اقسۋ-ايۋلىداعى تۇراتىن ءۇيى بىرتە-بىرتە مۇراجايعا اينالىپ بارا جاتقان جازۋشى كəمەل جۇنىستەگىنىڭ جەكە قورىنداعى قولونەر تۋىندىلارى سىرتقى سىمباتىمەن عانا كوز تارتىپ قويمايدى، سونىمەن قاتار، ولاردىڭ əرقايسىسىنىڭ تاريحىندا تۇنىپ تۇرعان عاجاپ سىر بار
شورتانبايدىڭ اسا تاياعى
Əر ادامنىڭ ءوزى قۇمارتاتىن، əۋەستەنەتىن، جانى قالاعان كəسى- بىمەن شۇعىلدانعانى قانداي جاقسى. ءبىزدىڭ ارتىنان ارنايى ىزدەپ بارىپ سəلەم بەرۋىمىزگە قولونەر تۋىندىلارىنان تۇراتىن كوللەكتسياسى سەبەپشى بولعان كəمەل جۇنىستەگى اعامىزدى تۋعالى بەرى سونداي ءوزى سۇيەتىن ىسپەن عانا اينالىساتىن ادام با دەپ قالدىق. بۇرىن سىرتتاي كىتاپتارى ارقىلى عانا تانىس- بىلىستىگىمىز بولماسا، قالامگەردىڭ تاريحي جəدىگەرلەردى جيناقتاۋشى ەتنوگرافتىعىنا قوسا، ايتۋلى كول- لەكتسيونەر ەكەنىن وسى جولى العاش رەت كورىپ-ءبىلۋىمىز. مۇندا كوڭىلگە شۋاق سەبەلەپ، قۋانتاتىن سۇيكىمدى ورنەكتەرگە مولىنان كەزىكتىك. سونىڭ ءبىرى، شورتانباي جىراۋدىڭ تۇتىنعان تاياعىن ايرىقشا اتاپ وتكەن ءجون. تالاي تار جول، تايعاق كەشۋلەر دەن مىناداي سيرەك بۇيىم əسەمدىگىنە سىزات تۇسىرمەي قالاي امان جەتكەن دەگەن تاڭدانىستان تاريحي جəدىگەر قۇنى بيىكتەيدى. ك.جۇنىستەگى اقىن الاقانىنىڭ تابى تيگەن وسى بۇيىمدى كوزدىڭ قاراشىعىنداي مۇقيات ساقتاپتى. بوياۋ-سىرىنىڭ وشپەگەنىنە قارا- ساڭىز، ەكى عاسىردان بەرگى زاتقا ۇقسامايدى، اسا تاياقتىڭ ءون بويىنا قۇيىلا توگىلگەن ويۋ ناقىشى سون- داي اشىق، جايدارى… اسقان شە- بەرلىكپەن، ەستەتيكالىق تالعاممەن بەزەندىرىلگەن اقىن مۇراسىنىڭ جيەگىندەگى كۇمىس جىپتەر كۇن كوزى- مەن شاعىلىسا جارقىرايدى.
– شورتانبايدى سەمەيگە 2-3 رەت اپارىپ كەلگەن Əبۋ دەيتىن ات- قوسشىسى 90-نان اسىپ بارىپ قايتىس بولدى. سۇلباسى كوز الدىمدا. بويى ەكى مەترگە جۋ ىق، ەڭگەزەردەي دəۋ كىسى ەدى. ساۋ ساق تارى جۋان ءəرى سالالى بولاتىن. تاماعىمىزعا سالقىن تيگىزىپ اۋىرىپ قالعاندا، دəرىگەر جوق، جاڭاعى كىسى سالا- لى ساۋساعىمەن تاڭدايىمىزدى باسىپ ەمدەگەندە، ەرتەسىنە تۇك بولماعانداي اتتاي شاۋىپ كەتەر ەدىك. مىنە، مىنا تاماشا تاياقتى سول كىسىنىڭ ۇرپاقتارىنان الدىم، – دەپ كوللەكتسيونەر شورتانبايدىڭ مۇراسىن قولىمىزعا ۇستاتا بەرگەن- دە كەنەت بويىمىزدى شوق قارىپ وتكەندەي شىم ەتكىزدى. مۇنداي دا عاجايىپ قولونەر تۋىن دىسى بولا ما دەپ قىزىقتىق. بەكزاتتىعى مەن تەكتىلىگىن تايا عىنداعى تالعاممەن تا- نىتا العان قايران بابالارىمىزدىڭ سول ءدəستۇرىن جالعاستىرىپ جۇرگەن كەيىنگىلەردەن ادال ءىزباسارلارى بار ما ەكەن ءوزى دەگەن ويدىڭ باسى قىلتيدى. نەبəرى 63 جىل ءومىر سۇرگەن ارقالى اقىن بۇل تاياققا قاۋقارسىزدىقتان، قارتتىقتان سۇيەندى دەپ كىم ايتا الادى… شوق- تىعى بيىك شورتانبايدىڭ ۇر- پاعىنا وسيەتى جىرىنان عانا ەمەس، تاريحي كوركەم مۇرالارىنان دا ەسىلدەي ەسىپ تۇرعان ءبىر ەرەن سىرعا قانىعىپ قايتتىق.
اقىن اتى مۇراجايدان نەگە الىندى؟
ءبىر əتتەگەن-ايى، اۋداندىق مۇراجايعا شورتانبايدىڭ ەسىمىن بەرۋدى ۇسىنعان 45 ارداگەردىڭ حاتى ءəلى كۇنگە اششى ىشەكتەي سو- زىلىپ، ورىندالماي وتىر. «1993 جىلى شورتانباي جىراۋدىڭ رەس- پۋبليكالىق دəرەجەدە 175 جىل- دىق مەرەيتويىن وتكىزدىك. رەس- پۋبليكالىق بۇكىل گازەتتەر، تە- لەارنا وكىلدەرى تەگىس قا تىست ى. مەرەيتويعا ت.كəكىشەۆ، س.قي- راباەۆ باستاعان ءبىر توپ عا- لىمدار، م.ماعاۋين، س.سماتاەۆ، ا.سەيدىمبەك، ن.ورازالين، ج.قاش- قىنوۆ سىندى 20-عا جۋىق تانى- مال اقىن-جازۋشىلار، سونداي-اق ق.سۇلتانوۆ باستاپ پارلامەنت وكىلدەرى كەلدى. وسى قارساڭدا اۋداندىق مۋزەيگە شورتانباي جىراۋدىڭ اتى بەرىلدى. ول تۋرالى ءتيىستى قۇجات ءəلى قولىمىزدا بار. بۇل قۇجاتتار ءəرى قاراي بەكىتىلۋ ءۇشىن وبلىسقا، الماتىعا جولدانعان. بىراق، وبلىستىڭ دا، استانانىڭ دا اۋىسۋىنا بايلانىستى سول جاقتىڭ ءتيىستى شەشىمى شىقپاي قالدى» دەگەن ءوتىنىش يەلەرى مۇراجايعا شورتانباي جىراۋ اتىنىڭ قايتارىلۋىن سۇراپ، ءəلى كۇنگە جوعارىعا ەلەڭدەپ ءجۇر. ەتنوگراف-جازۋشىنىڭ ايتۋىن- شا، شورتانباي مۇرالارىنا ارنالعان بولمەدە اقىننىڭ مىنگەن ارباسى، ءوزى سالدىرعان ديىرمەنى ساقتاۋلى تۇر. جىراۋ ءومىر سۇرگەن دəۋىردەن ەستەلىككە قالعان قانشاما تىڭ جəدىگەرلەردىڭ ءوزى وسىعان سۇرانىپ تۇرعانداي كورىندى. ول از دەسەڭىز، مۇراجايدىڭ ءى ش ءى ن ە ا ق ى ن ن ى ڭ ب يۋ س ت ءى ورناتىلعان. تاريحي تۇلعالاردى ارداقتاۋ كەيىنگىنىڭ پارىزى دە- سەك، ال ەندى شورتانباي سونداي ۇلىقتاۋعا لايىق ابىزدىڭ ءبىرى ەكەنى كىمگە تۇسىنىكسىز؟ ءبىر كەزدەرگى اۋدان باسشىلىعى تاراپىنان جىبەرىلگەن قا تەلىكتى جوندەۋگە بۇگىن نە كەدەرگى بولىپ وتىر؟ «بۇل مۇراجايعا شورتانبايدىڭ اتى بەرىلسە، تەك ءبىر عانا ادامنىڭ مۇرالارىمەن شەك تەلىپ قالامىز، باسقا تاري- حي قۇندىلىقتاردى قايدا اپارىپ قويامىز؟» دەگەن ۋəج وعان تولىق جاۋاپ ەمەس. سəكەن سەيفۋلليننىڭ جاڭاارقادا، استانادا مۇراجايى بار. بىرەۋىندە سəكەننىڭ ەكى-اق مۇلكى تۇر، باسقا زاتى جوق. دەمەك، مۇنى سەبەپ دەۋ قيسىنسىز. ونى اۋىل ارداگەرلەرى «شورتانباي مۇراجايى» دەپ اتالسىن دەپ وتىرعان جوق، «شورتانباي جىراۋدىڭ اتىنداعى مۇراجاي» دەيىك دەيدى. اتىنداعى مۇراجاي مەن تىكەلەي تۇلعانىڭ وزىنە ارنالعان مۇراجاي دەگەننىڭ ەكەۋى ەكى باسقا ۇعىم بەرەتىنىن ولار نەگە تۇسىنبەيدى؟!
«ارقا دەگەن قۇبا جون،
اياداي بىتكەن كول ەكەن.
اتتى كەردەڭ ەستىرگەن،
ارقانىڭ تارال ءشوبى ەكەن…» – دەپ تۋعان جەرىن جىرلاعان جارىق تىق شورتانباي باباعا ءبىر مۇراجايدىڭ اتىن بەرەر- دە نەگە تەمىردەي قاتايا قالدىق؟ شورتانباي قانايۇلىنىڭ كىندىك قانى قاراعاندى وبلىسىنىڭ شەت اۋدانى، جالپاقسازدا تامعان ەكەن، سۇيەگى دە اقسۋ-ايۋلىدان بەس-اق شاقىرىم جەردەگى جۇرت بۇگىندە «شورتانباي باسى» دەپ اتاپ كەتكەن ماڭايدا. حالقىنىڭ جادىنا جارىق كۇندەي قۇيىلعان ونەگە سəۋلەسىن ەسكىلىكتىڭ قويۋ بۇلتى قانشا جەر- دەن تۇمشالاعانمەن، جىلدار ۇزە الماعان جىر سازىنىڭ جارق ەتىپ اتار ارايلى تاڭىنا الاڭسىز سەنىپ اتتانۋىمىزعا تۋرا كەلدى.
كەنەسارى ەت جەگەن تاباق
تاريحي جəدىگەرلەردىڭ ىشىنەن ءبىزدىڭ نازارىمىزدى جارقىراعان اعاش استاۋ بىردەن اۋداردى. بەتى جىلتىراعان ەت تاباقتىڭ ا س ا ى ق ت ي يا ت پ ە ن س ا ق ت ا ل ع ا ن ى اڭعارىلادى. ءۇي يەسى وسى ويى- مىزدى ۇعا قويىپ، اعاش تاباقتى قولىنا ابايلاي ۇستاپ، اقىرىن قابىرعاعا سۇيەپ قويدى دا: «ال ەندى مىنا تاريحي تاباقتىڭ جا- نىنا كەلىپ سۋرەتكە ءتۇسىپ الىڭدار. وزدەرىڭنەن كەيىنگىلەرگە ايتىپ جۇرۋلەرىڭ ءۇشىن وتە قىزىقتى دە- رەك»، دەدى. Əسپەتتەپ، وعان توردەن ورىن سايلاپ، ارداقتاعاندارىنا قاراعاندا تەگىن جəدىگەر بول- ماسا كەرەك دەگەن بولجامىمىز قاتەلەستىرمەدى.
«وسى وڭىردە اتى تاريحتان ءمəلىم جانعۇتتى دەگەن بي تۇردى. بۇل كىسى 1881-1882 جىلدار شاماسىندا قايتىس بولعان. شورتانبايمەن قاتار ءومىر سۇرگەن. سودان 30- شى جىلدارى وسى جاقتا كىسى اتۋ كەزەڭى باستالعاندا جانعۇتتىنىڭ نەمەرەسى قارعاجان ءبىر تۇندە ەلىنەن قاشىپ شىعۋعا بەل بۋادى. ويتپەسە، ءتۇپ-تۇقيانىنا دەيىن باۋداي قىرىلىپ قالعالى تۇر. ونىڭ الدىندا حاسەن اتتى تۋىسى اتىلىپ كەتتى. سودان مەنىڭ نەمەرە əكەم كوپجانعا ءتۇن ىشىندە كەلىپ: «كوپجەكە، مىنا مەنىڭ بابامنىڭ تاباعىنا سىزدەن باسقا ەشكىمنىڭ يە بولا الماسىنا كوزىم انىق جەتتى»، دەپ ءوز قولىمەن تابىستايدى. ال ەندى: «تاباقتى كوپجانعا نە ءۇشىن بەردى؟» دەگەن سۇراق تۋماي ما.
ويتكەنى، كوپجان 1916 جىلى سىبىردە بولعان كىسى. سول سەبەپتەن ورىسشا ءمىنسىز سويلەگەن. ۇستامدى، وتە اقىلدى ادام ەدى. ارتىق اۋىز ءسوز ايتپايتىن، الدا-جالدا سويلەگىسى كەلسە، ءبىر-اق اۋىز ءسوزى تۇسىنگەن كىسىگە جەتكىلىكتى ەدى، دەگەن شەجىرەشى əڭگىمەسىن əرمەن قاراي تاباقتىڭ تا- ريحي مəنىنە قاراي ويىستىردى.
– مىنا عاجاپقا قاراڭىز، ءدىن- اسىل دەيتىن قوجا كەنەسارىنىڭ قول استىندا مولدالىق ەتكەن. حان كەنە ۇدايى وسى اۋىلعا ات باسىن بۇرىپ، ءدىناسىلدىڭ ۇيىنە تۇسەتىن بولعان. سول ماڭايداعى قاراسۋ وزەنىنە شومىلعان. كەنەسارى سۋعا ءتۇسىپ، كيىنىپ جاتقاندا ءدىناسىل جۇرتتىڭ كوزىن تيگىزبەس ءۇشىن سىرتىنان پەر- دەمەن جاۋىپ تۇراتىن كورىنەدى. وسىدان سوڭ جانعۇتتى، قارا دە- گەن مىقتىلاردىڭ ءبəرى كەنەكەمدى كەزەك-كەزەك ۇيلەرىنە قوناققا شاقىرىپ قۇرمەت كورسەتكەن. سوندا مىنا تاباقتان كەنەسارى دا، شورتانباي دا، وسى وڭىرگە ءمəلىم سول كەزدەگى ابزالدارىڭىزدىڭ ءبəرى دە دəم تاتقان بولىپ شىقپاي ما… كوپجاننىڭ ءƏلى دەيتىن جالعىز ۇلى بولاتىن. ءƏلى 50-ءشى جىلداردىڭ ورتاسىنا تامان كوپجەكەڭنىڭ ال- دىندا قايتىس بولدى. سونان سوڭ، 3-4 جىلدان كەيىن əكەسى ومىردەن وزدى. بəيبىشەسى كوز جۇمدى. ءƏلىنىڭ ۇيىندەگى كەلىن ءۇش بالامەن قالدى. سودان بۇل تاباقتى بىرەۋلەر كەلىپ الىپ كەتەدى. تاعى ءبىر قىزىق دەرەك، كوپجەكەڭنىڭ ۇيىندە مىنا تاباق تۇرعاندا نەمەرەسى عازيز شەتىن سىندىرىپ قويادى. بىراق، كوپجەكەڭ جارىلعان تۇستى ءوزى شەگەلەپ، قايتادان باستاپقى ءمىنسىز قال- پىنا كەلتىرەدى. جان- عۇتتىمەن رۋلاس ادامدارعا مەن وسى تاباقتى تالاي رەت اي- تىپ ءجۇردىم. «Əي، جانعۇتتىدان مىناداي تاماشا تاباق قالعان، ول كىسى كەزىندە كەنەسارىمەن دəمدەس- تۇزداس بول عان كىسى»، تاباق پəلەن جەردە تۇر» دەپ، ءتىپتى، قايدا ەكەنىن ايتتىم. وكىنىشكە قاراي، ەشكىم سەلت ەتپەدى. جۇرەكتەرىندەگى وتتىڭ سونگەنى سونداي، بابا لارىنىڭ مۇراسىن ايتۋعا قورقاتىن ۇرپاققا نەسىنە وكپەلەيسىڭ بىراق. سوسىن مەن ءبىر تايىمدى بەرىپ، تا باقتى ساتىپ الدىم».
– كەنەسارى ەت جەگەن تاباقتى مۋزەيگە تاپسىرمايسىز با؟ – دەپ تاريحي قۇندى بۇيىمدى كوپكە ورتاق قازىنا ەتۋدىڭ قامىمەن سۇراق قويدىق.
كوللەكتسيونەر بۇل زاتتار ءومىرىنىڭ ءمəنى ەكەنىن ايتتى. «مەن كەيدە قازاق تىلىندە سويلەي ال- مايتىن، سويلەگىسى كەلمەيتىن، ءتول əدەبيەتىن وقىمايتىن، مəدەنيەتى مەن ونەرىن مەنسىنبەيتىن جاستار- دى كورگەندە كوڭىلىم قۇلازيدى. مۇندايدا جانىمدى جابىرقاتقان شەمەن شەردى دومبىرامەن باياۋلاتا əن سالىپ تارقاتامىن. كəدىمگىدەي كوڭىلىم ورنىققان سوڭ قولىما قالام-قاعازىمدى الىپ، جۇمىسقا كىرىسەمىن. مەن وسى قولونەر تۋىن- دىلارىنىڭ ارقاسىندا ءتىرى ءجۇر- ءمىن. وسىلار ماعان رۋح بەرەدى، بۇلارسىز جۇرەگىم əلدەقاشان سوعۋىن توقتاتقان بولار ەدى» دە- گەن ارداگەر ءسوزى ءبىزدى تەرەڭ ويعا شومدىردى. قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا عۇمىردا ادام تۇك بىتىرمەي ومىردەن ءوتىپ كەتە بارادى. ال قاراپايىم عانا اۋىلداعى ۇلت ءۇشىن ۇشان-تەڭىز بايلىق جيعان مىناداي سيرەك تاعدىر يەسىنە قاراپ تۇرساڭىز، ءومىرىنىڭ ءبىر ءمينوتى بوسقا وتپەگەن سياقتى.
شىدەر
– قازاقتىڭ اتبەگىلىك سالت-دəس- ءتۇرى بويىنشا كىسەننىڭ ءۇش ءتۇرى كەزدەسەدى، ال مىناۋ ءتورتىنشى ءتۇرى، – دەپ كورسەتتى كəمەل اعامىز. – اتتىڭ اياعىنا سالىناتىن كىسەندى كىلتپەن، قىسقاشپەن اشادى. ودان بولەك ءتۇرتىپ اشىلاتىن ءتۇرى تاعى بار. ال مىناۋ كىلتسىز كىسەن دەلىنەدى. بۇل تەك سيقىرىن، ءتىلىن بىلگەن كىسىنىڭ عانا ەبىمەن اشىلادى. وسىنى جاساعان ءوز قازاعىڭ. كەرەمەت ەمەس پە؟ – دەپ كەلەسى جəدىگەردى قولىنا ۇستاپ تۇرىپ: «مىنانى شىدەر دەپ اتاي- دى»، – دەدى شەجىرەشى. مۇنداي قولونەر تۋىن دىسىن ەشبىر مۋ- زەيدەن كەزىكتىرمەيسىز. مەن دە عانا بار، ياعني جالعىز تال. تەرىدەن جاسالعان ءورىم. جالپى، جىل قىعا تۇتىناتىن كىسەننىڭ ءوزى ءتۇرلى اتاۋعا يە. مىسالى، الدىڭعى ەكى اياققا سالاتىندى تۇسامىس، ال الدىڭعى ءبىر اياق پەن ارتقى ءبىر اياققا بايلانسا ورە دەلىنەدى. ءۇش اياققا بىردەي سالىنسا، شىدەر دەيدى. عاجاپ ەمەس پە!» سəل-پəل ءمىنى – مۇنى جاساعان ادامنىڭ اتى-ءجونى بەلگىسىز. ەل ىشىندەگى ءبىر ازامات تاۋىپ الىپ كەلىپتى. ول شەبەردىڭ اتى-ءجونىن قانشا قينالسا دا ەش ەسىنە تۇسىرە الماي قويىپتى. اپىر-اي، سودان بەرى زۋ- لاپ ون بەس جىل قالاي وتە شىققان. وسىنى جاساعان شەبەر ءتىرى بولسا، قايدا ءجۇر ەكەن؟
ابىلايدىڭ التى اعاشى
كوزگە ونشا شالىنبايتىن ەلەۋسىزدەۋ بۇيىمدى الدىمىزعا توسقاندا اقساقال: «مىنانىڭ نە ەكەنىن بىلەسىڭدەر مە؟»، – دەپ سۇرادى. ءبىرىنشى رەت كورىپ تۇرساق، قايدان بىلەيىك. بۇل – ابىلايدىڭ التى اعاشى دەدى.
«ون جەتى جاسىمدا ۇلىتاۋعا ەدىگە باتىردى ىزدەپ باردىم. ەكى-ءۇش قىز-جىگىتتەر ءبىر ۇيدە وتىرعانبىز. ءبىر جاس جىگىت كەلدى. قالتاسىنان ءبىر تالداپ اعاشتاردى الدى دا، سول جەردە قىزىق ويىن قۇراستىردى. ءسويتتى دە: «ەندى وسى- نى ءبولىپ بەرە الاسىڭدار ما؟»، دەپ اڭ-تاڭ قاراپ وتىرعان قىز- جىگىتتەرگە بىرتىندەپ ۇلەستىردى. ولاي تارتىپ، بىلاي ۇستاپ ميى- مىزدى قاتىرىپ وتىرعاندا ەكى ساعات زۋ ەتە قالدى.
– اشا المادىق، بۇل نە نəرسە؟ – دەپ ءوزىمىز قىزىعىپ سۇرادىق.
ول: «ابىلايدىڭ التى اعاشى دەگەنىمىز، مىنە، وسى بولادى»، دەدى. «قاي ابىلاي؟» دەپ جامىراعان بىزگە: «حان ابىلاي»، دەدى. «نەگە مۇنى ۇستاپ ءجۇرسىڭ، مۇنىڭ سىرى نەدە؟» دەپ باستىرمالاي جونەلىپ ەدىك، بەيتانىس جىگىت بىزگە ابى لاي- دىڭ قالماقتاردىڭ قولىنا ءتۇسىپ قالعان وقيعاسىن بايانداپ بەردى.
اباقتىدا جاتقاننان كەيىن قالماقتىڭ حانىنا ول بىلاي دەپ اي- تىپتى دەيدى: «مەن ءبىر جۇمباق اي- تايىن سىزدەرگە. ەگەر سول جۇمباقتى شەشسەڭدەر، ءبىز ەشقايدا قاشىپ كەتپەيمىز، وزدەرىڭ بوساتقانشا تىرپ ەتپەيمىز. ال شەشە المايتىن بولساڭدار، ءبىزدى بوساتاسىڭدار». قالماق حانى سوندا ەلىرىپ: «قا- زاقتىڭ جۇمباعىن شەشە الماي- تىنداي باسىمىزعا نە كۇن تۋىپتى، ءبىز دە وردالى ەلمىز. جۇمباعىڭدى ايت»، دەپتى. سوندا ەرتەڭىنە ابىلاي وسى اعاشتى قۇراستىرىپ الىپ كەلىپتى. جانىندا شونجارلارى بار قالماقتىڭ حانى ميىن ولاي اۋىر- تىپ، بىلاي شەرتىپ، بىراق اقىرى ءتۇيىندى اعىتۋعا دəرمەنسىزدىك تا- نىتادى. «سودان حان جەڭىلگەنىن مويىنداپ، سول جولى ابىلايدىڭ ءوزىن ەمەس، جانىنداعى جولداستارىن بوساتقان ەكەن»، دەيدى تاعى بىردە قارت شەجىرە.
بۇل سوناۋ 50-جىلدارداعى كۋə بولعان وقيعام. 2004 جىلى وسىنى مۋزەيدەن ىزدەدىم. وندا- عىلار مۇنداي زاتتان بەيحابار. «ابىلايدىڭ التى اعاشىن تابىڭ- دار»، دەپ كەتتىم… كەلەسى جولى بار- سام، مۋزەيدەگىلەر تاپتىق دەپ قۋا- نىپ وتىر. «قايدان تاپتىڭدار؟» دەسەم، ءبىر شالدىڭ ۇيىندە قيراپ، شاشىلىپ جاتقان جەرىنەن əكە- ءلىپتى. سوعان قاراپ وتىرىپ ارنايى دايىنداتتىق دەپتى. مىنانى كەپ- پەگەن اعاشتان جاساعان، كەپكەن اعاشتان قيىستىرسا اراسىنان ساڭىلاۋى بىلىنبەيتىن ەدى. قاپ!» دەدى ارداگەر. قالماقتىڭ حانى سىرىن ۇعا الماعان ابىلايدىڭ التى اعاشىن ءبىز دە وزىمىزشە شەش- پەككە ارى اۋداردىق، بەرى اۋدارىپ كوردىك، بىراق ميىمىز جەتپەدى، اقىرىن ورنىنا قويدىق.
قامشىنىڭ 13 ءتۇرى
قازاق قامشىنى قاشاندا تورىنە ءىلىپ، قاسيەتتى، كيەلى ساناعان. اتا- بابا سالتىمەن قامشىعا ايرىق شا قۇرمەت كورسەتكەن ك.جۇنىستەگىنىڭ كوللەكتسياسىنان ونىڭ 13 ءتۇرىن كەزىكتىردىك. نەگە 13? كول لەك تسيا يەسى بۇل ساننىڭ قولونەر بۇيىمدارىنا ەشقانداي دا قاتىسى جوقتىعىن ايت- تى. قام شىعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى تۋرالى سۇراعانىمىزدا، مۇنى ونەر تۋىندىسى دەپ باعالايتىنىن جەتكىزدى. جازۋشىنىڭ ويىن- شا، قامشىنى تەك ات əبزەلى دەپ ءتۇسىنۋ قاتە. ويتكەنى، بۇل تەك اتتى ءۇيىرۋ ءۇشىن، بولماسا كۇرەس قۇرالى رەتىندە جاسالمايدى. «مىنا قام- شىنىڭ مىسالى، ۇزىنا بويىنا قورعاسىن قۇيىلعان. سوندىقتان، بۇل سويىل، شوقپار رەتىندە پاي- دالانىلادى. بۇل رەتتە 13 قامشى ءبىر-بىرىنە مۇلدە ۇقسامايدى. مەن تەك ءبىر جەرىندە وزگەشەلىك بار-اۋ دەگەن ۇلگىنى عانا جينايمىن. قازىر دە بارعان جەرىمدە نازارىمدى تىگىپ، قۇلاعىمدى ءتۇرىپ جۇرەمىن. وزگەشەلىگىنە كەلسەك، مəسەلەن، مى- ناۋ قوستاناي جاعىنىڭ قامشىسى بولسا، ال مىنانى ءبۇزاۋتىس قامشى، مىناۋسىن جىلانسىرت قامشى، جى- لانباۋىر قامشى…» دەپ قازداي ءتىزىپ كەلە جاتىپ جازۋشى əر قامشىنىڭ تاريحى مەن يەلە ءرىن سويلەتسە، تىلسىمنان كۇي توگىلىپ تۇرعانىن باياندادى. «احمەت ءƏبدىرايىموۆ دەيتىن «حالىق جاۋى» بولىپ 1934 جىلى جازىقسىز وققا ۇشقان كوزى قاراقتى وقىعان كىسى بولاتىن. سونىڭ بالاسى: «مىناۋ مەنىڭ əكەمنىڭ قامشىسى»، دەپ ايتىپ، ءوزى دۇنيەدەن وتەردە: «ءسىز يە بولىڭىز»، دەپ تاپسىرىپ كەتتى» دەدى دە، ىشىندە پىشاعى بار قامشىعا نازارىمىز- دى اۋدارتىپ əكەتتى. كورگەنىڭ – توعىز، كورمەگەنىڭ – توقسان توعىز دەگەن راس ەكەن-اۋ!
قاراشاش توقسانباي
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنەن الىنىپ دايىندالدى
