كارانتين باستالعاننان بەرى ىندەتتىڭ تارالىپ كەتۋىنەن ساقتانىپ، ۇيىمىزگە قامالىپ وتىرمىز. ۇيدەن شىقپاعاننان كەيىن قورقىنىشتى جاڭالىقتاردى كورىپ، ۇرەي تۋعىزاتىن تالداۋلاردى ۇيىپ تىڭداپ ەلدىڭ زارە-قۇتى قالماي، ابىر-سابىر بولىپ كەتتى. دۇنيەگە فيلوسوفيالىق كوزبەن قارايتىن بىرەن-ساران پاراساتتى جاندار عانا تەلەۆيزوردى ءوشىرىپ تاستاپ، بەرىلگەن مۇمكىندىكتى ءتيىمدى پايدالانىپ ءوزىنىڭ سۇيىكتى ىسىمەن اينالىسىپ جاتىر. مۇندايدا شىن-وتىرىگىن بىلمەيتىن، راستىعىنا كوزىڭ جەتپەگەن جاڭالىعىڭدى جۇرتپەن بولىسۋگە اسىققاننان قاۋىپتى نارسە جوق.
مەنىڭ مىنا جالعانداعى جالعىز سۇيىكتى ءىسىم – ادەبي سىن. ۋاقىتتى بوسقا وتكىزبەي فلوبەر تۋرالى كولەمدى زەرتتەۋىمنىڭ ەكىنشى ءبولىمىن ءتامامداپ قالدىم.
ادام كۇنى-ءتۇنى ءبىر نارسەنىڭ تۇبىنە جەتكىسى كەلىپ قازىمىرلانىپ ويلاي بەرسە جىندانىپ كەتەدى. قۇداي قالاسا، ءبارى دە رەتتەلىپ، قالپىنا كەلەدى. وتكەن عاسىردا بۇدان دا زور ءناۋباتتاردى باسىمىزدان وتكەرگەن، تالاي سىناققا شىداعان قايسار حالىق ەمەسپىز بە. الداعى كۇنگە سەنىممەن قارايىق! نازارلارىڭىزدى باسقا جاققا اۋدارۋ ءۇشىن «فلوبەردىڭ سەرتى مەن دەرتى» اتتى ەسسەمنىڭ ءبىر ۇزىگىن جاريالاعاندى ءجون كوردىم.
ونەردىڭ دەرتى
تىرشىلىكتە ادامدى دۇنيەاۋي قىزىعىنان قۇر قالدىرىپ، جان تىنىشتىعىنا زار قىلىپ قوياتىن قاۋىپتى دەرتتىڭ ءبىرى – ءسوز ونەرى. ويدىڭ دانەگى وزەگىنە ءتۇسىپ كەتىپ، بۇرشىك اتقاننان باستاپ، اقىننىڭ پەندەلىك ازاتتىعى كىسەندەلىپ، ول بۇكىل سەزىمىن، اقىل-ويىن، ەرىك-جىگەرىن بيلەپ-توستەپ الاتىن شىعارماشىلىعىنىڭ تۇتقىنىنا اينالادى. الەمگە ايگىلى قالامگەر گابريەل گارسيا ماركەس «ءومىردى جىرلاۋ ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋ» اتتى ەستەلىكتەر كىتابىندا جازۋ ۇستەلىنە وتىرماۋ ءۇشىن ۇنەمى سىلتاۋ ىزدەپ وتكەنىن جاسىرماپتى. ويتكەنى، قۇيرىعى ورىندىقتى يىسكەگەن كۇننەن بوستاندىعى قۇرىقتالاتىن قالامگەر ايلار، كەيدە جىلدار بويى مۇلدە باسقا الەمدە ءومىر ءسۇرىپ، تاۋەلسىزدىكتىڭ تازا اۋاسىمەن تىنىستاي الماي، راحات ىزدەگەن جانىن تار بولمەدە تۇنشىقتىرىپ، ءوز ەركىمەن ونى شىعارماشىلىقتىڭ تۇرمەسىنە قامايدى.
جازۋشىلىق دەگەنىمىز باقىتسىزدىق قانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، «جۇرەگىڭدە تۋعان اسىل سەزىمدەرىڭنىڭ ءبارىن جالماپ جەپ قوياتىن – قاۋىپتى دەرت» ەكەنىن بالزاك جاقسى بايقاعان. زادى، ۇلى تالانت دەگەنىمىز جۇرت ايتىپ جۇرگەندەي ەشقانداي دا اللانىڭ ەلشىسى ەمەس، ماڭدايىندا ەلگە كورىنبەيتىن تاعى ءبىر جانارى بار – قۇدايدىڭ ءۇشىنشى كوزى بولسا كەرەك. شىعارماشىلىق دەرتى اسقىنعاندا دۇنيە-جالعاننىڭ پەندەلىك قىزىعىن ۇمىتىپ، جانىن توزاقتىڭ پەشىنە لاقتىرىپ سىناپ، ونەرىن عانا ءولىپ-ءوشىپ سۇيەتىن اپەندەنى دەنى ساۋ جانداردىڭ قاتارىنا قوسۋ قيىن.
جاپون جازۋشىسى ريۋنەسكو اكۋتاگاۆانىڭ «توزاقتىڭ ازابى» اڭگىمەسى ەسىڭىزدە شىعار. تاڭداعان تاقىرىبىمىزدى تالداپ، ويىمىزدى ورنەكتەۋگە قاجەت ماتەريال بولعاندىقتان جانە شىعارمانى وقىماعانداردىڭ دا بار ەكەنىن ەسكەرىپ، ونداعى قورقىنىشتى وقيعانى مەيلىنشە ىقشامداپ مازمۇنداپ بەرگەندى ءجون كوردىك. اكۋتاگاۆانىڭ اڭگىمەسىندە ەرتەرەكتە سارايدا قىزمەت ىستەگەن، ءتۇرى مايمىلعا ۇقسايتىن ۇسقىنسىز، جاسى ەلۋدەن اسقان ەسيحيدە ەسىمدى سۋرەتشىنىڭ تالكەككە ۇشىراعان تاعدىرى باياندالادى.
قىلقالام شەبەرىنىڭ تۋىندىلارى تۋرالى ەل ىشىندە نەشە ءتۇرلى قاۋەسەت تاراپ، جەلدەي ەسەتىن. جانىڭدى تۇرشىكتىرەتىن سونداي وسەكتەردىڭ بىرىنە سەنسەڭىز، ول سالعان ايەلدەردىڭ ءبارى شەتىنەن ازاپ شەگىپ، قىرىلىپ قالا بەرەتىن كورىنەدى. تالانتىن كورە المايتىن تاعى بىرەۋلەردىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ كارتينالارىندا ادامنىڭ سەزىمىن سيقىرلاپ، باسىن اينالدىرىپ الاتىن دۋا بار. قاۋەسەتكە قۇلاق اسپايتىن سۋرەتشىنىڭ مىنا جالعاندا ەكى ۇلكەن باقىتى بولاتىن - سۇيىكتى قىزى مەن ونەرى.
ۇلى مارتەبەلى ءبىر كۇنى ەسيحيدەنى شاقىرىپ، وعان توزاقتىڭ ازابى بەينەلەنگەن كارتينانى سالۋعا تاپسىرما بەرەدى. ەكى-ءۇش اپتا بويى سارايعا ات ءىزىن سالماعان سۋرەتشى شىن توزاقتىڭ قانداي بولاتىنىن ەلەستەتە الماي، قاتتى قينالادى. شاكىرتتەرىنە تاجىريبە جاساپ، ولاردى ازاپتاپ ءولتىرىپ قويا جازدايدى.
جيىرما كۇننەن سوڭ ەسيحيدە ۇلى مارتەبەلىنىڭ قابىلداۋىنا سۇرانىپ، نەلىكتەن كارتينانى اياقتاماعانىنىڭ سەبەبىن تۇسىندىرەدى. ول كارتيناداعى كورىنىستىڭ قاق ورتاسىندا وتقا ورانعان كۇيمەنىڭ ىشىندە جانۇشىرا ايعايلاپ ورتەنىپ بارا جاتقان ايەل بەينەسىن سالعىسى كەلەتىن تىلەگىن ايتادى. كوزىمەن كورمەگەندى قيالىمەن جەتكىزە المايتىنىن مويىنداپ، ۇلى مارتەبەلىدەن وسىنداي قورقىنىشتى وقيعانىڭ كۋاگەرى بولعىسى كەلەتىن نيەتىن بىلدىرەدى.
بىرنەشە كۇننەن كەيىن ۇلى مارتەبەلى ونى قالا سىرتىنداعى ۇيىنە شاقىرىپ، ءتۇن ورتاسىندا وعان ىشىندە قول-اياعى مىقتاپ بايلانعان ايەل وتىرعان كۇيمەنى سىرتىنان كورسەتەدى. كۇيمەنى جاعىپ جىبەرۋگە بۇيرىق بەرەرىنىڭ الدىندا پەردەنى اشقىزىپ، ىشىندە كىمنىڭ وتىرعانىن كورگەن سۋرەتشى ەسىنەن تانىپ قالا جازدايدى. مىنا سۇمدىقتى قاراڭىز. كۇيمەدەگى ورىندىققا ارقانمەن كوگەندەلىپ تاستاعان ەش جازىعى جوق بەيشارا ەسيحيدەنىڭ جانىنداي جاقسى كورەتىن جالعىز قىزى بولىپ شىقتى. ەندى ءبارى دە كەش. ۇلى مارتەبەلى رايىنان قايتپايتىن، ويلاعان ءىسىن سوڭىنا جەتكىزەتىن - قاتىگەز ءامىرشى.
بۇيرىق بەرىلگەندە ەسيحيدە قىزىن قۇتقارۋ ءۇشىن وتقا ورانعان كۇيمەگە قاراي جۇگىرگىسى كەلىپ، كەنەتتەن ءبىر ورنىنا تاپجىلماي تۇرىپ قالادى. بايعۇس قىزدىڭ قالاي ازاپتانىپ ولگەنىنە كۋا بولعاندار، شىن مانىسىندە دە توزاقتىڭ ازابىن كوزدەرىمەن كورگەندەي جامان اسەر الىپ، توبە ءشاشتارى تىك تۇرادى. الايدا، ءدال وسى ساتتە بويىنداعى سەزىمىن شىعارماشىلىقتىڭ سايتانى جەڭگەن سۋرەتشىنىڭ ءجۇزى بال-بۇل جايناپ قويا بەرەدى. جالعىز قىزىنىڭ قازا تابۋىنىڭ سەبەپكەرى جانە كۋاگەرى بولعان ەسيحيدە تاپسىرمانى ورىنداپ، ونەر تۋىندىسىن اياقتاپ، كەلەسى كۇنى وزىنە قول سالىپ، دارعا اسىلىپ ولەدى.
شىعارماشىلىق دەرتتىڭ قانداي قاسىرەت ەكەنىن بىلمەيتىن قاراپايىم ادامعا نەلىكتەن سۋرەتشىنىڭ قىزىن قۇتقارۋعا تاۋەكەل ەتە الماعانىن ءتۇسىنۋ قيىن، ارينە. جو، جو، جوق. ەسيحيدەنىڭ ولىمنەن قورقىپ نەمەسە ۇلى مارتەبەلىنىڭ قاھارىنان قايمىعىپ تۇرعانى شامالى. باستاپقىدا ونىڭ بويىندا قاراپايىم پەندەنىڭ بارىنە ءتان اكەلىك سەزىمى ويانىپ كەتىپ، قىزىن اجالدان امان الىپ قالۋ ءۇشىن وتقا ورانعان كۇيمەگە قاراي جانۇشىرا جۇگىرە جونەلگىسى كەلدى. ايتكەنمەن، كەلەسى مۇينەتتە قيالىنداعى بولاشاق كارتيناسىنىڭ ماتەريالىن كورگەندە ونىڭ بويىنداعى ادامدىق ينستينكتتى شىعارماشىلىقتىڭ ەستەتيكالىق قۇدىرەتى جەڭىپ كەتتى.
ونەر ادامىنىڭ - ءۇشىنشى كوزى، سۋرەتكەردىڭ باعى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە سورى دا. ول ومىردەگى كەز-كەلگەن قۇبىلىستى، ءتىپتى، حالىقتى قىناداي قىرىپ، زار يلەتكىزگەن قايعى-قاسىرەتتەر – تابيعي اپات، ىندەت، اشارشىلىق، قاندى-قىرعىن سوعىس ت.س.س. ءبارىن دە الداعى ۋاقىتتا جازاتىن شىعارماسىنىڭ تاقىرىبى رەتىندە زەرتتەيدى. ۇلى سۋرەتكەر بوتەن بىرەۋ تۇگىل، ءوز جۇرەگىندە بولىپ جاتقان قۇبىلىستارعا دا ەستەتيكالىق قىزىعۋشىلىقپەن قاراماي تۇرا المايدى. قاراپايىم ادام ءبىر ايەلدى جان-تانىمەن ءسۇيىپ، جۇرەگىنىڭ قۇپياسىن اشىپ، سەزىمىن بىلدىرگەندە ول ونى ەش ەسەبى جوق، رياسىز كوڭىلمەن جەتكىزەدى. باسقالارعا قاراعاندا سەزىمگە كوبىرەك بەرىلەتىندەي بولىپ كورىنەتىن شىعارماشىلىق تۇلعا ايەلدىڭ وتتاي ىستىق قۇشاعىندا بالقىپ جاتىپ تا ءۇشىنشى كوزىمەن وسىنىڭ ءبارىن دە سىرتىنان باقىلاي الاتىن قابىلەتىن جوعالتپايدى. شىن سۋرەتكەر يتجەككەنگە ايدالىپ كەتسە دە، ناۋقاستانىپ قالسا دا، ءولىم جازاسىنا كەسىلسە دە.. سونىڭ ءبارىن سىرتىنان باقىلاپ، جان-تانىمەن بەرىلگەن سۇيىكتى ىسىنە ادال بولىپ قالادى.
جازۋشى ۇلى پسيحولوگ. ول بوتەن بىرەۋ تۇگىل، ءوز جۇرەگىندەگى جالعاندىقتاردى دا اياۋسىز اشكەرەلەپ، ونى دا شىعارماشىلىق ماتەريال رەتىندە پايدالانىپ، شىندىعىنا وقىرماندى ءشۇباسىز سەندىرەدى. نابوكوۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا، سۋرەتكەر دەگەنىمىز بولماعان وقيعانى بولعانداي ەتىپ سۋرەتتەپ بەرەتىن ەرتەگىشى. سوندىقتان دا ول كىسى ولتىرگەن قىلمىسكەردىڭ، كۇيەۋىنىڭ كوزىنە ءشوپ سالعان ايەلدىڭ.. ءبىر سوزبەن ايتقاندا كۇناعا بەلشەسىنەن باتقان بەيباقتاردىڭ اڭگىمەسىن مىنا ءبىز سياقتى جيىركەنىش نەمەسە اياۋشىلىق سەزىممەن ەمەس، قۇددى سول وقيعالاردىڭ ورتاسىندا ءوزى جۇرگەندەي ەلىرىپ، ەستەتيكالىق ءلاززات الىپ، ەسى كەتە جازداپ، ايىزى قانىپ تىڭدايدى. شىن مانىسىندە سىرت كوزگە مەيىرىمدى، جۇرەگى جۇمساق بولىپ كورىنەتىن سۋرەتكەر راسىندا دا ومىردە سونداي ادام بولۋى مۇمكىن، ال، ونەرىندە اياۋشىلىقتىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن - قاتىگەز تالانت. مىنەزدەرى وتە بيازى، جاندارى جىبەكتەي نازىك بولعان ۇلى قالامگەرلەر گيۋستاۆ فلوبەردىڭ «بوۆاري حانىم»، انتون چەحوۆتىڭ «ۇيقىم كەلەدى»، بەيىمبەت ءمايليننىڭ «كۇلپاشتاعى» ادامنىڭ ءۇمىتىن تاس-تالقان ەتىپ قيراتۋدان تايىنباعان ونەردەگى شەكتەن شىققان راقىمسىزدىعى ەسىڭە تۇسكەندە، جانىڭ تۇرشىگىپ قانا قويماي، بويىڭدى ۇرەي بيلەيدى.
كوپشىلىككە قىزىقتى بولۋ ءۇشىن، ءبىز ءوز ەڭبەگىمىزدە گيۋستاۆ فلوبەردىڭ باسىن مۇنارلاعان ماحاببات دراماسىن شامامىز كەلگەنشە جازۋشىلىق (سۋرەتكەرلىك دەپ وتىرىك ماقتانباي-اق قويايىن) تاسىلمەن بايانداپ بەرىپ، شىندىعىنا سەندىرتۋگە تىرىستىق. البەتتە، قانشالىقتى ونى جۇزەگە اسىرا العانىمىزدىڭ باعاسىن بەرەتىن ءوزىڭسىڭ – قىمباتتى وقۋشىم. وقيعاعا ادەبيەتشىنىڭ ەمەس، جازۋشىنىڭ كوزىمەن ۇڭىلگەندىكتەن، فرانتسۋز كلاسسيگىنىڭ ومىرىندە بولعان ماحاببات دراماسىن مەيلىنشە شىنايى ەتىپ كورسەتۋگە بار كۇشىمىزدى سالعانىمىزدى جاسىرمايمىز. جازۋشىلىق جانارمەن ۇڭىلگەندە سۋرەتكەردىڭ ەليزانى شىن سۇيگەنىنە بايلانىستى ءبىزدىڭ كۇپتى كوڭىلىمىزگە كۇدىك ۇيالاعان جوق. دەگەنمەن، ۇلى شىعارمالار تۋعىزعان اقىنداردىڭ قانداي وتىرىكشى حالىق ەكەنىن جاقسى بىلەتىن سىنشى رەتىندە وسى وقيعانى ەگجەي-تەگجەيلى سارالاپ وي سۇزگىسىنەن وتكىزگەندە فلوبەردىڭ كۇيەۋى مەن ەمشەكتەگى بالاسى بار قاتىنعا دەگەن سەزىمىنىڭ رياسىز بولعانىنا دەگەن سەنىمىمىزگە سەلكەۋ ءتۇستى. نەگە دەيسىز عوي؟
الىمساقتان بەلگىلى. پروزايكتىڭ كوپ رەتتە وقيعانى تارازىلاۋ مەن تالداۋدان گورى، مايىن تامىزىپ اڭگىمەلەپ بەرۋگە جانى قۇشتار. جازۋشى ءۇشىن سولاي بولعان نەمەسە ءتىپتى بولماعان دۇنيەنى شىنايى ەتىپ شەبەرلىكپەن جەتكىزۋ - بارىنەن دە ماڭىزدى. مىنە، وسى تۇرعىدان العاندا فلوبەر مەن ەليزانىڭ قارىم-قاتىناسى مەن ءبىر-بىرىنە دەگەن سەزىمىن جازۋشىلىق كوزبەن بايانداپ بەرۋدە ءوز مىندەتىمىزدى ادال اتقاردىق دەپ ويلايمىز.
«پاراساتتىڭ قۇدىرەتى بارىنە سەنە بەرۋدە ەمەس، كۇمانمەن قاراۋدا» (ميشەل لەۆاسسار) ەكەنىن كوڭىلىنە تۇيگەن سىنشىنىڭ شىنايىلىقتان گورى، شىندىققا بۇيرەگى بۇرىپ تۇراتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. ال، شىندىق ءسىزدىڭ ويدان شىعارعان ادەمى ەرتەگىڭىزدىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرادى. ءتىپتى، كەيدە ەلدىڭ كوڭىلىندە كۇمان تۋعىزبايتىن سۇلۋ سەزىمدەردەن دە جالعاندىقتىڭ ۇشقىنىن كورىپ قالادى.
گيۋستاۆ فلوبەر ارتىنا بالزاك پەن تولستوي سياقتى توم-توم تۋىندىلار قالدىرعان سۋرەتكەر ەمەس. ۇلى قالامگەردىڭ 1956 جىلى «پراۆدا» باسپاسىنان جارىق كورگەن تولىق تومدىق شىعارمالار جيناعى بەس تومدى قۇرايدى. سول بەس تومدىقتىڭ ەكەۋى فرانتسۋز كلاسسيگىنىڭ حاتتارى ەكەنىن ەسكەرسەك، ونىڭ بارلىق ادەبي مۇراسى ءۇش-ءتورت رومان، بىرنەشە پوۆەست پەن اڭگىمە عانا. اق سويلەپ، ادالىن ايتساق، جازۋشىنىڭ «بوۆاري حانىمنان» باسقا شىعارمالارىنىڭ ءبارى – كەمەلىنە جەتپەگەن ءساتسىز تۋىندىلار.
شىندىقتى ىزدەگەن سىنشى رەتىندە شىعارمالارىنان گورى فلوبەردىڭ حاتتارى ءبىزدىڭ قىزىعۋشىلىعىمىزدى كوبىرەك تۋعىزعانىن جاسىرمايمىن. اسىلى، شىنايىلىققا جانى قۇشتار سۋرەتكەر شىندىعىن شىعارمالارىنان گورى، كۇندەلىكتەرى مەن حاتتارىنان ىزدەگەن ءلازىم. سول سەبەپتەن دە فرانتسۋز كلاسسيگىنىڭ ەكى توم حاتتارىن شولىپ شىققاننان كەيىن، ونىڭ ەليزاعا دەگەن سەزىمىنىڭ رياسىز بولعانىنا قاتىستى ءبىزدىڭ كۇدىگىمىز بۇرىنعىدان دا كۇشەيە ءتۇستى. كوڭىلىمىز نىلدەي بۇزىلىپ، ۇلى جازۋشىنىڭ مىنا دۇنيەدە قۇدايدان تىلەپ العان دەرتى – ءسوز ونەرىنەن باسقا ەشكىمدى دە، ەشتەڭەنى دە سۇيمەگەنىنە كوزىمىز جەتىپ، كوڭىلىمىز سەنگەندەي بولدى. فلوبەردىڭ حاتتارى شىعارماشىلىق تۇلعانىڭ جان دۇنيەسىندەگى قاراما-قايشىلىقتاردى تۇسىنۋگە كوپ پايداسىن تيگىزدى. كلاسسيكتىڭ ەستەتيكالىق جانە فيلوسوفيالىق دۇنيەتانىمىندا «ونەردىڭ ومىردەن دە بيىك بولعانى» تۋرالى شىندىعىن اشىپ بەردى.
ون ۇشكە ەندى عانا تولعان بوزبالا گيۋستاۆ مەكتەپتە وقيتىن دوستارىنىڭ بىرىنە جازعان حاتىندا «ەگەر دە مەنىڭ اقىندىق قيالىمدا ون بەسىنشى عاسىرداعى فرانتسۋز كورولەۆاسى بولماسا، مەن مىنا ومىردەن ءتۇڭىلىپ، اتىلىپ ولەر ەدىم» دەپ مۇڭىن شاعادى. تاعى ءبىر جىلدان سوڭ «قۇدايلىق سۇلۋلىعىمەن جەر جۇزىنە ماڭگى پاتشالىعىن قۇرعان بارلىق حالىقتاردان دا، تاجدەردەن دە، بيلىك قۇرۋشىلاردان دا بيىك ۇلى ونەرمەن اينالىسايىق!» دەپ ادەبيەتكە ادال قىزمەت ەتۋگە شاقىرادى. قىرىق جىل وتكەننەن كەيىن اجال ساعاتى سوعا باستاعاندا دا ونەرىنە عانا ادال بولىپ قالعان سۋرەتكەر «ادام قۇندىلىق ەمەس، ونەر - قۇندىلىق» دەگەن ويىنان تانبادى.
ەندەشە ونەردەن باسقا ەش قۇدىرەتتى مويىنداماعان جانە شىن پەيىلىمەن بەرىلىپ سۇيمەگەن فرانتسۋز كلاسسيگىنىڭ جالعىز ەليزا شلەزەنجەردى عانا ەمەس، ءومىردىڭ شىرعالاڭىندا جولىقتىرعان ءبىز بىلەتىن ەلالي فۋكو، لۋيزە كولە، سونىمەن بىرگە ءبىز بىلمەيتىن كوپتەگەن ايەلدەردىڭ ءبارىن دە رياسىز كوڭىلمەن جاقسى كورگەننەن گورى، شىعارماشىلىعىنا كەرەك قۇندى ماتەريال رەتىندە قاراستىرعانىنا قاتىستى قانداي كۇمان بولۋى مۇمكىن.
اتاق-داڭق دامەتىپ، قىزمەت قۋىپ، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى بولۋدى عانا ارماندايتىن توعىشار پەندە جازۋشىلىقتى قولى جەتكەن باقىتى ساناپ، ودان توبىردىڭ قۇرمەتى مەن قوشەمەتىنە بولەنەتىن ءلاززات ىزدەيدى. ناعىز سۋرەتكەر ءۇشىن ونەر – جانىڭدى ازاپقا سالاتىن دەرت. شىعارماشىلىقپەن الاڭسىز اينالاسۋ ءۇشىن كەيدە ول وتباسى قۇرۋ باقىتىنان دا باس تارتىپ، ءوز ءومىرىن ونەرىنىڭ الدىندا قۇرباندىققا شالۋدان تايىنبايدى.
ۇلى جازۋشىلاردىڭ، سۋرەتشىلەردىڭ، مۋزىكانتتاردىڭ كوپ جاعدايدا مىنەزدەرى جەڭىلتەك، ماحابباتقا تۇراقسىز، قاتىنقۇمار جاندار بولىپ كەلەتىنى قۇپيا بولۋدان قالعانىنا قاي زامان. ادامگەرشىلىكتى جىرلاعان اقىنعا دەگەن ماحابباتى شەكسىز وقىرماننىڭ سەزىمىن قۇرمەتتەگەندىكتەن كوپ رەتتە ءبىز تۇلعانىڭ شىعارماشىلىق پسيحولوگياسىن (پسيحولوگيا تۆورچەستۆا) اشۋداعى كىلتى بولىپ تابىلاتىن بۇل تاقىرىپقا ماڭايلاماۋعا تىرىسىپ، وعان جولاپ كەتۋدەن ات-تونىمىزدى الا قاشامىز. ساۋ باسىنا ساقينا تىلەپ العىسى كەلمەيتىن عالىمدار، سىنشىلار مەن ادەبيەتشىلەر ونەردەن گورى، ونىڭ توڭىرەگىندەگى وتىرىكپەن اينالىسقاندى اقىل ساناپ، بۇگىنگى تاڭدا شىعارماشىلىق تۇلعانى اۋليەگە، ابىزعا، ءتىپتى، پايعامبارعا اينالدىرىپ جىبەرگەنىنەن تاپقان پايدامىز شامالى. مادەنيەتى تومەن قوعامدىق پىكىرگە نەمەسە تاريحي سەبەپتەرمەن قالىپتاسقان مورالعا قارسى شىعۋدان قايمىققاندىقتان ءبىز ونەردەگى تۇلعالاردىڭ ءبارىن اياعىن جەرگە تيگىزبەي، كوككە كوتەرە وتىرىك ماقتاپ، كوزسىز تابىنىپ شىندىقتىڭ اۋىلىنان الىستاپ بارامىز. ونەردىڭ باستى تاقىرىبى ادام ەكەنىن بىلە تۇرىپ، ءبىز شىعارماشىلىق تۇلعانى ءمىنسىز ەتىپ كورسەتۋگە بار كۇش-جىگەرىمىزدى سالىپ، ونىڭ تابيعاتىنداعى شىندىقتى ىزدەپ اداسقان ادامدى جوعالتىپ الدىق. ال، ادام جاقسى ىستەردىڭ جارشىسى بولعان اۋليەلىگىمەن، ابىزدىعىمەن، پايعامبارلىعىمەن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە كۇنا جاساپ قويىپ ودان ارىلعىسى كەلىپ ازاپ شەككەن قاسىرەتىمەن دە ادام. دەي تۇرساق تا ايتۋعا عانا جەڭىل، ال، اقيقاتىندا وتە نازىك، سونىمەن بىرگە ابايلاماساڭ قولىڭدى ۇستاراداي قيىپ كەتەتىن بۇل تاقىرىپقا ادامدىق مورالدىڭ ەمەس، ونەردىڭ زاڭعار بيىگىنەن قاراعاندا عانا اڭىزعا اينالعان اقىن شىندىعىنىڭ شەتى مەنمۇندالايدى.
شىعارمانىڭ ەڭ قاتال دا، كىرپياز سىنشىسى وقىرمانعا سۋرەتكەردىڭ ءوز تۋىندىسىن قانداي جولمەن ومىرگە اكەلەتىنى ءبارىبىر. سۇلۋلىققا كوڭىلى قۇشتار ول بارلىق ۋاقىتتا دا اقىننان ۇلى سەزىم مەن ۇلى ويدى تالاپ ەتەدى. دەگەنمەن، سۋرەتكەردىڭ سول ۇلى وي مەن ۇلى سەزىمدى جاقسىلىقتارعا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە جاماندىقتارعا دا جاناسا ءجۇرىپ ىزدەيتىنىنە ول كوپ ءمان بەرمەيدى.
الەم ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا ايەلدىڭ نازىك سەزىمىن، پسيحولوگياسىن، ءبىر سوزبەن ايتقاندا جان الەمىن اسقان شەبەرلىكپەن جەتكىزگەن ەكى ۇلى سۋرەتكەردى ەرەكشە جاقسى كورەمىن. ولار - تۋرگەنەۆ پەن فلوبەر. ءبىر قىزىعى ەكەۋى دە جانۇيالىق باقىتتىڭ ءدامىن تاتپاي، ومىردەن بويداق بولىپ ءوتتى.
فلوبەردىڭ زامانداسى تۋرگەنەۆتىڭ ءتىپتى ەر-ازامات ءۇشىن جەكە باسىنىڭ ازاتتىعىنان ارتىق باقىتتىڭ جوق ەكەنىن ايتىپ، بويداقتىعىن ماقتان ەتكەنىن دە جاقسى بىلەمىز. بويىن كارىلىك جەڭگەن شاعىندا عانا ول بۇل ويىنان اينىپ، كەرىسىنشە، وتباسى قۇرۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن ناسيحاتتاپ، ۇيلەنبەگەن ازاماتتىڭ قارتايعاندا ەشكىمگە كەرەگى بولماي قالاتىنىن وكىنىشپەن مويىندادى.
ەكى ءىرى سۋرەتكەردىڭ دە قولدارىنا قۇسىن قوندىرىپ، پەرزەنت سۇيگىزىپ، جاندارىن ءجاننات باعىنا اينالدىراتىن سەرىگىن تابا الماعانى وكىنىشتى ارينە. الايدا وعان، تۋرگەنەۆ پەن فلوبەردىڭ وزدەرى كىنالى. تاعدىر جولىقتىرعان ارۋلاردىڭ بىرىنەن ءوز باقىتىن تاپقاندا، ولاردىڭ ومىرلەرى گۇلدەي جايناپ باسقاشا بولار ما ەدى؟ كىم ءبىلسىن؟ ايتكەنمەن، ولار ءوز ومىرلەرىن ونەر جولىندا قۇربان ەتپەي، ءبىر ايەلگە عانا ارناعاندا قالامدارىنان نازىك جاندىلاردىڭ قايتالانباس وبرازدارى تۋماۋى دا ىقتيمال ەمەس پە؟ بالزاكتىڭ ايگىلى روماندارىنىڭ بىرىندە «ۇلىلىقتىڭ – قاۋىپتى دەرت» ەكەنىن ايتا كەلىپ، «ادام دەرتتى جەڭە مە، الدە دەرت ادامدى جەڭە ما؟» دەپ ونەردىڭ جاندى ارباپ الاتىن سيقىرىنان قاۋىپتەنەتىن تۇستارى دا بار. تۋرگەنەۆ پەن فلوبەردىڭ جاعدايىندا ونەردىڭ دەرتى ادامدى جەڭدى. ايتپەسە، ادام بالاسى ءۇشىن سۇيگەن جانىڭمەن ءفانيدى بىرگە وتكىزىپ، پەرزەنت سۇيگەننەن ارتىق قانداي عانيبەت بار.
ايتكەنمەن، نازىك جاندىلاردىڭ شىنايى بەينەلەرىن سومداۋ ءۇشىن تاعدىرىن تالاق ەتىپ، ايەل كورسە اقىل-ەسىنەن ايىرىلىپ، جان دەنەسىن بەرگەنشە بايىز تاپپاعان تۋرگەنەۆ پەن فلوبەردىڭ ومىردە عاشىق بولعان ارۋلارىنىڭ مىنەزدەرى دە، تابيعاتى دا، مورالدىق كوزقاراستارى دا ءبىر-بىرىنە ۇقسامايدى. تۋرگەنەۆ جانى كىرشىكسىز تازا، سۇيگەن جانىنا دەگەن سەزىمى ادال، ىشكى مادەنيەتى بيىك ايەلدەردى جان-تانىمەن ءسۇيىپ، ماحابباتتىڭ عالاماتتىعىن جىرلادى. فلوبەردىڭ كەرىسىنشە ءومىر بويى، بايدان بايعا ءتيىپ جۇرگەن، سەزىمى تۇراقسىز، مادەنيەتى تومەن، مىنەزدەرى جەڭىل توعىشار قاتىندارعا قاراي كوڭىلى ماگنيتتەي تارتىلىپ تۇردى. فرانتسۋز كلاسسيگىنىڭ ەليزا شلەزەنجەر مەن ەلالي فۋكودان كەيىنگى، سۇيگەن دەگەننەن گورى، كەلەشەكتە جازاتىن تۋىندىسىنا كەرەك شىعارماشىلىق ماتەريال رەتىندە زەرتتەگەن جۇمباعى – لۋيزە كولە ەسىمدى ايەل بولدى...
(جالعاسى بار)
