(جالعاسى)
قازىردە قولداعى مالىمەتتەردەن بايقايتىنىمىز، باتىس وڭىردەگى ەلدەر ءوزارا اۋىزبىرلىكتەرى بولماعايدىقتان، قىتايدان جەڭىلىپ قالىپ وتىرعان. تىپتەن، تەزەك تاڭىرقۇت سياقتى بىرقاتار تايپالاردى ءوزىنىڭ قولاستىنا قاراتقان بەلگىلى بيلەۋشىلەردىڭ ءوزi دە كورشى مەملەكەتتەردىڭ الاۋىزدىعىنان ازاپ شەگىپ، قىتاي بيلىگىن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولعان. سوندىقتان دا قىتاي ىقپالىنا تۇسكەندەر بىرتىندەپ كوبەيە بەردى. وسىعان بايلانىستى قىتاي جىلنامالارىندا: «باتىس ءوڭىردىڭ كىندىك قاعاناتپەن قارىم-قاتىناسى ەڭ ءجيى كەزدە ۇزىن سانى 50 ەل ءحان اۋلەتىنە باعىنىشتى بولىپ تۇردى. ءتىلماش، قالا باستىعى، ءامىر، باعامدار، اكىم، داتلۇق، ءجۇزباسى، مىڭباسى، باس جاساۋىل، ساقا، داڭعا، ساردار، ۋەزىرلەردەن ورلەي بەكتەر مەن حاندارعا دەيىنگى 376 ادام ءحان اۋلەتىنىڭ باۋلى تاڭباسىن اسىندى. جوعارىداعى سانعا جەرى شالعاي بولعاندىعى ceبeپتi, قاڭلى، ۇلى نۇكىس، پارفيا، كوپەن، الەكساندريا جانە تاعى باسقا ەلدەر كىرگەن جوق. ولار تارتۋ-تارالعى اكەلىپ، ونان ءوز قارىمجىسىن اكەتىپ تە وتىردى. ولارمەن اراداعى قارىم-قاتىناس ونان ارى تەكتەلىپ، جازباعا تۇسكەن جوق»، - دەگەن جولدار بار.
الايدا، قىتاي قاڭلى ءتارىزدى كوشپەلى مەملەكەتتەردى ءبىرجولاتا مويىنسۇندىرا العان جوق. ولاردىڭ قىتايعا ەلشىلەر جىبەرۋى نەگىزىنەن العاندا قورشىلەرىمەنەن ىرىڭ-جىرىڭنىڭ كوبەيىپ، اۋىزبىرلىكتىڭ بولماۋىنان تۋىنداعان ەدى. قاڭلىلاردىڭ قىتاي دەرەكتەرىندە ايتىلعانداي، اسىرەسە، ۇيسىندەرمەن جانە عۇندارمەن كۇردەلى قارىم-قاتىناسى وزدەرىنىڭ ۇستەمدىكتەرىن ارتتىرۋ ءۇشىن كىتاايدان كومەك ىزدەۋگە يتەرمەلەدى. بىراق جوعارىدا ايتقانىمىزداي، قىتايداعى ىشكi ساياساتتىڭ كۇردەلەنىپ كeتyi بۇل مەملەكەتتىڭ قاڭلى يمپەرياسىن ۇزدىكسىز قاداعالاپ وتىرۋىنا مۇمكىندىك بەرە قويمادى. سوندىقتان دا جوعارىداعى قىتاي جىلناماسى «ولارمەن اراداعى قارىم-قاتىناس ونان ءارى تەكتەلىپ جازباعا تۇسكەن جوق»، دەگەندى ايتادى
حۋانحە وزەنىنىڭ تەرىسكەي بەتىن مەكەندەگەن كوشپەلى حالىقتارمەن قىتاي ەجەلگى زامانداردان-اق جۋىقتاسىپ-جۇعىسقانىمەن، بiز بۇل قاتىناستاردىڭ سىر-سيپاتىن تەك ب.ز.د. 3-عاسىردان باستاپ قانا ىندەتىپ ايتا الامىز. سول داۋىردە تسين يمپەراتورى شي-حۋان-دي قىتايدىڭ باسىن بipiكتipyi جانە كوشپەلى عۇن مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋى اياقتالدى. قىتاي مەن ۇلى دالانىڭ شەكاراسىن بولگەن قىتاي قامالى سول كەزدەرى سالىندى. قامال قىتايدىڭ گەوگرافيالىق شەكاراسى عانا ەمەس، ەتنوگرافيالىق شەكاراسى ارقىلى دا جۇرگىزىلدى. قابىرعانىڭ سولتۇستىك جاعىندا ءجۇرىپ-تۇرىپ جاتقان، حالىقتاردى قىتايلار شىققان تەگى، تۇرمىس سالتى بويىنشا بوگدە، تاعى حالىق دەپ ەسەپتەدى، ال ساياسي جاعىنان جاۋ جۇرت دەپ تانىدى. ءبىزدىڭ زامانىمىزگا دەيىنگى 72 جىلى باستالعان قىتايدىڭ عۇندارعا قارسى جاڭا شابۋلى ەلشىلىك جولمەن جۇرگىزىلە باستادى: قىتايلار جىمىسقىلانا ءجۇرىپ، كوشپەلى رۋلار اراسىنا جىك سالىپ، الاۋىزدىق تۋدىردى دا، كورشىلەرى جوڭعار ۇيسىندەرىن، سايان دينليندەرى مەن حينگان ۋحۋاندارىن عۇندارعا قارسى ايداپ سالدى. ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى 58-جىلى عۇنداردىڭ ءوزىشىنەن بۇرق ەتكەن رۋ ارالىق سوعىستار قىتاي جەڭىسىن جەڭىلدەتەدى. ءتاج-تاققا تالاسقانداردىڭ بipi قىتايمەن وداق جاسايدى دا، قالعاندارى قازا تابادى.[5]
قورىتا ايتقاندا، بۇىنگى جاس ۇرپاق وتكەنىن بىلمەي، ءوزىن-ءوزى تاني الا ما؟ ءوزىن كىممىن دەپ تانيدى، قايدان شىقتىم دەپ ۇعادى؟ وقۋ ورىندارىندا تەك حح عاسىردىڭ باسىنان عانا تاريح ءپانىن وقىتپاق. بۇل ناعىز ماڭگۇرتتەردى تاربيەلەۋ ساياساتى.
تاريحتان مودە دەگەن بابامىز وتكەن. عۇنداردىڭ ايگىلى بيلەۋشىسى تۋرالى بۇگىنگە جەتكەن اڭىز كوپ. سونىڭ بipi «ويداعى عۇندار بەگى ۇلى وردانىڭ جاڭا تاڭىرقۇتى مودەگە ەلشى جىبەرىپتى»، - دەپ باستالادى. اڭىزدىڭ ءتۇيىنى مىناۋ. عۇنداردىڭ بەگى قاعاننىڭ ارىنا ءتيىپ، اتىن سۇراعاندا دا، حانىمىن سۇراعاندا دا نوكەرلەرىنىڭ قارسىلىعىنا قاراماي كورەگەن مودە كوpشi حاننىڭ تىلەگىن قابىل ەتكەن ەكەن.ءۇشىنشى رەت كەلگەن ەلشى «ۇلى وردا بيىل سارجايلاۋعا كوشپەي-اق قويسىن. بيىل ونى مەن جايلايمىن - دەگەن بۇيىمتاي جەتكىزىپتى. نوكەرلەرى «اتىڭىز بەن قاتىنىڭىزدىڭ قاسىندا اۋليە مە، بەرىڭىز»، - دەسەدى. سوندا مودە: «اعايىننىڭ الدىڭعى ەكى تىلەگىنن ورىنداعانىم - ات تا، ايەل دە وزىمدىكى ەدى. ال جەر حالىقتىكى. بۇل قورلىققا كونبەيمىز. سوعىسقا ازىرلەنىڭدەر»، - دەپتى.
بۇل جەردە ايتايىن دەگەنىمىز، سىرتقى ساياساتتا بارلىق ءادىس-ايلانى سالىپ، كەرەك جەرىندە كورشىلەرىنە قارسى اسكەري كۇشتى پايدالانۋ ارقىلى ەلدىڭ تەرريتورياسىن ۇلكەيتۋگە باعىتتالعان سوڭعى eكi مىڭ جىلدان استام ۋاكىتتا وزگەرمەگەن يمپەريانىڭ ساياساتى، سوڭعى ونداعان جىلداردا وزگەرە قويماس. بۇل ماسەلەدە ۇلى جازۋشى و. دە گاسسەتتىڭ: «...بip كۇنى تاڭەرتەڭ تۇرعاندا قىتايدىڭ شەكاراسى ورال تاۋىنا جەتىپ تۇرسا، وعان تاڭعالماڭىز»، - دەگەنىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك.
سول كەزدە قاڭلى قىتايداڭ ەڭ قاشىق ورنالاسقان تۇركى تايپالارىنىڭ بipi ەدى: ەجەلگى عۇن، قاڭلى، ءۇيسىن مeملeكeتتepiنiڭ ورنالاسقان اۋماعى ورتا ازيانىڭ ءدال كىندىگى، قازىرگى قازاقستان تەرريتورياسى. سوندىقتان بولاشاعىمىز باياندى بولۋ ءۇشىن ىشكى بىرلىگىمىز مىقتى بولىپ قانا قويماي، ءتۇبى بip تۇpكى جۇرتىنىڭ اۋىزبىرشىلىگى وتە قاجەت. تۇركى حالىقتارىنىڭ باسىن قوساتىن ەل - قازاقستان بولۋى ءتيىس. Ceبeبi قازاق جepi - ءتۇبى بip تۇركى جۇرتىنىڭ قارا شاڭىراگعى. قىتايلار ءوز مەكتەپتەرىندەگى تاريح پانىندە جەتicy جەرى قىتايدىڭ جepi دەپ وقىتىپ جاتقانى قانشاما اڭگىمە بولدى. بipلiگiمiز مىقتى بولىپ، ەلىمىزدىڭ مۇددەسىنە ايانباي قىزمەت ەتسەك، بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستان، اتا-بابالارىمز قۇرا بىلگەن ساق، عۇن، ءۇيسىن، قاڭلى، تۇركى قاعاناتتارى سىندى بۇگىنگى الەمنىڭن دە الدىڭعى قاتارلى ەلىنە اينالاتىنىنا ءسوزسىز سەنەمىز.
(سوڭى)
ارداق بەركىمباي
