(jalǵasy)
Qazirde qoldaǵy málimetterden baıqaıtynymyz, batys óńirdegi elder ózara aýyzbirlikteri bolmaǵaıdyqtan, Qytaıdan jeńilip qalyp otyrǵan. Tipten, Tezek táńirqut sııaqty birqatar taıpalardy óziniń qolastyna qaratqan belgili bıleýshilerdiń ózi de kórshi memleketterdiń alaýyzdyǵynan azap shegip, Qytaı bıligin moıyndaýǵa májbúr bolǵan. Sondyqtan da qytaı yqpalyna túskender birtindep kóbeıe berdi. Osyǵan baılanysty Qytaı jylnamalarynda: «Batys óńirdiń kindik qaǵanatpen qarym-qatynasy eń jıi kezde uzyn sany 50 el Hán áýletine baǵynyshty bolyp turdy. Tilmásh, qala bastyǵy, ámir, baǵamdar, ákim, datluq, júzbasy, myńbasy, bas jasaýyl, saqa, dańǵa, sardar, ýezirlerden órleı bekter men handarǵa deıingi 376 adam Hán áýletiniń baýly tańbasyn asyndy. Joǵarydaǵy sanǵa jeri shalǵaı bolǵandyǵy cebepti, Qańly, Uly Núkis, Parfııa, Kopen, Aleksandrııa jáne taǵy basqa elder kirgen joq. Olar tartý-taralǵy ákelip, onan óz qarymjysyn áketip te otyrdy. Olarmen aradaǵy qarym-qatynas onan ary tektelip, jazbaǵa túsken joq», - degen joldar bar.
Alaıda, Qytaı Qańly tárizdi kóshpeli memleketterdi birjolata moıynsundyra alǵan joq. Olardyń Qytaıǵa elshiler jiberýi negizinen alǵanda qórshilerimenen yryń-jyryńnyń kóbeıip, aýyzbirliktiń bolmaýynan týyndaǵan edi. Qańlylardyń Qytaı derekterinde aıtylǵandaı, ásirese, úısindermen jáne ǵundarmen kúrdeli qarym-qatynasy ózderiniń ústemdikterin arttyrý úshin Kytaaıdan kómek izdeýge ıtermeledi. Biraq joǵaryda aıtqanymyzdaı, Qytaıdaǵy ishki saıasattyń kúrdelenip ketyi bul memlekettiń Qańly ımperııasyn úzdiksiz qadaǵalap otyrýyna múmkindik bere qoımady. Sondyqtan da joǵarydaǵy qytaı jylnamasy «olarmen aradaǵy qarym-qatynas onan ári tektelip jazbaǵa túsken joq», degendi aıtady
Hýanhe ózeniniń teriskeı betin mekendegen kóshpeli halyqtarmen Qytaı ejelgi zamandardan-aq jýyqtasyp-juǵysqanymen, biz bul qatynastardyń syr-sıpatyn tek b.z.d. 3-ǵasyrdan bastap qana indetip aıta alamyz. Sol dáýirde ın ımperatory Shı-Hýan-Dı Qytaıdyń basyn bipiktipyi jáne kóshpeli ǵun memleketiniń qurylýy aıaqtaldy. Qytaı men Uly dalanyń shekarasyn bólgen Qytaı qamaly sol kezderi salyndy. Qamal Qytaıdyń geografııalyq shekarasy ǵana emes, etnografııalyq shekarasy arqyly da júrgizildi. Qabyrǵanyń soltústik jaǵynda júrip-turyp jatqan, halyqtardy qytaılar shyqqan tegi, turmys salty boıynsha bógde, taǵy halyq dep eseptedi, al saıası jaǵynan jaý jurt dep tanydy. Bizdiń zamanymyzga deıingi 72 jyly bastalǵan Qytaıdyń ǵundarǵa qarsy jańa shabýly elshilik jolmen júrgizile bastady: qytaılar jymysqylana júrip, kóshpeli rýlar arasyna jik salyp, alaýyzdyq týdyrdy da, kórshileri jońǵar úısinderin, saıan dınlınderi men hıngan ýhýandaryn ǵundarǵa qarsy aıdap saldy. Bizdiń zamanymyzǵa deıingi 58-jyly ǵundardyń ózishinen burq etken rý aralyq soǵystar Qytaı jeńisin jeńildetedi. Táj-taqqa talasqandardyń bipi Qytaımen odaq jasaıdy da, qalǵandary qaza tabady.[5]
Qoryta aıtqanda, búingi jas urpaq ótkenin bilmeı, ózin-ózi tanı ala ma? Ózin kimmin dep tanıdy, qaıdan shyqtym dep uǵady? Oqý oryndarynda tek HH ǵasyrdyń basynan ǵana tarıh pánin oqytpaq. Bul naǵyz máńgúrtterdi tárbıeleý saıasaty.
Tarıhtan Móde degen babamyz ótken. Ǵundardyń áıgili bıleýshisi týraly búginge jetken ańyz kóp. Sonyń bipi «Oıdaǵy ǵundar begi Uly ordanyń jańa táńirquty Módege elshi jiberipti», - dep bastalady. Ańyzdyń túıini mynaý. Ǵundardyń begi qaǵannyń aryna tıip, atyn suraǵanda da, hanymyn suraǵanda da nókerleriniń qarsylyǵyna qaramaı kóregen Móde kópshi hannyń tilegin qabyl etken eken.Úshinshi ret kelgen elshi «Uly orda bıyl Sarjaılaýǵa kóshpeı-aq qoısyn. Bıyl ony men jaılaımyn - degen buıymtaı jetkizipti. Nókerleri «atyńyz ben qatynyńyzdyń qasynda áýlıe me, berińiz», - desedi. Sonda Móde: «Aǵaıynnyń aldyńǵy eki tileginn oryndaǵanym - at ta, áıel de ózimdiki edi. Al jer halyqtiki. Bul qorlyqqa kónbeımiz. Soǵysqa ázirlenińder», - depti.
Bul jerde aıtaıyn degenimiz, syrtqy saıasatta barlyq ádis-aılany salyp, kerek jerinde kórshilerine qarsy áskerı kúshti paıdalaný arqyly eldiń terrıtorııasyn úlkeıtýge baǵyttalǵan sońǵy eki myń jyldan astam ýakytta ózgermegen ımperııanyń saıasaty, sońǵy ondaǵan jyldarda ózgere qoımas. Bul máselede uly jazýshy O. De Gassettiń: «...bip kúni tańerteń turǵanda Qytaıdyń shekarasy Oral taýyna jetip tursa, oǵan tańǵalmańyz», - degenin esten shyǵarmaýymyz kerek.
Sol kezde Qańly Qytaıdań eń qashyq ornalasqan túrki taıpalarynyń bipi edi: Ejelgi Ǵun, Qańly, Úısin memlekettepiniń ornalasqan aýmaǵy Orta Azııanyń dál kindigi, qazirgi Qazaqstan terrıtorııasy. Sondyqtan bolashaǵymyz baıandy bolý úshin ishki birligimiz myqty bolyp qana qoımaı, túbi bip túpki jurtynyń aýyzbirshiligi óte qajet. Túrki halyqtarynyń basyn qosatyn el - Qazaqstan bolýy tıis. Cebebi qazaq jepi - túbi bip túrki jurtynyń qara shańyragǵy. Qytaılar óz mektepterindegi tarıh páninde Jeticy jeri qytaıdyń jepi dep oqytyp jatqany qanshama áńgime boldy. Bipligimiz myqty bolyp, elimizdiń múddesine aıanbaı qyzmet etsek, búgingi táýelsiz Qazaqstan, ata-babalarymz qura bilgen Saq, Ǵun, Úısin, Qańly, Túrki qaǵanattary syndy búgingi álemnińn de aldyńǵy qatarly eline aınalatynyna sózsiz senemiz.
(Sońy)
Ardaq BERKIMBAI
