جۇرەگىنىڭ تۇگى بار - قۇتتىمبەت باتىر

3985
Adyrna.kz Telegram

 

ءاز-تاۋكە حاننىڭ كەڭەسشىلەرىنىڭ بىرەگەيى اتالىق باتىردىڭ 370 جىلداي بۇرىن دۇشپاندارعا كەزەگەن اقبەرەن مىلتىعىن مۇرا ەتكەن تۋعان باۋىرى قۇتتىمبەت باتىر اتا جاۋى قالماق-جوڭعارعا دا كەزەنىپ ءوتتى

كەلەر جىلى قازاق حالقىنىڭ جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى ازاتتىق سوعىسىنىڭ باستاۋىندا تۇرعان بۇلانتى-بىلەۋتى شايقاستارىنا 290 جىل تولادى. قيىن-قىستاۋ كەزدە، ەل باسىنا قاتەر ءتونىپ، جەتى باستى ايداھارداي قالماق-جوڭعار جەرىمىزدى تابالاعاندا، قولدارىنا شوقپار، نايزاسىن الىپ، ەل قورعاعان جاۋ جۇرەك تولەك، شۇبارتۋلى جاۋلىباي، ساعىندىق، قالماتاي، قۇتتىمبەت، تىلەس ورازاي، بادانا، جالمەن، امانعۇل، جىلكەلدى، كوبەس، قىرعىز سىرىمبەت، تورتقارا اپىر، بولاتشى قارامەندە، مايكەلدى، قىپشاق تىلەۋلى، تۇيتە، قاناتباي ت.ب. جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى كوتەرىلگەن وتان سوعىسىندا، بۇلانتى بويىندا العاش رەت جەڭىسكە جەتكەن قاھارمان قازاق باتىرلارىنىڭ ەرلىگى ۇرپاقتار ساناسىندا ماڭگى ساقتالادى. سول شايقاستاردا كوزسىز ەرلىك تانىتقان ەرلەر ەسىمى ءالى تولىق انىقتالىپ بولعان جوق. ولار جايلى دەرەكتەر، ءتىپتى بەيىتتەرى دە ەندى عانا تاۋەلسىزدىكتىڭ تاڭى اتقان سوڭ عانا انىقتالا باستادى.  ول اسىرەسە، وسى ولكەنىڭ تۋمالارىنا دا قاتىستى. ويتكەنى، ولاردىڭ بابالارى سوعىس كەزىندە جان-قيارلىقتىڭ ۇلگىسى بولا ءبىلدى. تۋعان جەردى قورعاۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن ولارعا ءتۇسىندىرۋدىڭ قاجەتتىگى جوق ەدى. ولاردىڭ كوبىسى ەلباسىنداعىلار بيلىككە تالاسىپ، قىرىق پىشاق بولىپ جاتقان كەزدىڭ وزىندە-اق، جوڭعارلارمەن كەسكىلەسكەن شايقاستارعا ارالاسىپ ءجۇردى. جالپى بۇلانتى، بىلەۋتى، قالماققىرىلعان، قاراسەرى جەرىندەگى قان مايدانعا قاتىسقان اسكەر قۇرامىنىڭ كوپشىلىگى وسى وڭىردە ءوسىپ-ونگەندەر ەدى. سوندىقتان، جاساق باسشىلارى سوعىس جاعدايىنا اسا قاجەتتى «جەر جاعدايىن» جاقسى بىلەتىن رۋباسشىلارى مەن ەلگە تۇلعا بولعان تانىمال باتىرلاردان قۇرالعان ەدى. سولاردىڭ قاتارىندا كوزدەرىنىڭ تىرىسىندە-اق، جۇرەگى جولبارىستان تايسالماعان قىلىعى ءۇشىن جاۋ جۇرەك دەسەتىن امانعۇل باتىر يبەسكەۇلى، «جۇرەگىنىڭ تۇگى بار» اتانعان قۇتتىمبەت باتىرلاردىڭ بولعانىن كونە تاريح سىر ەتەدى. مەنىڭ ايرىقشا توقتالعىم كەلگەنى تاعدىرى اسا كۇردەلى، انتالاعان جاۋدىڭ جۇرەگىن تىرىدەي جارىپ الاتىن باتىرى - قۇتتىمبەت باتىر جايلى بىرەر سىر ۇزىگى. ويتكەنى، ونىڭ ەرلىگى ەل ەسىندە بولسا دا، ناقتى جەرلەنگەن ورنى بەرتىنگە دەيىن قۇپيا ساقتالدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعىنا وراي، «ۇلى دالا ەلى» باعدارلاماسى بويىنشا اتالىقۇلى قۇتتىمبەت باتىردىڭ (1696 -1728) – 320 جىلدىعى قاراعاندى وبلىسىنىڭ دەڭگەيىندە اتالىپ ءوتۋ جوسپارلانۋدا. وسى يگىلىكتى ءىستىڭ لايىقتى ءوتۋى ءۇشىن قۇتان اۋليە، قۇتتىمبەت باتىر ۇرپاقتارى ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ ءبىرىنشى ماۋسىم، سارسەنبى كۇنى، اقتۇما – كەرەگەتاسىنا جينالعان بولاتىن.  قۇتتىمبەت باتىر جورىق كەزىندە، ءار ايدىڭ ءبىرىنشى سارسەنبىسىنە سايكەس كەلسە: «بۇل مەنىڭ ءساتتى كۇنىم!»، – دەپ جاۋعا سەنىممەن اتتانادى ەكەن. مىنە، سول «قۇتتىمبەت باتىردىڭ ءساتتى كۇنى – سارسەنبى»، – دەپ وسى كۇندى بەلگىلەۋىمىزدىڭ ءبىر سەبەبى دە وسى بولاتىن. «اقتۇما – كەرەگەتاس» – سوناۋ جىلدارى قۇتتىمبەت باتىردىڭ جەرلەنگەن جەرى. قىر باسىندا قازاقى كيىز ءۇيدىڭ اۋماعىنداي دوڭگەلەنتىپ قالاق تاستاردان شەبەر قالانعان باتىر بەيىتىنە قۇران باعىشتادىق.  كوكجيەككە كوز جۇگىرتە وتىرا: «وسى جەردەن تابىلعان قۇتتىمبەت باتىردىڭ اقبەرەن مىلتىعىن، كەزدىگىن كورۋ، ناركەسكەن قىلىشى تۋرالى اڭىز-اڭگىمە ەستۋ – جينالعان اتالىق اۋليە ۇرپاقتارى ءۇشىن كەزدەيسوق پا، الدە قۇپيالى زاڭدىلىق پا؟» – دەگەن ويعا كەلدىم.  باتىردىڭ اقبەرەن مىلتىعىن قولىما ۇستاپ وتىرىپ، ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن جانىن قۇرباندىققا شالعان بابالارىمىزدىڭ ءومىر جولدارىن كوز الدىما كەلتىردىم. «وسى تاۋەلسىزدىكتى ماڭگى ساقتاڭدار، دۇشپاندارىڭدى اياماڭدار، ولارعا سۇستى بولىڭدار، جەرىڭ مەن ەلىڭ ءۇشىن جانىڭ پيدا! – دەگەن سوزدەر قۇدىرەتى كۇشتى اللا تاعالانىڭ، ارۋاقتى اتالىق اۋليە ۇرپاقتارىنا بەرگەن ايانى دەپ تە ۇعىندىم.  ءاز-تاۋكە حاننىڭ كەڭەسشىلەرىنىڭ بىرەگەيى اتالىق باتىردىڭ 370 جىلداي بۇرىن دۇشپاندارعا كەزەگەن اقبەرەن مىلتىعىن مۇرا ەتكەن تۋعان باۋىرى قۇتتىمبەت باتىر اتا جاۋى قالماق-جوڭعارعا دا كەزەنىپ ءوتتى؟!  وسى اقبەرەن مىلتىق «باتىر بەيىتىنەن» 2010 جىلى تابىلعان-دى. ول كەز مۇندا بابامىز قۇتتىمبەت باتىردىڭ جەرلەنگەنىن ناقتىلاۋعا قاتىستى زەرتتەۋ كەزى ەدى. مىلتىق ءدۇمبىسىنىڭ اعاشتارى ءشىرىپ كەتكەن ەكەن. بۇگىندە، بولات تەمىردەن قۇيىلعان التى قىرلى ۇڭگىسىن ارنايى ساراپتامادان وتكىزىپ، جەزقازعاندىق اتاقتى ەرعازى ۇستانىڭ جوندەۋىمەن قالپىنا كەلتىرىلدى. بابامىزدان بۇگىنگى تىكەلەي ۇرپاقتارىنا اداسپاي جەتكەن تاريحى تەرەڭ اق بەرەن مىلتىقتى كورگەن سايىن: «تاريحىن بىلمەگەن ۇلتتىڭ بولاشاعى دا بۇلىڭعىر بولۋى مۇمكىن»، – دەگەن ەلباسىنىڭ سالماقتى دا، ساليقالى ءسوزى ويىما كەلدى.  قۇتتىمبەت باتىردىڭ ەرلىگى ەل ەسىندە بولسا دا، ناقتى جەرلەنگەن ورنى بەرتىنگە دەيىن قۇپيا ساقتالدى. «ەسقۇلا-3» سۋ قويماسىنىڭ ىرگەسىندەگى، كەرەگەتاس توبەسىندەگى قۇتتىمبەت باتىردىڭ «قۇپيا بەيىت-قورعانى» جانىنداعى قالماق حانى «قىزىنىڭ مولاسى» اتالعان شاعىن تاس ءۇيىندىسىنىڭ سوڭعى جىلدارى جويىلا باستاۋى كوپ جايدى ناقتىلاۋدا كەدەرگى تيگىزىپ باقتى، زەرتتەۋلەرىمىزدىڭ ۇزاق جىلدارعا سوزىلۋىنا اسەر ەتتى. وسىعان وراي، توبە ەتەگىندەگى قورىمداعى «تۇلپار تاس» ءمۇسىندى تاس بەلگىگە نازار اۋدارۋشىلار ىلەگى كوبەيە ءتۇستى. رەسپۋبليكانىڭ ءار وڭىرىنەن وسى بەيىتتى ءوز بابالارىنا ۇقساتۋ نيەتىمەن زەرتتەگەن ءارتۇرلى توپتاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ ناتيجەسىز بولۋى، مەنىڭ دە «ەس» جانە «قۇلا» سوزدەرىنە زەيىن قويۋىما، استارىنا تەرەڭىرەك ۇڭىلۋىمە ماجبۇرلەدى.  وتكەن عاسىر قاريالارىنىڭ اڭگىمەسىندەگى: «قۇتتىمبەت سارىتاۋدان ەكى وتىزدان استام شاقىرىم كۇن شىعىسقا قۇپيا جەرلەندى» – دەۋى شىندىققا اينالدى. جامان-كەرەگەتاستىڭ بيىگىنە جەرلەنۋگە لايىقتى قۇتتىمبەت باتىر كوپتىڭ ءبىرى ەمەس، شولعىنشى، بۇگىنگى تىلمەن ايتساق، «دەسانتتىق» توپتىڭ جەتەكشىسى. بارلاۋ ماقساتىمەن قوسا، جوڭعارلاردى كۇتپەگەن شابۋىلمەن شىعىنعا ۇشىراتىپ دۇشپاندارىن كوزدەگەن باعىتىنان، كوكسەگەن جوسپارىنان جاڭىلدىرىپتى.  شولۋشى توپ بىردە، جوڭعار قونتايشىسى سىبان راپتاننىڭ ورداسىنا شابۋىلداپ، ونىڭ ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي، ءورىمتالداي، جاس سۇلۋ قىزىن جانە بىرنەشە ادامدارىن تۇتقىنداپ، الىپ كەتەدى. بۇل وقيعا تاريحتان بەلگىلى. سىبان راپتاننىڭ حوچا اتتى قىزى قۇتتىمبەت باتىردىڭ قولىنا وسىلاي تۇسكەن. حوچانى قۇتقارماقشى بولعان جوڭعار باتىرلارىن بىرىنەن سوڭ، ءبىرىن شوقپارمەن ۇرىپ قۇلاتىپ، جاۋ قورشاۋىنان سىتىلىپ شىققان قۇتتىمبەت باتىر، ولجاعا تۇسكەن ارۋ حانشانى اعاسى قۇتان بيگە سىيعا تارتادى. سوندا اقىلى كەمەل، ادام تاني بىلەتىن سىنشى اعاسى قۇتان بي: – مىناۋ قاس باتىرعا لايىقتى حور قىزىنداي جان ەكەن، ءوز ولجاڭدى ءوزىڭ ال، ادال جار ەتكەي، – دەپ ريزاشىلىعىمەن ىنىسىنە ەكى ايەلىنىڭ ۇستىنە نەكەلەپ قوسادى. كەيىن سول ارۋ قىز حوچا ەل اراسىندا «حورقىز» اتانعان ەكەن. حورقىزىنان تۋعان ۇلدىڭ ەسىمىن – تولەباي دەپ قويادى. تولەباي اتامىزدان تاراعان ۇرپاقتار قازىر جەزقازعان، ساتباەۆ قالالارىندا تۇرادى. قۇتتىمبەت قايتىس بولعان سوڭ، جەسىر قالعان حورقىزدى اتا سالتىمەن قۇتان بي ءوز بالاسى شالابايعا قوسادى. ودان دۇنيەگە كەلگەن بالانىڭ ەسىمى – مىرزاكەلدى. مىرزاكەلدىدەن اتاقتى قاس باتىر مەدەت تۋادى. وسى ەكى بالادان كەيىن حورقىز شەشەمىز قاتتى اۋىرادى، قايتىس بولارىنىڭ الدىندا ءوزىن قۇتتىمبەت باتىردىڭ جانىنا جەرلەۋگە امانات ەتەدى.  وسىلايشا، وسى توبە باسىنداعى بەيىتتى «قازاق باتىرى مەن قالماق قىزىنىڭ مولاسى» دەپ ەستيتىنبىز دەگەن كىسىلەردىڭ ايتۋلارى شىندىقپەن ۇيلەسەدى.  حان ورداسىنا، سونداي-اق، اتاقتى كىسىلەر اۋىلىنا بارىمتا-شابۋىلعا شىعۋ ناعىز «جۇرەگىنىڭ تۇگى بار، جاۋ-جۇرەك باتىردىڭ» عانا باتىلى باراتىنى ءمالىم. قىزىن «كىمنىڭ اكەتكەنىن» بىلگەن حان اشۋعا بۋلىعىپ، ابدەن وشىككەنى سونشا:  – ونى قولعا ءتۇسىرىپ، ۇستاعاندا، كەۋدەسىنەن جۇرەگىن تىرىدەي الىڭدار! – دەپ بۇيىرىپتى. الايدا، جوڭعارلار حاننىڭ بۇيرىعىن ورىنداي الماي اراعا 2-3 جىل سالىپتى. قۇتتىمبەتتى ۇستاۋدىڭ ءتۇرلى ايلا-ءتاسىلىن قولدانادى. «اڭدىعان جاۋ الماي قويماس» دەگەن سول بولسا كەرەك، اقىرى قۇتتىمبەتتىڭ شاعىن توبىن دۇشپاندارى قاپىدا قورشايدى.   جاۋ قورشاۋىندا قالعان قازاق توبىنىڭ قۇرامىندا قۇتتىمبەت باتىردىڭ ءىنىسى، شامامەن، 12-13 جاسار تاتتىمبەت تا بار ەدى. باۋىرىم «ۇرپاقسىز قالماسىن»، – دەپ، اكەسى اتالىقتىڭ مۇراسى – كۇمىسپەن كومكەرىلگەن، بۇقارادا جاسالعان اق مىلتىعىن مەن ءوز ارعىماعىن ءتۇسىپ بەرىپ، «ەلگە حابار جەتكىز» دەپ تاتتىمبەتتى قاشىرىپ جىبەرەدى دە، ءوزى قاس جاۋىمەن قيدالاسىپ ءجۇرىپ، ەرلىكپەن شايقاستا قازا بولدى. جوڭعار جاۋىنگەرلەرى قۇتتىمبەت باتىر جۇرەگىن تىرىدەي جارىپ الدى، جۇرەكتە «ەكى تال قىل» بار ەكەن... ونىڭ كۋاسى كىشىتاۋداعى «قۇتتىمبەتتىڭ قارا تاسى»...  سونىمەن ولكە تاريحىنداعى «ەسقۇلا» اتاۋىنا قايتا ورالايىق.   اۋەلى، «ۇلىتاۋ» (№1.1998 ج.) جۋرنالىندا جاريالانعان مەنىڭ ءوز جازبالارىمنان بىرەر ءسوز كەلتىرەيىن.: «باتىردى جاسىرىن جەرلەپ كەلگەن قارالى توپ العاشقىدا اۋىلدى اينالشىقتاپ، كەتپەي جۇرگەن «تۇل» تۇلپاردىڭ قاراسى كورىنبەگەن سوڭ، شارق ۇرا توڭىرەكتى ىزدەدى. ... جىلىنا جال قۇيرىعى كۇزەلگەن باتىردىڭ «تۇل» تۇلپارى – اكەسى اتالىقتان الماسىپ كەلە جاتقان قۇبا جالدى قۇلا ايعىردىڭ تۇقىمى سويىلسا كەرەك-ءتى ەدى. بۇل جىلقىنىڭ كيەسى دەسە دە، بولعانداي-دى. سول ايعىر جايلى «وزەن-ءومىر وتكەلى» كىتابىمدا دا كەڭىنەن بايانداعان ەدىم. سولارعا قوسارىم: اتالىق بابامنىڭ قۇبا جال قۇلا ايعىرىنىڭ تۇقىمدارىنىڭ جالعاسى ءوزى قۇتتى، ءارى ءسۇتتى بيىك قۇلا بيە ءبىزدىڭ ۇيدە 1975 جىلعا دەيىن بولدى. اتا «مالىنىڭ كوزى» دەپ، شەشەم مەن احات اعايىم تۇقىمىن قانشا كوبەيتكىسى كەلسە دە، ساقتاي المادى. ۇرعاشى ءتولى سيرەك قۇلىندادى. قۇلىندارى وزىنەن اينىمايتىن قۇلا بولاتىن.  ەندى ويىمىزدى «ەس» جانە «قۇلا» سوزدەرىمەن ۇيلەستىرە ءتۇسۋ ءۇشىن توعانباي قاجى قۇلمانۇلىنىڭ «ەرتاعى، كەرتاعىنى جايلاعان جۇرت» كىتابىنىڭ 175-176 بەتتەرىنەن تومەندە سوزبە-ءسوز دەرەك كەلتىرەلىك: «دالا زاڭىندا ۇرى-قارى، جاۋ، بارىمتاشى «تۇل» جىلقىعا جولامايدى. ايتسە دە، كوپكە دەيىن «تۇل» اتتى كورگەندەر بولمايدى. قۇتان اۋليە ءبىر كۇنى تۇسىندە، «تۇل» تۇلپاردىڭ اقتۇمادا جايىلىپ جۇرگەنىن كورەدى جانە «جونىن» سىرت بەرگەنىنەن-اق عايىپتىق ەكەندىگىن اڭعارىپتى. تاڭ نامازىنان سوڭ، سىرتقا شىعىپ، اعايىن-تۋماعا:  – بۇل قالاي ەتكەندە، تاعدىردىڭ جازۋى، ءتۇبى قايىرلى بولار، اللا ىسىنە شۇكىرشىلىك قىلىپ، تاۋباعا كەلەيىك. «تۇل» تۇلپار ەندى بىزگە جوق. «ات يەسىن تابادى» دەگەن راس ەكەن. سوندىقتان، ولاردى ءبىر-بىرىنەن ايىرماي-اق قويدىم. ونى باتىردىڭ وزىنە قيدىم!  ءوز قولىنا العان ەكەن، ەندى مازالاماڭدار، ىزدەمەڭدەر. ءوزىنىڭ اق ادال مالى عوي، ءمىنىپ كەتسىن. جىلىنا باسقا مال تابىڭدار، – دەيدى. بۇعان ءبارى تاڭىرقاسا دا، ءتىس جارماي، ءىستىڭ اقىرىن كۇتەدى.ء بىر كۇنى، اقتۇما جاقتان مال ىزدەگەن جىلقىشى باتىردىڭ تۇل تۇلپارىنىڭ بۇلاق ماڭىنا جايىلىپ، ءتۇن بالاسىنا «باتىر تامىنا» يەگىن اسىپ مۇلگىپ تۇراتىنىن جەتكىزەدى. حاباردى ەستىگەندە قۇتان اۋليە:  – مەن سەندەرگە نە ايتىپ ەدىم، ول ەندى بىزدىكى ەمەس دەدىم بە، جوق پا؟ ول ەستى قۇلا عوي، باۋىرىمنىڭ جانىندا ماڭگى قالسىن، – دەپ تىيىپ تاستاپتى. «تۇل» تۇلپار جىل بويى «باتىردىڭ ماڭىندا» بولادى. قۇتان اۋليە شەشىمىمەن جىلى بەرىلگەن سوڭ، باتىر رۋحىنا باعىشتاپ تۇلپارىن باۋىزداپ، توبە ەتەگىندەگى قورىمعا جەرلەپ، باسىنا «تۇلپار تاس» بەلگىسىن قويىپتى. بيىكتىگى ەكى مەترگە جۋىق. «بەلگى تاس» تۇلپار بەينەسىنەن اينىمايدى.  ابىز اۋليەنىڭ جۇرەك تولقىتار وسى شەشىمى، ءىنىسى قۇتتىمبەت باتىرعا دا، ونىڭ جورىقتاس سەرىگى، قاناتى، جان اياماس سەرىگى بولعان، ءارى قازاسىن دا جىل بويى بەيىت باسىندا ازا تۇتقان، «ادامنان دا ەستى» جانۋارعا كورسەتىلگەن زور قۇرمەتى ەكەنى داۋسىز!».  ءومىر تولقىندارىن قاز-قالپىندا بەينەلەگەن «ادامنان دا ەستى جانۋارعا كورسەتىلگەن زور قۇرمەتى» سويلەمى مازمۇنىنىڭ تاريحي دۇنيە-تانىمدىق بەلەستەرىن كوكىرەگى اشىق، ويى ۇشقىر، «ۆيرتۋالدى» باعامدايتىن ازاماتتتار عانا اڭعارارى داۋسىز. جوعارىدا ايتىلعانداردى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، «ەس» جانە «قۇلا» سوزدەرىنىڭ قوسىندىسىن قاپەرگە الىپ، «تۇلپار تاس» ەسكەرتكىشىمەن ۇيلەستىرە تۇيىندەگەندە، ءارى «باتىر بەيىتى» جەرلەنگەن توبەنىڭ ەتەگىندەگى تۇلپار بەلگىسى ماڭىنداعى «قازاق جاۋىنگەرلەرى» جەرلەنگەن قورىمدى ەسەپكە الا كەلىپ، مىنانى ەسكەرۋ كەرەك:  بىرىنشىدەن، قۇتان جانە اۋليەنىڭ وتە سەنىمدى سەرىكتەستەرىنىڭ سول كەزەڭدە باتىر جەرلەنگەن ايماقتىڭ كونە اتاۋىنىڭ ءبىرىنىڭ دە اتىن قولدانباي، تەك «ەسقۇلا» دەگەن بۇركەنشىك اتپەن سويلەسۋى.  ەكىنشىدەن، جوڭعارلار قابىردى، ياعني باتىر مۇردەسى قايدا جەرلەنگەنىن بىلسە، باسىنا دارەت سىندىرىپ، ءمايىتتى مۇشەلەپ، ايۋاندىقپەن قورلاعان بولار ەدى. سەبەبى، جوڭعار سالتىندا قاندى جورىققا شىعار الدىندا، الگىندەي جاۋىن قورلاۋ ءراسىم-جورالعىسىن جاساسا، ودان ءلاززات، كۇش-قۋات الاتىن كورىنەدى. سوندىقتان، قۇتان، بۇركەنشىك ەسقۇلا اتىمەن، ءتىپتى، اۋىل ادامدارىنىڭ دا كوبىنە بەيىتتى سەزدىرمەگەن.  ۇشىنشىدەن، ءاربىر قازاق اۋىلدارىندا جوڭعارلاردىڭ جانسىز تىڭشىلارى بولعان، ونى قازاق باسشىلارى بىلگەن.  دەمەك، ەسقۇلا ەسىمىن ق.ي.ساتباەۆقا جەتكىزۋشى جانە بىزدەرگە 1984 جىلدارى العاش ايتقان جاكەش قاريالار تاريحتى جالعاۋشى دالا دانالارى قاتارىندا بولسا كەرەك. ول قۇتتاننىڭ سەنىمدى كەڭەسشى سەرىكتەستىكتەرىنىڭ ۇرپاعى دەسەك، وكىنىشتىسى، ولاردىڭ ءوزى ءمان-جايدى تولىق بىلمەگەندىگى. قۇتان ءبيدىڭ ءىنىسى قۇتتىمبەتتى جوقتاعان ۇزاق جوقتاۋىنىڭ ءبىر ۇزىگى عانا بىزگە جەتتى :  «ەسقۇلا تۇلپار تۋلاعان،  قالماقتى قويشا باۋلاعان.  ون سان جاۋى بولسا دا،  الدىنا سالىپ ايداعان. شىراققا كەتتىڭ، قۇتتىمبەت،  جۇماققا كەتتىڭ، باۋىرىم»، – دەگەن ءۇزىندى شۋماعىنداعى «ەسقۇلا تۇلپار تۋلاعان» جولى بۇدان بىلاي ەشكىمگە كۇماندى-كۇدىك كەلتىرمەسە كەرەك دەسەك تە، «ەسقۇلا» اتاۋى ۋاقىت وتە ۇمىتىلا باستاعان. «تۇلپار تاس» ەسكەرتكىشى زامانىنان 2,5 عاسىرداي وتكەندە ولكەنى زەرتتەگەن عۇلاما ساتباەۆ – قاريالاردىڭ بىرىنەن «ەسقۇلا» اتاۋىن ەستيدى. جالپى عالىم اعامىز جەر اتاۋلارىن اسا ءمان بەرگەنى اڭعارىلادى. اتاۋلى ورىندارعا ەستەلىك بولارلىق قانداي دا ءبىر قالدىرۋدى داعدىسىنا اينالدىرعان. ونى اڭعارۋ ەش قيىندىق كەلتىرمەيدى.  قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆ: «ەر ەسىمى – ەل ەسىندە. ەركىندىك العان ەلدىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى وزدەرىنىڭ باتىر بابالارىنا تاعزىم ەتىپ، ءازىز اتتارىن ارداقتايتىنى، ابدەن ادىلەتتى ءىس»، – دەگەن ءسوزى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى. قاي ۇلت قاي حالىق تا بولسا دا جەر، سۋ، تاۋ، ادام ەسىمدەرىنىڭ تاريحي وقيعالارىمەن ساباقتاستىعىن ەجەلدەن مويىنداعان.  تاريحتاعى اقتاڭداق كەزەڭدە ق.ي.ساتباەۆقا «ەسقۇلانى» ءمالىم ەتكەن قاريانىڭ ءوزى، توبە باسىنداعى «قازاقتىڭ باتىرى جانە قالماق قىزىنىڭ» مولاسىن ناقتى اتاپ بەرە الماۋى وسىنىڭ ايعاعى. «سولاي دەۋشى ەدى» دەگەننەن ءارى اسا الماعان.  دەگەنمەن، «ەسقۇلا» اتاۋى ق.ي.ساتباەۆقا اسەرلى بولىپ، ۇناعانى انىق، سانا تۇيسىگىندە الدەبىر قۇپيانىڭ بارىن سەزىنگەنىن جوققا شىعارۋعا بولماس. دالىرەك ايتسام، «ەسقۇلا» اتاۋى وتكەن عاسىردىڭ 60-شى جىلدارىنا دەيىن قولدانىستا بولماعان. بالالىق شاعىمدا وسى ايتىلعان ايماقتا كيىز ۇيدە وينادىم. اقشي، كوكدومباق، اقتۇما، كەرەگەتاس، قىزىلتاۋ، قالىمبەت، اقتۇنبا، بوشان، ت.ب. جەر اتاۋلارى قازىرگە دەيىن ەسىمدە بولسا دا، «ەسقۇلا» اتىن ءبىر-دە ءبىر ەستىمەپپىن.  گيدرولوگيالىق زەرتتەۋلەر ىرگە تاسىن قالاۋشى ق.ي.ساتباەۆتىڭ كەيىنگى گيدرولوگ ءىزباسارلارى وتكەن عاسىردىڭ 60-شى جىلدارىندا رەسىمي قۇجاتتامالارىندا ۇمىتىلا باستاعان «ەسقۇلا-1»، «ەسقۇلا-2»، «ەسقۇلا-3» اتاۋلارىن قولدانعان. بۇل كەزدەيسوقتىق پا؟ ولاي دەۋگە قيسىن جوق. دۋالى اۋىز قۇتان ءبيدىڭ «ەسقۇلا» دەپ اتاعان جەرىنىڭ سۋ قورىننان تىرشىلىك ءنارىن ىشكەن ادال جانداردىڭ ايى وڭىنان بولسىن!


                   ء ومىرتاي جالەلوۆ، ولكەتانۋشى، پروفەسسور،

 

"قازاقستان تاريحى " 

 

 

پىكىرلەر