Oljas Shúlenbaev: Kún jylynǵanda koronavırýs qarqyny baıaýlaı ma?

20.04.2020

3684

Qazaq atamyz «Sáýir bolmaı, táýir bolmas» degendeı, búkil álemdi jaılaǵan koronavırýs indeti jaz aılarynda óziniń qarqynyn baıaýlata ma? – degen suraq bárimizdi de mazalaıdy dep oılaımyn.

Álemde kóp ǵalymdar kún jylynsa, vırýstyń taralý qarqyny baıaýlaýy múmkin dep boljady, biraq qanshalyqty tómen túsetinin eshkim basyp aıta almady. Covid-19 vırýsy jańa túr bolǵandyqtan, ázirge deıin bizde de naqty jaýaptarǵa qaraǵanda suraǵymyz kóp bolyp tur. Sonda da qazirge kezde qolymyzda bar aqparatty qarap, taldaý jasap kórsek...

Bul vırýs tabıǵaty jalpy ystyqqa tózimdiligi tómen vırýstar túrine jatady. Syrtynan maı jáne aqýyzben qaptalǵan, sondyqtan joǵary temperatýralarda teorııa boıynsha syrtqy qabyǵy buzylady da vırýs óziniń tózimdiligin joǵaltady. Alaıda, kóp vırýstarmen salystarǵanda Covid -19 ylǵaldylyǵy tómen ortada uzaq saqtalady.

Gonkong Ýnıversıteti men Massachýsets tehnologııalar ýnıversıtetteriniń (MIT) ǵalymdarynyń zertteýlerine súıensek, vırýs ózin 3⁰S pen 17⁰S aralyǵynda óte jaqsy sezinetindigin kórsetti. Alaıda, vırýs 22⁰S jaǵdaıynda óziniń uzaq ómir súrmeıtindigi anyqtaldy. Ol degenińiz, dalada temperatýra joǵarlaǵan jaǵdaıda temir nemese aǵashtan jasalǵan zattardyń ústinde vırýstyń ómir súrý ýaqytysynyń qysqaratyndyǵyn kórsetedi. Osy zertteýlerdi júrgizgen MIT ýnıversıtetiniń professory Kasım Býkarı «aýa raıy sýyq jerlerde vırýstyń taralýy asa úlken qarqynmen júrdi» degen oı bildirdi.

Alaıda vırýs basqa da jolmen taralýy múmkin, mysaly adam jótelgende ne bolmasa túshkirgende, bul jaǵdaıda temperatýranyń áseri qandaı bolatyny belgisiz. Osyǵan oraı Gonkong ýnıversıtetiniń qoǵamdyq densaýlyq saqtaý laboratorııasynyń basshysy Leo Pýn koronavırýs aýa-raıy jylynǵan jaǵdaıda tolyǵymen joq bolyp ketýine kúmán keltirdi. Aýrýdyń taralýyn toqtatý úshin qoǵamdyq oqshaýlaný áli de kerektigin aıtty.

Mysal retinde grıpp vırýsyn alsaq, koronavırýs túrine jatpasa da, alaıda koronavırýs tárizdi onyń da syrtqy qabyǵy qalyń ekendigin umytpaýymyz kerek. Onyń qabyǵy joǵary temperatýra men ylǵaldyqqa sezimtal ekendigin kóptegen zertteýler kórsetti. Ystyq memleketterde grıpp aýrýy qysta órship, kóktem-jaz aılarynda baıaýlaıtynyn bilemiz. Grıpp vırýstarynyń maýsymdylyǵyn zerttegen AQSh-tyń Vırdjınııa Tehnologııa ýnıversıtetiniń qorshǵan orta jáne ınjenerııa bóliminiń professory Lınsı Barrdyń aıtýynshaǵ oqshaýlanýda otyrǵan adamdar bólmede bolýy jáne ystyq aýa raıynda salqyndatqyshtardy qosýy vırýstyń taralýyna oń áser etedi.

Aıta keterlik nárse, tropıkalyq memleketterde adamdar grıpp vırýsymen jyl boıy aýyrady. Bul degenimiz, bir jaǵynan joǵary temperatýra men joǵary ylǵaldylyq vırýsqa kedergi emestigin kórsetedi.

Endi sońǵy jınalǵan aqparattarǵa qarasaq, jańa vırýstyń kóp aýratyndar sany aýa raıy ystyq jáne ylǵaldy memleketterde baıaý taralǵandyǵyn baıqaýǵa bolady. Alaıda klımaty jyly memleketter adamdardy koronvırýsqa jappaı testten ótkizý jaǵynan aýqymdy jumys júrgizbegendigin eskerý kerek. Bul jaǵdaı jyly klımattyń vırýsqa qalaı áser etendigine obektıvti kózqaraspen qaraýǵa kedergi keltiredi. Mysalǵa alatyn bolsaq, Meksıka jáne Ekvador sekildi memleketterde testtileý sany óte shekteýli bolǵany belgili, sondyqtan da álemdik mamandar bul elderdegi statıstıkalyq aqparattarǵa úlken kúmánmen qaraýda. Búkil álemde qazirgi tańda aýrý tasmaldaýshylardy anyqtaý maqsatynda jappaı testileý jumystaryn joǵary dárejede júrgizý boıynsha Ońtústik Koreıa memleketiniń aldyna áli eshkim shyǵa almady. Ne degenimen, klımaty jyly jáne jappaı testileý jumysyn belgili dengeıde júrgizgen Sıngapýr, Avstralııa jáne Arab Emırattary sekildi memleketter basqa aýa-raıy salqyn memleketterge qaraǵanda aýrý sanynyń azdyǵymen erekshelenedi.

Árıne, Afrıka memleketteri qazirgi tańda COVID-19 boıynsha álemdik reıtıngtiń sońǵy qatarlarynda. Biraq, Afrıka memleketteriniń aýrý anyqtaý múmkinshilikteriniń tómen ekendigin moıyndaý kerek. Qolda bar aqparatqa súıensek, Morokko, Aljır, Egıpet jáne Ońtústik Afrıka Respýbıkasy anyqtalǵan aýrýlar sany boıynsha aldyńǵy qatarda tur. Bul memleketterdiń aldyńǵy úsheýi – materıktiń soltústik óńirindegi memleketter. Bul fenomınge obektıvti qaraý úshin ol memleketterdiń ekonomıkalyq erekshelikterin eskerýimiz kerek. Bálkim, aýrý anyqtaý múmkinshilikteri basqa memleketterge qaraǵanda jetildirilgen shyǵar?! Osy oraıda, eger aýrý qarqyny Afrıka materıginde keńinen jaılasa, Afrıka memleketteriniń densaýlyq saqtaý júıeleriniń indetpen kúresýge qanshalyqty daıyn bolatyndyǵy kúmán týdyrady.

Qortyndylaı kelsek, álide temperatýra men ylǵaldylyq faktorlarynyń COVID-19 vırýsyna qalaı áser etendigi jaıly málimetter az. Biraq qazirgi tańda bul baǵytta kóp jumstar júrgizýlýde. Jaqyn bolashaqta jaqsy jańalyqtar bolady dep senýden basqa amal joq. Qalaı bolsa da, qazirgi tańda bárimizge belgili zattardy umytpaǵan jón, ol sýyq aýa tynys joldarynyń ár túrli ınfekııaga qorǵanys mehanızimderin álsiretip jáne jalpy adam ımmýnıtetin tómendetedi. Sondyqtan ımmýnıtettimizdi shyndap úıde otyrýdan basqa effektıvtiligi joǵary em joqtyǵyn moıyndaýymyz qajet.

Qoldanylǵan derek kózderi:

Oljas ShÚLENBAEV,

Health City halyqaralyq medıına júıesiniń Qazaqstandaǵy medıınalyq dırektory,

doctor@healthcity.kz

Ómirderek:

Doktor Shúlenbaevtyń jedel ota jasaý salasynda keń baǵdarly hırýrg retinde 10 jyldyq jumys tájirıbesi bar.

Oljas 2020 jyly Qazaq ulttyq medıına ýanıversıtetin ot jasaý salasy boıynsha qyzyl dıplommen bitiredi. Internatýrasyn Ońtústik Koreıada ótkizedi.

Ol óziniń mansaptyq kóterilýi jolynda Ońtústik Koreıa, Avstrııa, Germanııa elderinde ártúrli kýrstar men semınarlardan ótken, sondaı-aq, respýblıkalyq jáne halyqaralyq máni bar kóptegen kongressterge de qatysqan.

2015 jyldyń basynda Doktor Shúlenbaev HealthCity komandasyna jedel járdem jáne jedel kómek berý bóliminiń basshysy retinde qosylady.

Ol 2009 jyly Germanııadaǵy oqýyn sátti aıaqtaǵannan keıin AQSh-tyń Health City halyqaralyq medıına júıesiniń Qazaqstandaǵy medıınalyq dırektory retinde taǵaıyndaldy.

Qazaq, orys, aǵylshyn tilderinde erkin sóıleıdi.