ۇلان ۇمىتقاليەۆ، ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، ەتنوگراف، ارحەولوگ:
بوزوق قالاسى تۋرالى العاشقى دەرەكتى ورىس عالىمى يۆان شانگين قالدىرعان بولاتىن. كەيىن التىن ادام تاپقان كەمەل اقىشەۆ اعامىز بوزوق قالا جۇرتىن تاپقان.
ەلوردامىز استانا قالاسىنىڭ تۇرعان جەرى مىڭجىلدىق تاريحى بار ورىن. ويتكەنى استانانىڭ تاريحى سوناۋ ەرتە عاسىرلاردان باستالادى. سوناۋ 7-عاسىردان باستاپ تاريحىن شەجىرەلەگەن يەن دالاعا، حالىق جاي كەلە سالىپ ورنىقپادى. بۇل جەر مىڭ جۇرت كەلىپ، مىڭ جۇرت كەتكەن جەر بولدى. ناقتىلى تاريحي جانە ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر بويىنشا بۇل جۇرتتىڭ اتى – بوزوق قالاسى دەپ اتالدى.
بوزوق قالاسى - ءبىزدىڭ زەرتتەۋلەرىمىز بويىنشا قولا ءداۋىرىنىڭ، كونە تاس ءداۋىرىنىڭ كەيىنگى ورتا عاسىر داۋىرلەرىنىڭ قالاشىعى. استانا ىرگەسىنەن 17 شاقىرىمى قاشىقتىقتا جاتقان قالا دەشتى قىپشاق حاندىعىنىڭ ورداسى بولعان. 1998 جىلدان باستاپ، ارحەولوگ ماماندار بۇل جەردى ءجىتى زەرتتەۋ ۇستىنە الدى. الايدا استانانىڭ ءتۇپ قازىعى دەۋگە لايىق قالاشىق ءالى كۇنگە دەيىن اشىق، ەشقانداي قورشاۋسىز جاتىر.
بوزوق قالاسى تۋرالى العاشقى دەرەكتى ورىس عالىمى يۆان شانگين قالدىرعان بولاتىن. كەيىن التىن ادام تاپقان كەمەل اقىشەۆ اعامىز بوزوق قالا جۇرتىن تاپقان. ارحەولوگ عالىم، قورعالجىن تاس جولىمەن كەلە جاتىپ، وڭعا قاراي ءتۇسىپ كەتەتىن جولدى كورىپ، كولىك جۇرگىزۋشىسىنە ايتىپ، سول جەرگە تۇراقتاعان. سودان بوزوقتى كولىنىڭ بيىكتەۋ ورتاسىندا ورنالاسقان جەرىنەن ورتاعاسىرلىق قالا جۇرتىنىڭ قالدىعىن كورگەن. كەمەكەڭ 10 جىلعا جۋىق ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، سارىارقا توسىندەگى بوزوق قالاسىن قازاق تاريحىنا قوسقان بولاتىن.
اكادەميك استانا الماتىدان سارىارقا توسىنە كوشكەندە، بۇل تۇگى جوق قۋ دالا دەپ، ەل ىشىندە ايتىلا باستاعان الىپ-قاشپا اڭگىمەلەردى جوققا شىعارۋ ءۇشىن استانانىڭ ءتۇپ-تامىرى قايدا جاتقانىن زەردەلەۋگە بەل بۋعان. سول جولدا ەرىنبەي ەڭبەكتەنىپ، ونىڭ ءىزىن كەمەل اقىشەۆ اعامىزدىڭ شاكىرتتەرى جالعاپ، تاريحي وردانىڭ قۇندى جادىگەرلەرىن، تاريحي ەسكەرتكىشتەرىن توپىراق استىنان قايتا ءتىرىلتتى. بۇل ەندى استانا قالاسىنىڭ تاريحى تەرەڭدە جاتقاندىعىنىڭ ءبىر كۋاسى.
سونداي-اق بوزوق قالاسىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى، وڭتۇستىك ولكەلەردەگى سياقتى كەرەمەت قامالدارى، رابادتارى مەن تسيتادەلدەرى بار شاحريستاننان تۇراتىن ەمەس، دالا مادەنيەتىنە ءتان، حان سارايلارىنىڭ، كوشپەندى حالىقتىڭ جاز جايلاۋعا شىققان قالاسى بولعان. بۇل نەگىزىنەن ەرتەدەن تابيعاتى قوڭىرجاي سالقىن، جاز جايلاۋعا قوناتىن ولكە. قازاقستاننىڭ سارىارقاسىنان، جاڭاراقا ولكەسىنەن، باياناۋىل مەن كوكشەتاۋ وڭىرلەرىنەن ءاربىر تاۋدىڭ قىستاۋىن مەكەندەگەن تىنىش جاتقان حالىق، ۇلكەن-ۇلكەن تەكتى اۋلەتتەر وسى جەرگە كەلىپ جاز جايلاۋىن وتكىزىپ، بوزوقتى سياقتى قالا جۇرتىنا مەكەندەگەن. ءۇش-ءتورت اي بويى وسى جەردە ءتورت-تۇلىگىن باعىپ، قىمىزىن ساپىرىپ، ۇلكەن ەلدىك داۋلىق ماسەلەلەردى وسى جەرلەردە شەشكەن. كۇزگە قاراي قالانىڭ ورنىنان يە بولاتىن كەدەي-كەپشىكتەر، جاتاقتاردى قالدىرىپ كەتەتىن بولعان. بۇنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ تۇجىرىمدارىمىز بويىنشا زەرتتەلىپ، تارازىلاندى. بوزوق تا ۇلكەن قامال سالىنباۋىنىڭ باستى سەبەبى دە وسىدا. الايدا بۇل مۇلدەم تۇكتە، ەشنارسەسى جوق، قۇر كيىز ۇيلەر عانا تىگىلگەن قالا دەۋگە دە بولمايدى. ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى بارىسىندا بىرنەشە ور قازىلعان شۇڭقىرلار بولعان، ولارعا سۋ تولتىرىلعان، ىشكى جانە سىرتقى قامالدارى بولعان، ورتاسىندا مۇنارا بولعان، بىرنەشە مەشىتتىڭ ورىندارى تابىلعان.
اڭگىمەلەسكەن التىنبەك قۇمىرزاقۇلى
