قازاق اتامىز «ءساۋىر بولماي، ءتاۋىر بولماس» دەگەندەي، بۇكىل الەمدى جايلاعان كوروناۆيرۋس ىندەتى جاز ايلارىندا ءوزىنىڭ قارقىنىن باياۋلاتا ما؟ – دەگەن سۇراق ءبارىمىزدى دە مازالايدى دەپ ويلايمىن.
الەمدە كوپ عالىمدار كۇن جىلىنسا، ۆيرۋستىڭ تارالۋ قارقىنى باياۋلاۋى مۇمكىن دەپ بولجادى، بىراق قانشالىقتى تومەن تۇسەتىنىن ەشكىم باسىپ ايتا المادى. Covid-19 ۆيرۋسى جاڭا ءتۇر بولعاندىقتان، ازىرگە دەيىن بىزدە دە ناقتى جاۋاپتارعا قاراعاندا سۇراعىمىز كوپ بولىپ تۇر. سوندا دا قازىرگە كەزدە قولىمىزدا بار اقپاراتتى قاراپ، تالداۋ جاساپ كورسەك...
بۇل ۆيرۋس تابيعاتى جالپى ىستىققا توزىمدىلىگى تومەن ۆيرۋستار تۇرىنە جاتادى. سىرتىنان ماي جانە اقۋىزبەن قاپتالعان، سوندىقتان جوعارى تەمپەراتۋرالاردا تەوريا بويىنشا سىرتقى قابىعى بۇزىلادى دا ۆيرۋس ءوزىنىڭ توزىمدىلىگىن جوعالتادى. الايدا، كوپ ۆيرۋستارمەن سالىستارعاندا Covid -19 ىلعالدىلىعى تومەن ورتادا ۇزاق ساقتالادى.
گونكونگ ۋنيۆەرسيتەتى مەن ماسساچۋسەتس تەحنولوگيالار ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ (MIT) عالىمدارىنىڭ زەرتتەۋلەرىنە سۇيەنسەك، ۆيرۋس ءوزىن 30س پەن 170س ارالىعىندا وتە جاقسى سەزىنەتىندىگىن كورسەتتى. الايدا، ۆيرۋس 220س جاعدايىندا ءوزىنىڭ ۇزاق ءومىر سۇرمەيتىندىگى انىقتالدى. ول دەگەنىڭىز، دالادا تەمپەراتۋرا جوعارلاعان جاعدايدا تەمىر نەمەسە اعاشتان جاسالعان زاتتاردىڭ ۇستىندە ۆيرۋستىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۋاقىتىسىنىڭ قىسقاراتىندىعىن كورسەتەدى. وسى زەرتتەۋلەردى جۇرگىزگەن MIT ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى كاسيم بۋكاري «اۋا رايى سۋىق جەرلەردە ۆيرۋستىڭ تارالۋى اسا ۇلكەن قارقىنمەن ءجۇردى» دەگەن وي ءبىلدىردى.
الايدا ۆيرۋس باسقا دا جولمەن تارالۋى مۇمكىن، مىسالى ادام جوتەلگەندە نە بولماسا تۇشكىرگەندە، بۇل جاعدايدا تەمپەراتۋرانىڭ اسەرى قانداي بولاتىنى بەلگىسىز. وسىعان وراي گونكونگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قوعامدىق دەنساۋلىق ساقتاۋ لابوراتورياسىنىڭ باسشىسى لەو پۋن كوروناۆيرۋس اۋا-رايى جىلىنعان جاعدايدا تولىعىمەن جوق بولىپ كەتۋىنە كۇمان كەلتىردى. اۋرۋدىڭ تارالۋىن توقتاتۋ ءۇشىن قوعامدىق وقشاۋلانۋ ءالى دە كەرەكتىگىن ايتتى.
مىسال رەتىندە گريپپ ۆيرۋسىن الساق، كوروناۆيرۋس تۇرىنە جاتپاسا دا، الايدا كوروناۆيرۋس ءتارىزدى ونىڭ دا سىرتقى قابىعى قالىڭ ەكەندىگىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ونىڭ قابىعى جوعارى تەمپەراتۋرا مەن ىلعالدىققا سەزىمتال ەكەندىگىن كوپتەگەن زەرتتەۋلەر كورسەتتى. ىستىق مەملەكەتتەردە گريپپ اۋرۋى قىستا ءورشىپ، كوكتەم-جاز ايلارىندا باياۋلايتىنىن بىلەمىز. گريپپ ۆيرۋستارىنىڭ ماۋسىمدىلىعىن زەرتتەگەن اقش-تىڭ ۆيردجينيا تەحنولوگيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قورشعان ورتا جانە ينجەنەريا ءبولىمىنىڭ پروفەسسورى لينسي بارردىڭ ايتۋىنشاع وقشاۋلانۋدا وتىرعان ادامدار بولمەدە بولۋى جانە ىستىق اۋا رايىندا سالقىنداتقىشتاردى قوسۋى ۆيرۋستىڭ تارالۋىنا وڭ اسەر ەتەدى.
ايتا كەتەرلىك نارسە، تروپيكالىق مەملەكەتتەردە ادامدار گريپپ ۆيرۋسىمەن جىل بويى اۋىرادى. بۇل دەگەنىمىز، ءبىر جاعىنان جوعارى تەمپەراتۋرا مەن جوعارى ىلعالدىلىق ۆيرۋسقا كەدەرگى ەمەستىگىن كورسەتەدى.
ەندى سوڭعى جينالعان اقپاراتتارعا قاراساق، جاڭا ۆيرۋستىڭ كوپ اۋراتىندار سانى اۋا رايى ىستىق جانە ىلعالدى مەملەكەتتەردە باياۋ تارالعاندىعىن بايقاۋعا بولادى. الايدا كليماتى جىلى مەملەكەتتەر ادامداردى كورونۆيرۋسقا جاپپاي تەستتەن وتكىزۋ جاعىنان اۋقىمدى جۇمىس جۇرگىزبەگەندىگىن ەسكەرۋ كەرەك. بۇل جاعداي جىلى كليماتتىڭ ۆيرۋسقا قالاي اسەر ەتەندىگىنە وبەكتيۆتى كوزقاراسپەن قاراۋعا كەدەرگى كەلتىرەدى. مىسالعا الاتىن بولساق، مەكسيكا جانە ەكۆادور سەكىلدى مەملەكەتتەردە تەستتىلەۋ سانى وتە شەكتەۋلى بولعانى بەلگىلى، سوندىقتان دا الەمدىك ماماندار بۇل ەلدەردەگى ستاتيستيكالىق اقپاراتتارعا ۇلكەن كۇمانمەن قاراۋدا. بۇكىل الەمدە قازىرگى تاڭدا اۋرۋ تاسمالداۋشىلاردى انىقتاۋ ماقساتىندا جاپپاي تەستىلەۋ جۇمىستارىن جوعارى دارەجەدە جۇرگىزۋ بويىنشا وڭتۇستىك كورەيا مەملەكەتىنىڭ الدىنا ءالى ەشكىم شىعا المادى. نە دەگەنىمەن، كليماتى جىلى جانە جاپپاي تەستىلەۋ جۇمىسىن بەلگىلى دەنگەيدە جۇرگىزگەن سينگاپۋر، اۆستراليا جانە اراب ەميراتتارى سەكىلدى مەملەكەتتەر باسقا اۋا-رايى سالقىن مەملەكەتتەرگە قاراعاندا اۋرۋ سانىنىڭ ازدىعىمەن ەرەكشەلەنەدى.
ارينە، افريكا مەملەكەتتەرى قازىرگى تاڭدا COVID-19 بويىنشا الەمدىك رەيتينگتىڭ سوڭعى قاتارلارىندا. بىراق، افريكا مەملەكەتتەرىنىڭ اۋرۋ انىقتاۋ مۇمكىنشىلىكتەرىنىڭ تومەن ەكەندىگىن مويىنداۋ كەرەك. قولدا بار اقپاراتقا سۇيەنسەك، موروككو، الجير، ەگيپەت جانە وڭتۇستىك افريكا رەسپۋبيكاسى انىقتالعان اۋرۋلار سانى بويىنشا الدىڭعى قاتاردا تۇر. بۇل مەملەكەتتەردىڭ الدىڭعى ۇشەۋى – ماتەريكتىڭ سولتۇستىك وڭىرىندەگى مەملەكەتتەر. بۇل فەنومينگە وبەكتيۆتى قاراۋ ءۇشىن ول مەملەكەتتەردىڭ ەكونوميكالىق ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. بالكىم، اۋرۋ انىقتاۋ مۇمكىنشىلىكتەرى باسقا مەملەكەتتەرگە قاراعاندا جەتىلدىرىلگەن شىعار؟! وسى ورايدا، ەگەر اۋرۋ قارقىنى افريكا ماتەريگىندە كەڭىنەن جايلاسا، افريكا مەملەكەتتەرىنىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەلەرىنىڭ ىندەتپەن كۇرەسۋگە قانشالىقتى دايىن بولاتىندىعى كۇمان تۋدىرادى.
قورتىندىلاي كەلسەك، الىدە تەمپەراتۋرا مەن ىلعالدىلىق فاكتورلارىنىڭ COVID-19 ۆيرۋسىنا قالاي اسەر ەتەندىگى جايلى مالىمەتتەر از. بىراق قازىرگى تاڭدا بۇل باعىتتا كوپ جۇمستار جۇرگىزۋلۋدە. جاقىن بولاشاقتا جاقسى جاڭالىقتار بولادى دەپ سەنۋدەن باسقا امال جوق. قالاي بولسا دا، قازىرگى تاڭدا بارىمىزگە بەلگىلى زاتتاردى ۇمىتپاعان ءجون، ول سۋىق اۋا تىنىس جولدارىنىڭ ءار ءتۇرلى ينفەكتسياگا قورعانىس مەحانيزىمدەرىن السىرەتىپ جانە جالپى ادام يممۋنيتەتىن تومەندەتەدى. سوندىقتان يممۋنيتەتتىمىزدى شىنداپ ۇيدە وتىرۋدان باسقا ەففەكتيۆتىلىگى جوعارى ەم جوقتىعىن مويىنداۋىمىز قاجەت.
قولدانىلعان دەرەك كوزدەرى:
- https://coronavirus.jhu.edu/map.html
- https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=3561155
- https://www.nytimes.com/2020/03/22/health/warm-weather-coronavirus.html
- https://www.scientificamerican.com/article/what-could-warming-mean-for-pathogens-like-coronavirus/
- https://theconversation.com/covid-19-in-africa-fewer-cases-so-far-and-more-preparation-needed-133539
ولجاس شۇلەنباەۆ،
Health City حالىقارالىق مەديتسينا جۇيەسىنىڭ قازاقستانداعى مەديتسينالىق ديرەكتورى،
doctor@healthcity.kz
ومىردەرەك:
دوكتور شۇلەنباەۆتىڭ جەدەل وتا جاساۋ سالاسىندا كەڭ باعدارلى حيرۋرگ رەتىندە 10 جىلدىق جۇمىس تاجىريبەسى بار.
ولجاس 2020 جىلى قازاق ۇلتتىق مەديتسينا ۋانيۆەرسيتەتىن وت جاساۋ سالاسى بويىنشا قىزىل ديپلوممەن بىتىرەدى. ينتەرناتۋراسىن وڭتۇستىك كورەيادا وتكىزەدى.
ول ءوزىنىڭ مانساپتىق كوتەرىلۋى جولىندا وڭتۇستىك كورەيا، اۆستريا، گەرمانيا ەلدەرىندە ءارتۇرلى كۋرستار مەن سەمينارلاردان وتكەن، سونداي-اق، رەسپۋبليكالىق جانە حالىقارالىق ءمانى بار كوپتەگەن كونگرەسستەرگە دە قاتىسقان.
2015 جىلدىڭ باسىندا دوكتور شۇلەنباەۆ HealthCity كومانداسىنا جەدەل جاردەم جانە جەدەل كومەك بەرۋ ءبولىمىنىڭ باسشىسى رەتىندە قوسىلادى.
ول 2009 جىلى گەرمانياداعى وقۋىن ءساتتى اياقتاعاننان كەيىن اقش-تىڭ Health City حالىقارالىق مەديتسينا جۇيەسىنىڭ قازاقستانداعى مەديتسينالىق ديرەكتورى رەتىندە تاعايىندالدى.
قازاق، ورىس، اعىلشىن تىلدەرىندە ەركىن سويلەيدى.
