اڭشىلىقتىڭ ءۇمىت قۋانىشى كوپ. ىستىق وتتاي قىزۋلى مينۋتى كوپ، ماعنالى ءومىر.
اڭشىلىقتا كىسىنى اقىن كۇيىنە جەتكىزەتىن سەزىم كۇيى كوپ.
م. اۋەزوۆ
ءبىر نارسە ەكى اياقتى، سەگىز بارماق،
ىلىكسە دۇنيەنىڭ بارىن الماق.
ءوزىنىڭ ءتىلى بار دا، تىستەرى جوق. جۇتادى كورىنگەندى الماپ-جالماپ.
(حالىق جۇمباعى. شەشۋى: بۇركىت)
كول-كوسىر سارى دالانى ساحنا ەتكەن اتا-بابامىز تەك قانا مالدىڭ ءتىسىن كۇيتتەپ، ىزىنە ەرۋمەن عۇمىر كەشكەن جوق. كوڭىل قۇمارىن قاندىرارلىق تالاي-تالاي قىزىقتى دا تابا بىلگەن. سول قىزىقتىڭ ءبىر ۇشىعى اڭشىلىققا دا بايلانىستى. جۇيرىك ات، قىران بۇركىت، العىر قارشىعا، قۇماي تازى، ايلالى سۇڭقار، بولات قاقپان، ءتۇزۋ مىلتىق سياقتىلاردىڭ قاي-قايسىسى دا وزىندىك سىرعا تولى تاماشاسىمەن اركىمدى-اق ەلىكتىرە بىلگەن. جاي ەلىكتىرۋ ەمەس، جانى سەرگەك ەر جىگىتتىڭ سەنىمدى سەرىگى، قيىندىققا تولى ومىرلەرىنىڭ ءبىر مەزگىلدىك اراشاسىنداي دا بولدى. سوندىقتان دا قازاقتىڭ تىرشىلىك سالتىندا قىسقا كۇندە قىرىق الىپ، قورجىن تولتىرىپ، «ۇيىرىمەن ءۇش توعىز» ولجا بايلاندىرار ەڭ سۇيىكتى كاسىبى وسى اڭشىلىق.
سونىمەن بىرگە اڭشىلىق ساياتشىلىقتىڭ وزگەشە جاقسىلىعى بار. ول كىمدى بولسا دا سالقىن سابىرعا، جان سەمىرتەر كوڭىلدىلىككە باۋلىپ، ەرىك كۇشى مەن دەنە كۇشىنىڭ ۇندەستىك تابۋىنا ىقپال ەتەدى. بۇل رەتتە اتامىز قازاق اڭشىلىقتى كاسىپ ەمەس، ونەر ساناۋىندا دا ۇلكەن ءمان بار.
قازاق اراسىندا اڭشىلىقتىڭ كەڭ تاراعان ءتۇرى — اڭدى بۇركىتپەن اۋلاۋ، بۇركىت ۇستاپ ساياتشى بولۋ، اڭشىلىققا دەن قويىپ، سالبۋرىنعا شىعۋ.
جۇقالاۋ كوك تۇمسىعى كەلسە جالپاق،
مەلجەمدى قوجىر تابان، بۇتى تالتاق،
كوز اۋدانى شۇڭىرەك، كەكشىل ماڭداي،
كەڭ يىق، سانى جۋان، ءتوسى شالقاق.
بۇركىت
توپشىسى كەلسە جوعارىلاۋ،
شالعىسى كۇيرىعىنا تۇرسا تاياۋ،
كوكتە ۇشقىر، تۇعىردا شاڭقىلى جوق،
ءبىر تۇلكىدەن باسقاعا بولماسا جاۋ.
قولىڭنان ءوزى تىلەپ ۇشسا سامعاپ،
قۇرعاتپاي قانجىعاڭدى كۇندە قانداپ.
دۇنيەنىڭ ءبىر قىزىعى — قىران بۇركىت،
الىستان ات تەرلەتىپ تاپساڭ تاڭداپ.
شەگىر كوز قاندى بالاك قىران بۇركىت،
بوزبالا قاپى كالما، مالىڭدى ىركىپ.
الپىس ەكى ايلالى تۇلكىنى ۇستاپ،
بايلاساڭ قانداي قىزىق، قارعا سىلكىپ.
قارا ءتىل، قانجار تۇياق، قانعا تويماس،
قانشا كەرىپ تۇرسا دا الماي قويماس.
شۇبار تۇياق جيرەندى تاۋىپ سالساڭ،
ەردىڭ قۇنىن بەرسەڭ دە باسىن جويماس.
لىپ ەتىپ، ەتپەتىنەن كەتسە زۋلاپ،
تىم ەپتى سىپىرعانى جەر باۋىرلاپ.
جارىق ەتىپ جاقپار تاستان تۇلكى قاشسا،
شاپ ەتىپ كىزدى ۇستاعان بوزبالا ناق.
بۇلقىنىپ بولمايمىن دەپ شايقاسقانداي.
سىتىلىپ كۇتىلماق بوپ بايقاسقانداي.
قاراڭداپ ءدوڭ استىندا جاتسا باسىپ،
تار جەردە ەكى عاشىك ايقاسقانداي.
جىبەرمەي باسىپ السا جۇلقىنعانعا،
بوساتپاي بۇرە ءتۇسىپ بۇلقىنعانعا.
بۇلتارتپاي جۇمارلاپ اپ يلەپ جاتار،
شىنىمەن ىنتاسى اۋىپ ۇمتىلعاندا.
كوك تۇمسىق كوزگە دەيىن قانعا باتىپ،
ۇستىنە اتتاي ءمىنىپ وتىرعاندا..
كونىلگە كورمەك ءۇشىن و دا قىزىق،
ۇكسايدى قىز بەن جىگىت قوسىلعانعا.
اباي اقىننىڭ ايتقانى دەلىنەتىن بۇل ولەڭ شىعىس قازاقستان وبلىسى، سامار اۋدانى، جامبىل اتىنداعى كول- حوزدىڭ تۇرعىنى مەكەەۆ سۇلەيمەن اقساقالدىڭ ايتۋى بويىنشا حاتقا ءتۇسىپ وتىر. اباي سياقتى جاقسى-جاماننىڭ پارقىن بىلەتىن، تىرشىلىكتىڭ قىر-سىرىنا زەردە بويلاتقان ۇلى اقىن قىران قۇستىڭ قىلىق-قاسيەتىنە تەگىن تاڭدانباسا كەرەك. قانداي تاڭدانىس، قانشاما سۇلۋ ءسوز، سۇيسىنۋگە تولى سەزىم دەسەڭىزشى! اڭ قىزىعى اڭشىلىق كاسىبى ءوز الدىنا، سوعان قوسا نەبىر ادەمى ءداستۇر، سۇلۋ ساز، ءساتتى تەڭەۋ قالىپتاسىپ، نەشە ءتۇرلى مۇلىكتەردىڭ، زاتتىق مۇرالاردىڭ دۇنيەگە كەلگەنىن كورەمىز.
قازاق اراسىندا جىرتقىش كۇستاردىن ءار ءتۇرىن قولعا ۇيرەتۋ ءداستۇرى بولعان. سولاردىڭ ىشىندە ەڭ ءبىر قاسيەت تۇتاتىن قىرانى — بۇركىت.
بۇركىت دەپ قازاق اڭشىلارى جىرتقىش كۇستاردىڭ ىشىندەگى اسا تەكتىسىن، ادام قولىنا تەز ۇيرەنگىش ەستىسىن اتاعان. سونىمەن بىرگە قايراتىنا ساي بەتتىلىگى، جۇرەكتىلىگى، قيىرداعىنى تەز سەزەتىن كورگىشتىگى دە وزگە قۇستارعا كاراعاندا بۇركىتتىڭ ەرەكشەلىگىن كورسەتەدى. كوپ رەتتە كىران بۇركىت دەپ اتالۋىنىڭ ءوزى سول قىراعى كورەگەندىگىنەن، شالىمدى العىرلىعىنان بولسا كەرەك.
كازاقستاندا بۇركىت قياسى كوبىنەسە التاي، ساۋىر، تارباعاتاي، الاتاۋ، كوكشەتاۋ، شىڭعىس سياقتى سىلەمدى تاۋ- لاردا، سونىمەن بىرگە ورماندى القاپتاردا اسىرەسە، بيىك قاراعايلى، ۇيەڭكىلى جەرلەردە كەزدەسەدى. قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ قولعا تۇسكەن بۇركىتتى «وي قۇسى» نەمەسە «قىر قۇسى»، «تاۋلى جەردىڭ قۇسى» دەۋى دە وسىدان.
تاۋلى جەردى مەكەندەيتىن بۇركىتتەردىڭ تۇلعاسى كەسەك، كولدەنەڭى اۋقىمدى يىقتى، اڭعارى (ەكى اياعىنىڭ اراسى) الشاق، جاۋىرىنى سىرتقا تەۋىپ، مويىن ءجۇنى مەن بالاق ءجۇنى سالالى ءبولىپ كەلەدى. تەك ءبىتىم تۇلعاسى عانا ەمەس، سىرتقى ءتۇر تۇسىندە دە وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار. ماسەلەن، كىر قۇسىنىڭ ءجۇنى قارا بارقىن تارتىپ، بويىنداعى اق تەڭبىلدەرى ەرەكشەلەنە، ايقىن كورىنەدى. اسىرەسە، ەكى يىعى مەن قۇيرىعىنىڭ اعى مول بولاتىندىقتان كوزگە ۇرىپ تۇرادى.
ال وي كۇسى ءوزىنىڭ ىقشام، جيناقىلىعىمەن كوز تارتادى. جاپىراقتارى سۇيىرلەنە جىمداسىپ، جالپى ءتۇر-ءتۇسى سارى بۇيرا ءمارمارداي ءمىنسىز كەرىنەدى. ەگەر ونىڭ تارانىپ سىلانعاننان كەيىنگى تۇعىرداعى سابىرلى كەيپىنە زەر سال- ساڭىز شەبەر ءمۇسىنشىنىڭ قولىنان شىققانداي عالامات ءبىر ءمىنسىز تۇلعانى كورەر ەدىڭىز. تەك قانا اقاۋسىز سۇلۋلىق ەمەس، سونىسىنا ۇندەس ۇلى سابىر مەن جالتاقسىز جىگەردى، تەك وزىنە عانا جاراساتىن پاڭدىقتى كورەر ەدىڭىز. وي كۇسى دەنەسىنىڭ ىقشام، جەڭىل ءبىتۋى دالالى، ورماندى جەرلەرگە بەيىمدەلگەن بولسا كەرەك.
قازاق قۇسبەگىلەرى ۇستاعان بۇركىتتەردىڭ «التايدىڭ اقيىعى»، «قاراعايدىڭ قىزىلبالاق سارىسى» نەمەسە «قانىشەر قارا»، «تۇمەننىڭ سارى قۇسى» دەپ اتاۋى دا جاڭاعىداي مەكەن-جايىنا قاراي قالىپتاسقان ءبىتىم ەرەكشەلىكتەرىنەن تۋعان. تاۋ بۇركىتتەرى ۇياسىن بيىك كۇزعا، قاناتتىدان باسقانىڭ ورەسى جەتپەيتىن جالتىر بەتتەگى كەمەرگە سالادى. وي بۇركىتتەرى بيىك قاراعاي، ۇيەڭكى، كەيدە سەكسەۋىلدىڭ دە باسىن ۇيالاي بەرەدى. ال ۇنگىر، ءىن، وزەننىڭ جار قاباعى سياقتى ارزان ورىنداردى ءسىرا دا مەكەن ەتپەيدى. مەكەن ەتۋ بىلاي تۇرسىن، قانات بۇگىپ ايالدامايدى دا.
بۇركىت ۇياسى ءىرى شومشەكتەردەن سالىنعاندىقتان ۇيا ورتاسىنا شي، ولەڭشوپ توسەسە دە جايسىزداۋ بولادى. ۇيا كولەمى ءبىر جارىم، ەكى مەتر بولىپ كەلەدى.
بۇركىت ۇيا باسارىندا تاۋلى جەر بولسىن، ورماندى جەر بولسىن ارالارىن ءبىر، ءبىر جارىم شاقىرىمنان بىرنەشە ۇيا سالادى. كەيىن جۇمىرتقالار شاعىندا سولاردىڭ ءبىرىن عانا مەكەن ەتەدى دە، ارتىق قالعان ۇيالار اتالىق، ءشاۋلى بۇركىتتىڭ ەنشىسىنە، يەلىگىنە تيەدى. بالاپانى قارا قانات بولىپ، ۇشۋعا باۋلىنعان شاقتا الگى ۇيالاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جاڭا ءورىس، جايلى قونىس ەتەدى.
بۇركىت جۇمىرتقاسىنىڭ ءتۇسى اقشىل بولادى. ۇزىنى — 59-71 ميلليمەتر، سالماعى 95-100 گرامم تارتادى.
بۇركىت بالاپانى ءبىر جارىم اي جۇمىرتقادا، ەكى اي بەس كۇن، ەكى اي ون كۇن ۇيادا بولىپ، تامىز ايىنىڭ ورتاسىنا قاراي ۇيادان ۇشا باستايدى. وسىدان قىركۇيەك، قازان بويى ءشاۋىلى مەن ۇياباساردىڭ باۋلۋىمەن جۇرەدى دە، ونان ءارى ءوز بەتىمەن اڭ ۇستاپ جەۋگە جارايدى. قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ داستۇرىندە سارى اۋىز بالاپان كەزىنەن قولعا ءتۇسىپ، دۇرىس باپ كورگەن بۇركىتتەر (ونى «قول بالا» دەپ اتايدى) قاڭتار، اقپان ايلارىندا تۇلكى الۋعا شاماسى كەلەدى.
ءتۇز قىرانىن قولعا ءتۇسىرۋدىڭ قازاق قۇسبەگىلەرى اراسىندا ءار ءتۇرلى ءادىسى بەلگىلى.
ولار: اۋمەن ۇستاۋ، تور جايۋ، توياتتاتىپ الىپ تۇتقيىلدان باسىپ قالۋ، شەڭگەلدەستىرۋ، ۇيادان الۋ.
اۋمەن ۇستاۋ ءۇشىن كوزى كەڭ، بيازى ءجىپتى توردى ەلسىز دالاعا كۇرادى. ول ءۇشىي قابىقتالعان بەس-التى تالدى جەرگە السىزدەۋ قازىپ، تورمەن قورشايدى دا، اۋ ورتاسىنا مىقتاپ قازىق قاعادى. قازىققا ءتىرى تۇلكى نەمەسە قويان، كەيدە ءبىر-ەكى تاۋىق بايلايدى. قيادان كورىپ، قۇديا تۇسكەن بۇركىت توبەسى اشىق توردان ەش ۋاقىتتا تىك كوتەرىلىپ ۇشپايدى. جۇگىرە كوتەرىلىپ ۇشامىن دەگەندە تورعا ورالادى.
تور جايۋ ءادىسى كوبىنە قىس ايلارىندا قار تۇسكەن سوڭ قولدانىلادى. ول ءۇشىن قار تۇستەس اق شاڭقان توردى قار ۇستىنەن ءبىر مەترگە جۋىق بيىكتىكتە كەرە كۇرادى دا، استىنا ءتىرى تۇلكى نەمەسە قويان بايلايدى. بۇعان سورعالاپ تۇسكەن قىران اياعىن تورعا شالىپ الادى. سولقىلداق تور بۇركىتتىڭ اياقتىرەپ، سەرپىلە ۇشۋىنا كەدەرگى جاسايدى.
توياتتاتىپ ۇستاۋ ءۇشىن ءتۇز تاعىسىنىڭ اڭعا تۇسكەن نەمەسە جاس جەمتىككە قونعان ءساتىن اڭدۋ كەرەك. ول ءۇشىن ىلكىمدى، ۇشقىر اتقا ءمىنىپ، ابدەن مەلدەكتەپ تويعان بۇركىتكە ەڭ ۇرىمتال دەگەن يەك ارتپادان تۇتقيىلدا قوسىلىپ بەرەدى. كۇن جەلتەن بولسا جەل جاعىنان شىقسا، تويعان قۇس ىققا قاراي جۇگىرگەندە بوتەگەسىمەن جەر سوعىپ، كوتەرىلىپ كەتە المايدى. ۇشقىر اتپەن ءتونىپ كەلگەن بەتتە قۇس ۇستىنە شاپان سياقتى كيىمدى جابا سالۋ كەرەك.
ال شەڭگەلدەستىرۋ ءۇشىن قول قۇسىن، قولعا ۇيرەنگەن بۇركىتتى ءتۇز قىرانىنا سالادى. ول ءۇشىن قول كۇسىنىڭ بالاق باۋىنا تۇلكىنىڭ جون تەرىسىن، نەمەسە ءبىر سانىن قىزارتا بايلاپ قويا بەرەدى. ارينە، ءتۇز كۇسىنىڭ بويىن كورىپ با رىپ جىبەرۋ كەرەك. سوندا ءۇي قۇسى ءوز تەكتەسىمەن جۇپتاسىپ ۇشۋدى اڭساپ كوتەرىلسە، ءتۇز قۇسى ونىڭ اياعىنداعى جەمگە كۇديادى. مۇنداي جاعدايدا قوس بۇركىت ءسوز جوق شەڭگەلدەسىپ جەرگە تۇسەدى.
بۇركىتتى ۇيادان ۇستاۋ ءۇشىن اڭشىنىڭ كوپ ەڭبەگى، ادىسقويلىعى، ەپتىلىگى قاجەت. ول ءۇشىن قۇستىڭ مەكەن-جايىن، قوناتىن مەزگىلىن ابدەن باقىلاپ الىپ، تور، تۇزاق، شاپپاسىنا كيىز سالعان قاقپان تاعى دا باسكا ادىستەر ارقىلى قولعا تۇسىرەدى. ۇياسىنان ۇستاماي، تور، تۇزاق قۇرىپ نەمەسە باسقاشا ايلا تاسىلمەن ۇستاعان ەرەسەك بۇركىتتى كەز كەلگەن ادام ۇيرەتە المايدى. تۇزدەن ۇستاعان قۇستى ۇيرەتەتىن ادام كۇستىڭ سىرىنا قانىق، ەرەكشە شىدامدى، ەرىنبەيتىن ەرىك كۇشتىڭ يەسى بولۋ كەرەك. ءتۇز قۇسىن قولعا تۇسىسىمەن توماعا كيگىزبەي ۇيرەتۋگە بولمايدى. توماعا كيگىزگەن سوڭ دا ەكى-ءۇش كۇن ۇيىقتاماي قارسىلىق كورسەتەتىن قيقارلىعى بولادى. وندايدا ىرعاققا (تەربەلمەلى اتكەنشەك ەتىپ بايلانعان جۇمىر اعاش) وتىرعىزىپ، ۇيىقتاتپاي جەڭىپ ۇيرەتەدى. ياعني ەكى كۇن بولسىن، ءۇش كۇن بولسىن كۇس قارسىلىعىن قويعانشا قاجىماي بىرگە بولعان ابزال. سونىڭ بارىنە ۇنەمى سىلاپ-سيپاپ، جاناسىپ، ەرەكشە ىقىلاس كورسەتە، دىبىس شىعارىپ وتىرعان ءجون. ماسەلەن، ەركەلەتكەندە «بوپىم-بوپىم» دەسە، شاقىرعاندا «پا-پا» نەمەسە «كەۋ-كەۋ» دەپ ۇيرەتەدى قازاق قۇسبەگىلەرى.
قۇس ءارى ۇيقىدان، ءارى اشتىقتان شارشاپ، قاجىعان شاقتا قارسىلىعى ازايىپ تىنىشتالا باستايدى. سيپاسا دا جاقتىرتپاي، قوزعالاقتاپ، ىسىلداپ، ساقىلداۋىن قويادى. وسى شاقتا جەمدى قولدان بەرىپ ۇيرەتۋدىڭ دە پايداسى كوپ. قۇستىڭ العاشقىدا وزدىگىنەن ەتكە ۇمتىلمايتىن ادەتى بولادى، وندايدا ءبىر جاپىراك ەتكە قانت بۇركىپ، اساتىپ جىبەرسە ۇيرەنىپ كەتۋى وپ-وڭاي. باپكەر، اڭساق، ساياتشى قۇسبەگىلەر قولعا تۇسكەن قۇستى ءتۇن ورتاسىندا تۇرىپ اينالىپ-تولعانىپ ىقىلاس كورسەتىپ، سىلاپ-سيپاپ كايتادى. بۇركىتتىڭ يەسىنە ابدەن باۋىر باسۋى ءۇشىن مۇنداي ىقىلاس كاجەت-اق. قالىڭ توبىر ىشىنەن يەسىنىڭ داۋىسىن تانىپ توماعالى بۇركىتتىڭ شاڭقىلداپ كويا بەرۋى وسىنداي ەڭبەكتىڭ ناتيجەسى بولسا كەرەك. بۇركىت يەسىنىڭ قولىنان جەم جەۋگە ۇيرەنگەن سوڭ الىستا تۇرىپ جەم كورسەتىپ، شاقى-رىپ، قولىنا قونۋعا باۋليدى. مۇنىڭ ءبارى قۇستىڭ اتقا دا، ادامعا دا ۇيىرسەك بولۋىنا ءارى شىنىعۋىنا بىردەن-ءبىر سەبەپ.
باۋلۋ كەزدەرىندە اياعىنا بايلانعان ۇزىن جەڭىل شىجىم ءجىپتىڭ بولعانى ابزال. قازاق قۇسبەگىلەرى بۇلاي باۋلۋدى شىرعاعا تارتۋ دەپ اتايدى. ەرىنبەي-جالىقپاي شىرعاعا كوپ تارتقان بۇركىتتىڭ قانات كۇيرىعى بەرىك تالماي ۇشاتىن بولىپ جەتىلەدى. مۇنان سوڭ دالبايعا ءتۇسىرىپ ۇيرەتەدى. دالبايعا ءتۇسىرۋ دەپ تۇلىپ ەتىپ سويىلعان اڭ تەرىسىنىڭ (كوبىنەسە، تۇلكى تەرىسى) ۇستىنەن جەم العىزۋدى ايتادى. جەمدى اڭ تەرىسىنىڭ كەز كەلگەن جەرىنە قويا سالماي، باس جاعىنا تىعىپ، ەكى كوزىنەن بولار-بولماس قىزارتىپ كورسەتىپ قويۋ كەرەك.
بۇركىت سوندا كۇش جۇمساپ سۋىرىپ جەيدى. بۇعان ۇيرەنگەن شاقتا تۇلىپقا ۇزىن ءجىپ بايلاپ سۇيرەتەدى دە، بۇركىتتى ات ۇستىندە ۇستاپ تۇرىپ كورسەتەدى. ەگەر كۇس توماعاسىن سىپىرعاندا دالباي تۇلىپقا تالپىنىپ، لاپ قويسا ءارى قاراي سۇيرەتپەي تاستاي سالۋ كەرەك. سول جەردە دالبايداعى قانت بۇركىلگەن ءتاتتى ەتتى ءبىر-ەكى رەت قاقشىتكان ءجون. مۇنان سون قۇستى قولعا الىپ توماعاسىن كيگىزەدى دە، اتقا ءمىنىپ سۇيرەتپە دالبايدى تاعى دا كورسەتەدى. وسىلايشا قايتالاي بەرۋدىڭ ەش زيانى جوق. بۇركىتتىڭ اڭعا ءۇش ءتۇرلى تۇسەتىنى بار. ءبىرى — شانشىلا، ەكىنشىسى — سىپىرا، ءۇشىنشىسى ءىلىپ تۇسەدى. وسى ۇشەۋىنىڭ ىشىندە ءىلىپ تۇسۋگە داعدىلانعان جاقسى. سەبەبى، شانشىلا تۇسكەن كۇس بىردە بولماسا بىردە جەرگە سوعىلىپ («جەر سوعىپ قالۋ» دەگەن تىركەس وسىدان شىققان), مەرت بولۋى مۇمكىن. ال سىپىرا تۇسكەن كۇس اعىنىن توقتاتا الماي تەگەۋرىنىن (جەمباسار ءۇش ساۋساعىنا قارسى ورنالاسقان ارتقى جالعىز ساۋساق) الدىرىپ الادى. ءىلىپ تۇسۋگە قالىپتاستىرۋ ءۇشىن سۇيرەتىپ كەلە جاتقان دالبايعا قۇس اياعى تيىسىمەن تاستاي سالۋ كەرەك. ەگەر ءارى قاراي كىزىقتىرۋ ماقساتىمەن سۇيرەتە بەرسەڭىز سىپىرا ءتۇسۋدى ادەت ەتەدى. ال دالبايدى تىپتەن سۇيرەتپەي كورسەتسەڭىز، قيمىلسىز «اڭعا» كوكتەگى كۇستىڭ شانشىلىپ ءتۇسۋى ادەتكە اينالادى.
بۇركىتتى شىن اڭعا سالماس ءبۇرىن ورە سالىنىپ، اۋىزى تۇمىلدىرىقتالعان ءتىرى تۇلكىگە ءتۇسىرىپ كورۋدىڭ دە پايداسى مول. مۇنى كۇسبەگىلەر تىلىندە «تىرىلەتۋ» دەپ ايتادى. ءتىرى تۇلكىگە قايمىقپاي تۇسكەن بۇركىتتىڭ اڭ الۋعا ۇيرەنگەنى. بۇل سياقتى بۇركىتتى باۋلۋ ادىستەرىنىڭ قاي-قايسىسىنا كىرىسكەندە، ءتىپتى اڭعا سالعاندا دا قولداعى قۇستى اش ۇستاعان ءجون. قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ «يت يەسى ءۇشىن، بۇركىت تاماعى ءۇشىن الادى» دەۋى كوپ جىلعى تاجىريبەسىنىڭ قورىتىندىسىنان تۇيگەن ءادىل ءسوز.
قۇسبەگىلەر قولىنداعى بۇركىتىن اڭعا سالۋ ءۇشىن مامىر، ماۋسىم ايلارىنان باستاپ باپتايدى. الدىمەن قانسوقتا، قىزىل سياقتى ماڭىزدى تاماق بەرىپ، تۇلەتۋ ءۇشىن سەمىرتەدى. بۇل كەزدى قىزىلعا وتىرعىزۋ نەمەسە تۇلەتۋ دەپ ايتادى. قۇس تۇلەگى باپتى بولسا، از كۇندە-اق بوي ءجۇنى ءسۇزىلىپ، سىلالانىپ سالا بەرەدى. ال تۇلەك باپسىز، تاماعى قۋاتسىز نەمەسە مازاسى بولماسا قۇستىڭ بوي ءجۇنى جىمداسپاي قوبىراپ، قاۋىرسىندارى بۋناقتالىپ دۇرىس جەتىلمەيدى. بۇركىتتىڭ تۇلەگى بىتكەندە بوي ءجۇنى تارالىپ، قانات قۇيرىعى بەكەم جيناقى بولىپ جەتىلەدى. وسى كەزدە قايتادان ارىقتاتىپ (كۇرت ارىقتاتپاۋ كەرەك) شىرعاعا تارتادى. ۇشىرىپ جەمدەيدى. بۇل جاڭا شىققان قاۋىرسىندارىنىڭ جەتىلۋىنە توپشىسىنىڭ بەرىك بولىپ شىنىعۋىنا سەبەپشى. مۇنان ءارى بۇركىتتى سارىتاپ ەتىپ، ورتاشا ەتىندە ۇستاعان ءجون.
بۇركىتتىڭ ەكى جىلدا ءبىر دەنە ءجۇنىن، ءۇشىنشى جىل دەگەندە جال-قۇيرىعىن (قانات-قۇيرىعىن) تۇلەتەلى. بوي ءجۇنىن تۇلەتۋ ءۇشىن قاتتى سەمىرتسە جەتىپ جاتىر. ءدۇر-ءدۇر سىلكىنگەندە جاپىراقتارى توگىلىپ، ءتۇسىپ قالادى. كەيبىر قۇسبەگىلەر بوي ءجۇنىن تۇلەتۋ ءۇشىن جىلقىنىڭ تاماق بەزىن قىمىزعا اشىتىپ جەگىزەدى. بۇل قۇستىڭ دەنساۋلىعىنا جاقسى ەمەس.
قانات-قۇيرىعىن تۇلەتۋ ءۇشىن وتكىر باكىمەن ءىرى قاۋىر- سىندارىنىڭ تىم تۇبىنە جۋىقتاتپاي قىرقىپ تاستايدى. مۇنان سوڭ قاۋىرسىنداردىڭ قۋىس وزەگىنە بورتتىرگەن بيداي نەمەسە كۇكىرت تىعىپ بەرگى جاعىن ماقتامەن بەكىتە سالادى. سوندا ءبىر جۇمادان قالماي قۇستىڭ ءىرى قاۋىرسىندارى ءتۇسىپ قالادى دا، ونىڭ ورنىنا مۇقالماعان كوك بولات سەمسەردەي جاڭا قاۋىرسىن بىتەدى.
قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ قولىنداعى قۇستى ءتيىستى باپ، كۇيىنە قاراي اشىقتىرۋى، قويالاتۋى (قۇستىرۋ), شاياتىنى ء(ىشىن جۇرگىزۋ) بولادى. قويالاتۋ ءۇشىن بارماقتاي اق كيىزدى ابدەن جۋىپ تازارتىپ مايعا وراپ اساتىپ جىبەرسە، ازدان سوڭ ىشىندەگى بار ءناجىستى قۇستىرىپ، بىرگە تۇسەدى. ال ءىشىن شايىپ، اشىقتىرۋ ءۇشىن تىرنا جىلىگىنەن جاسالعان تۇتىكتەپ ءبىر-ەكى رەت كىزىل شاي جۇتقىزسا جەتىپ جاتىر.
قۇسبەگىلەردەن «قايىرۋ» دەگەن ءسوزدى ءجيى ەستيمىز. بۇل ءسوز قۇستى ءار كەزدە ءار ءتۇرلى باپتا ۇستاۋ ءۇشىن وعان بەرىلەتىن تا- ماعىنا بايلانىستى ايتىلادى. ماسەلەن، قۇسبەگى قولىنداعى بۇركىتىن قايىرىپ، قالاعان ءبىر بابىنا كەلتىرۋ ءۇشىن مىنا سياقتى جەمنىڭ تۇرلەرى بەرىلەدى:
قانسوقتا — ولگەن اڭنىن نەمەسە مالدىڭ تۋرالماعان، قانى سورعالاعان كەسەك ەتى.
قىزىل — قۇستىڭ قىلعىپ قاقشۋىنا وڭتايلانىپ تۋرالعان قىزىل ەت. مۇنىڭ دا قان-ءسولى وزىندە بولادى.
تارتپا — مالدىڭ نەمەسە اڭنىڭ جەلكەسى، تولارساعى، شاندىرى سياقتى قۇنارى از ءسىڭىرلى جەرلەرى.
ساربورتپە — تۋرالعان سوڭ، ەكى-ءۇش رەت شۇبەرەكتەي بولع- انشا سۋعا شايىپ، سىعىمداپ، بار ماڭىزىنان ايىرعان ەت.
تويات — قۇس ءوزى العان اڭنىڭ تاڭىن ىرەپ، ءتىلىن سۋىرىپ نەمەسە ىستىك وكپەسى مەن جىلى مايىن ويىپ جەسە، سونى كۇس توياتتادى دەيدى.
ۇرگەن وكپە نەمەسە بوز وكپە — سويىلعان مالدىڭ، ياكي، اڭنىڭ وكپەسىنە پىشاق تيگىزبەي كەڭىردەگىمەن قوسا الىپ ءۇرىپ قويادى. سوندا وكپە ماڭىزىنان ايىرىلىپ، قۇستى بەلگىلى كۇيگە تۇسىرەتىن جەم بولىپ شىعادى.
قۇسبەگىلەر قولىنداعى قۇستىڭ جاي كۇيىن تامىرشىداي باعىپ وتىرادى دا قاجەت بولسا بۇركىتكە «اقجەم» مەن «بوزوكپەنى» جۇدەتۋ ءۇشىن، «تارتپانى» شىنىقتىرۋ ءۇشىن، «قانسوقتا» مەن «قىزىلدى» سەمىرتۋ ءۇشىن بەرەدى. ال «ساربورتپەنى» قۇستى ءبىر كالىپتا ۇستاۋ ءۇشىن بەرەدى. مۇنى قازاق «ويتاماق» دەپ تە ايتادى.
بۇركىتتى شوشىمالدى ەتپەي دۇرىس باپتاپ قولعا تەز كوندىكتىرۋدىڭ ءبىر شارتى وعان قاجەتتى مۇلىكتەردىڭ دۇرىس جاسالۋىنان دا. ولاردىڭ اتاۋلارى مىناداي:
تۇعىر — بۇركىتتىڭ قۇيرىعى جەرگە تيمەيتىندەي ەتىپ جاسالعان اعاش ساكى. قازاقتا بۇركىت تۇعىرىن التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەپ ونەر تۋىندىسىنداي ەتىپ اشەكەيلەۋ ءداستۇرى دە بولعان. تۇعىردى شەبەرلىكتەرىنە كاراي ءار ءتۇرلى ەتىپ جاساي بەرەدى.
توماعا — قۇستىڭ كوزىن جاۋىپ تۇرۋ ءۇشىن بىلعارىدان قوس ساي، ءۇش ساي نەمەسە ءتورت ساي ەتىپ تىگەتىن باس كيىم. بۇركىت اياعىمەن قاعىپ تۇسىرمەس ءۇشىن توماعاعا شىرت ەتپەمەن بەكىتىلگەن تاماق باۋ تاعىلادى. شىتىرا قاداپ، ۇكىلەگەن تو- ماعا قۇسقا ەرەكشە ءبىر كورىك بەرەدى. توماعاسىز قۇس مازاسىز بولادى.
بالاق باۋ — كولعا تۇسكەن قۇستىڭ اياعىن قاتتى قىسپاي- تىنداي ەتىپ كيىزدەن ساقينا تىگەدى دە، ونىڭ سىرتىن بىلعا- رىمەن قاپتايدى. سول بىلعارىعا ۇزىندىعى ەكى سۇيەمدەي
عانا قايىس تاسپا نەمەسە شىجىم ءجىپ تاعىپ ۇشىنا جەڭىل شىعىرشىق وتكىزەدى. بالاقباۋ، بىرىنشىدەن، قولداعى قۇستى تۇقىرتا ۇستاپ، ورنىقتى وتىرعىزۋ ءۇشىن كەرەك. ەكىنشىدەن، تۇعىردا مازاسىز بولماۋ ءۇشىن، ۇشىنشىدەن، جەلى باۋدى وتكىزۋ ءۇشىن قاجەت.
جەلى باۋ — بالاق باۋدىڭ قوس شىعىرشىعىنان وتكىزەتىن، باسىندا ءتۇيىن تىعىرىعى بار شىجىم ءجىپ. جەلى باۋ قۇستى شىرعاعا تارتقاندا نەمەسە قولعا جاڭادان تۇسكەن بۇركىتتى باۋلىعاندا كاجەت.
بۇركىت قولعاپ نەمەسە بيالاي — جۇمساق ەتىپ ۋالانعان قاسقىر تەرىسىنەن ءۇش ساۋساق ەتىپ استار سالىپ تىككەن قولعاپ.
بۇركىت قۇنداق نەمەسە بولەۋ — تالدى باۋىرلاپ شابادى دا، دوڭگەلەتە ءيىپ وتىرىپ ەكى باسىن بىرىكتىرەدى. سونان سوڭ شەڭبەردىڭ ىشىنە ءجيى ەتىپ كۇلدىرەۋىش سالادى. بۇل كىشكەنتاي، ويىنشىق شاڭىراققا ۇقسايدى. مۇنان ءارى ءپىشىپ وتىرىپ ءدوپ-دوڭگەلەك كورپەشە تىگەدى دە، شەڭبەردىڭ ەكى جەرىنە بالا بەسىگىنىڭ تارتپاسىنا ۇقساس تارتپا تاعادى. ادەتتە كۇنىمەن اڭعا سالىنعان قۇستىڭ قۋاتى ازايىپ، كەشكى سالقىنعا شىداماي كۇرىلدايتىن كەزدەرى بولادى. سونداي شاقتا بۇركىتتىڭ اياعىن باۋىرىنا العىزىپ، بولەۋگە بايلاپ ءجۇرىپ كەتسە دانەڭە دە ەتپەيدى.
بۇركىت بالداق نەمەسە قولدىق — قۇسبەگىنىڭ قۇسى قونىپ وتىرعان قولى تالماس ءۇشىن سۇيەپ وتىراتىن اشا اۋىز اعاش. بۇركىت بالداقتىڭ ءبىر جاعىنا بۇلدىرگە تاڭىلادى دا، ەر-توقىم- نىڭ الدىڭعى قاپتالىنان وتكەن شەتتىكپەن بايلاستىرادى.
ساپتى اياق — قىسقا عانا سابى بار، جايپاق كەلگەن اعاش ىدىس.
تۇتىك نەمەسس شۇمەك — قۇستىڭ ءىشىن شايۋ ءۇشىن، سۋ بەرۋ ءۇشىن تىرنا جىلىگىنەن نەمەسە اعاشتان ءبىر باسىن جايپاق اۋىزدى ەتىپ جاساعان تۇتىك.
مىنەكي، كۇسقا كاجەتتى مۇلىكتەردىڭ نەگىزگىلەرى وسىلار.
قازاق قۇسبەگىلەرى قولىنداعى قۇستىڭ مەكەن-جايىنا، مىنەزىنە، السىزدىك-كۇشتىلىگىنە، ۇشقارلىق-العىرلىعىنا، سىرت بىتىمىنە قاراي ات كويادى. ماسەلەن، «اقشەگىر»، «كۇيشىل»، «كۇڭتابان»، «شۇڭىرەك»، «كەكشىل»، «ساداقسان»، «اقيىق»، «قاندى بالاق»، «سابالاق»، «ءشاۋلى»، «ءسارسۇمبى»ت.ب. بۇلاردى قۇستىڭ تەگىنە قاراي كويىلعان اتى دەيدى.
كەيدە قۇستىڭ اتىنا تاربيە-باپ كورىپ، باۋىر باسقان يەسىنىڭ ەسىمى دە قوسا اتالادى. ماسەلەن «تۋلاقتىڭ شولاعى» (بۇل كۇستى اباي اقىن بەس قۇلىندى بيە بەرىپ العان ەكەن), «تىنەكەيدىڭ سارى قۇسى»، «جاياۋ مۇسانىڭ كوك دويىنى»، «ءماتىمۇسانىڭ ون ءۇش قۇيرىعى»، «شايماننىڭ سۇرشولاعى»، «جابايدىڭ قارا شەگىرى» تاعى باسقالارى.
قازاق قۇسبەگىلەرى بۇركىت اتىن جاسىمەن دە اتايلى. جا- سىنا قاراي بۇركىت بىلاي اتالادى: ءبىر جاس — بالاپان كۇس, ەكى جاس — قان ءتۇبىت، ءۇش جاس — تىرنەك، ءتورت جاس — تاس تۇلەك، بەس جاس — مۇزبالاق، التى جاس — كوك ءتۇبىت، جەتى جاس — قانا، سەگىز جاس — جانا، توعىز جاس — ماي ءتۇبىت، ون جاس — بارقىن، ون ءبىر جاس — بارشىن، ون ەكى جاس — شوگەل، وسىلايشا ون بەس، جيىرما جاسقا دەيىن اتالا بەرەدى.
قازاق اڭشىلارى جۇيرىك ات، قىران بۇركىت، العىر تازى، بولات قاقپانىن، قىل تۇزاق، جىبەك تورىن ساقاداي ساي ەتىپ، ايلاپ-اپتالاپ اڭشىلىك قۇرۋدى «سالبۋرىن» دەپ اتايدى. سالبۋرىنعا قاتىسقاندار جاسىنا، اتاعىنا، اقىلىنا، باي- لىعىنا، بىلىمىنە قاراماي مىندەتتى تۇردە بۇركىت يەسى قۇسبە- گىگە باعىنادى.
كۇسبەگى سالبۋرىنعا قاتىسۋشىلاردى الدىن الا بەسكە ءبولىپ توپتايدى.
ءبىرىنشى، تۇرعىشىلار — بۇركىت ۇستاپ بيىكتە تۇرۋشىلار.
ەكىنشى، قاعۋشىلار —اڭ جۇرەتىن جەردى تىنتە ءسۇزىپ قۋىپ شىعۋشىلار.
ءۇشىنشى، توسقاۋىلشىلار — قاشقان اڭدى ءىن قورىمنان، تاۋلى-تاستاقتى جەرلەردەن قايتارىپ، جاسقاپ ءتۇرۋ ءۇشىن جولىن توسۋشىلار.
ءتورتىنشى، ىزشىلەر — اڭدى ىزىنە ءتۇسىپ ءجۇرىپ، بويىن كورۋشىلەر.
بەسىنشى، قىزىلشى نەمەسە باقىرشىلار — قوستا كالىپ اس ازىرلەۋشىلەر نەمەسە سويۋشىلار.
مىنەكي، «اقتەر جاقسى بولسا، وينايتىن ءرولدىڭ جامانى جوق» دەگەنلەي-اق بۇل توپتىڭ قاي-كايسىسى بولسا دا ۇلكەن ىسكەرلىكتى سەزىمتالدىقتى، توزىمدىلىكتى، سابىردى، ۇي- ىمشىلدىقتى كاجەت ەتەدى.
دۇرىس باۋلىنىپ، جاقسى باپ كورگەن بۇركىت تۇلكى، قارساك، قويان الادى. ال كەيبىر وجەت قىراندار قاسقىر، كيىك، ارقارعا دا تۇسەدى.
ۇيا باسار بۇركىتتىڭ سالماعى بەس، بەس جارىم كيلوگرامم، ەركەگى ءتورت، ءتورت جارىم كيلوگرامم بولادى. ەكى شالعىلىعى- نىڭ (ەكى قاناتى) ارالىعى ەكى-ەكى جارىم مەتر بولىپ كەزدە- سەدى. ۇيا باسار قۇس دەنەلىلەۋ، اشۋلى، كۇشى دە باسىم كەلەدى.
عىلىمي دەرەكتەردە بۇركىت 100—150 جىل جاسايدى دەيدى. ال قازاق كۇسبەگىلەرى كوبىنەسە ون بەس — جيىرما جىل سالعان قۇستى ءسوز ەتەدى.
مىنەكي، بۇركىت تۋرالى كورىپ-بىلگەن، وقىپ-تۇيگەن، ازىن- اۋلاق ماعلۇماتتارىمىز وسىنداي.
اقسەلەۋ سەيدىمبەك
ۇلت.كز
اڭشىلىقتىڭ ءۇمىت قۋانىشى كوپ. ىستىق وتتاي قىزۋلى مينۋتى كوپ، ماعنالى ءومىر.
اڭشىلىقتا كىسىنى اقىن كۇيىنە جەتكىزەتىن سەزىم كۇيى كوپ.
م. اۋەزوۆ
ءبىر نارسە ەكى اياقتى، سەگىز بارماق،
ىلىكسە دۇنيەنىڭ بارىن الماق.
ءوزىنىڭ ءتىلى بار دا، تىستەرى جوق. جۇتادى كورىنگەندى الماپ-جالماپ.
(حالىق جۇمباعى. شەشۋى: بۇركىت)
كول-كوسىر سارى دالانى ساحنا ەتكەن اتا-بابامىز تەك قانا مالدىڭ ءتىسىن كۇيتتەپ، ىزىنە ەرۋمەن عۇمىر كەشكەن جوق. كوڭىل قۇمارىن قاندىرارلىق تالاي-تالاي قىزىقتى دا تابا بىلگەن. سول قىزىقتىڭ ءبىر ۇشىعى اڭشىلىققا دا بايلانىستى. جۇيرىك ات، قىران بۇركىت، العىر قارشىعا، قۇماي تازى، ايلالى سۇڭقار، بولات قاقپان، ءتۇزۋ مىلتىق سياقتىلاردىڭ قاي-قايسىسى دا وزىندىك سىرعا تولى تاماشاسىمەن اركىمدى-اق ەلىكتىرە بىلگەن. جاي ەلىكتىرۋ ەمەس، جانى سەرگەك ەر جىگىتتىڭ سەنىمدى سەرىگى، قيىندىققا تولى ومىرلەرىنىڭ ءبىر مەزگىلدىك اراشاسىنداي دا بولدى. سوندىقتان دا قازاقتىڭ تىرشىلىك سالتىندا قىسقا كۇندە قىرىق الىپ، قورجىن تولتىرىپ، «ۇيىرىمەن ءۇش توعىز» ولجا بايلاندىرار ەڭ سۇيىكتى كاسىبى وسى اڭشىلىق.
سونىمەن بىرگە اڭشىلىق ساياتشىلىقتىڭ وزگەشە جاقسىلىعى بار. ول كىمدى بولسا دا سالقىن سابىرعا، جان سەمىرتەر كوڭىلدىلىككە باۋلىپ، ەرىك كۇشى مەن دەنە كۇشىنىڭ ۇندەستىك تابۋىنا ىقپال ەتەدى. بۇل رەتتە اتامىز قازاق اڭشىلىقتى كاسىپ ەمەس، ونەر ساناۋىندا دا ۇلكەن ءمان بار.
قازاق اراسىندا اڭشىلىقتىڭ كەڭ تاراعان ءتۇرى — اڭدى بۇركىتپەن اۋلاۋ، بۇركىت ۇستاپ ساياتشى بولۋ، اڭشىلىققا دەن قويىپ، سالبۋرىنعا شىعۋ.
جۇقالاۋ كوك تۇمسىعى كەلسە جالپاق،
مەلجەمدى قوجىر تابان، بۇتى تالتاق،
كوز اۋدانى شۇڭىرەك، كەكشىل ماڭداي،
كەڭ يىق، سانى جۋان، ءتوسى شالقاق.
بۇركىت
توپشىسى كەلسە جوعارىلاۋ،
شالعىسى كۇيرىعىنا تۇرسا تاياۋ،
كوكتە ۇشقىر، تۇعىردا شاڭقىلى جوق،
ءبىر تۇلكىدەن باسقاعا بولماسا جاۋ.
قولىڭنان ءوزى تىلەپ ۇشسا سامعاپ،
قۇرعاتپاي قانجىعاڭدى كۇندە قانداپ.
دۇنيەنىڭ ءبىر قىزىعى — قىران بۇركىت،
الىستان ات تەرلەتىپ تاپساڭ تاڭداپ.
شەگىر كوز قاندى بالاك قىران بۇركىت،
بوزبالا قاپى كالما، مالىڭدى ىركىپ.
الپىس ەكى ايلالى تۇلكىنى ۇستاپ،
بايلاساڭ قانداي قىزىق، قارعا سىلكىپ.
قارا ءتىل، قانجار تۇياق، قانعا تويماس،
قانشا كەرىپ تۇرسا دا الماي قويماس.
شۇبار تۇياق جيرەندى تاۋىپ سالساڭ،
ەردىڭ قۇنىن بەرسەڭ دە باسىن جويماس.
لىپ ەتىپ، ەتپەتىنەن كەتسە زۋلاپ،
تىم ەپتى سىپىرعانى جەر باۋىرلاپ.
جارىق ەتىپ جاقپار تاستان تۇلكى قاشسا،
شاپ ەتىپ كىزدى ۇستاعان بوزبالا ناق.
بۇلقىنىپ بولمايمىن دەپ شايقاسقانداي.
سىتىلىپ كۇتىلماق بوپ بايقاسقانداي.
قاراڭداپ ءدوڭ استىندا جاتسا باسىپ،
تار جەردە ەكى عاشىك ايقاسقانداي.
جىبەرمەي باسىپ السا جۇلقىنعانعا،
بوساتپاي بۇرە ءتۇسىپ بۇلقىنعانعا.
بۇلتارتپاي جۇمارلاپ اپ يلەپ جاتار،
شىنىمەن ىنتاسى اۋىپ ۇمتىلعاندا.
كوك تۇمسىق كوزگە دەيىن قانعا باتىپ،
ۇستىنە اتتاي ءمىنىپ وتىرعاندا..
كونىلگە كورمەك ءۇشىن و دا قىزىق،
ۇكسايدى قىز بەن جىگىت قوسىلعانعا.
اباي اقىننىڭ ايتقانى دەلىنەتىن بۇل ولەڭ شىعىس قازاقستان وبلىسى، سامار اۋدانى، جامبىل اتىنداعى كول- حوزدىڭ تۇرعىنى مەكەەۆ سۇلەيمەن اقساقالدىڭ ايتۋى بويىنشا حاتقا ءتۇسىپ وتىر. اباي سياقتى جاقسى-جاماننىڭ پارقىن بىلەتىن، تىرشىلىكتىڭ قىر-سىرىنا زەردە بويلاتقان ۇلى اقىن قىران قۇستىڭ قىلىق-قاسيەتىنە تەگىن تاڭدانباسا كەرەك. قانداي تاڭدانىس، قانشاما سۇلۋ ءسوز، سۇيسىنۋگە تولى سەزىم دەسەڭىزشى! اڭ قىزىعى اڭشىلىق كاسىبى ءوز الدىنا، سوعان قوسا نەبىر ادەمى ءداستۇر، سۇلۋ ساز، ءساتتى تەڭەۋ قالىپتاسىپ، نەشە ءتۇرلى مۇلىكتەردىڭ، زاتتىق مۇرالاردىڭ دۇنيەگە كەلگەنىن كورەمىز.
قازاق اراسىندا جىرتقىش كۇستاردىن ءار ءتۇرىن قولعا ۇيرەتۋ ءداستۇرى بولعان. سولاردىڭ ىشىندە ەڭ ءبىر قاسيەت تۇتاتىن قىرانى — بۇركىت.
بۇركىت دەپ قازاق اڭشىلارى جىرتقىش كۇستاردىڭ ىشىندەگى اسا تەكتىسىن، ادام قولىنا تەز ۇيرەنگىش ەستىسىن اتاعان. سونىمەن بىرگە قايراتىنا ساي بەتتىلىگى، جۇرەكتىلىگى، قيىرداعىنى تەز سەزەتىن كورگىشتىگى دە وزگە قۇستارعا كاراعاندا بۇركىتتىڭ ەرەكشەلىگىن كورسەتەدى. كوپ رەتتە كىران بۇركىت دەپ اتالۋىنىڭ ءوزى سول قىراعى كورەگەندىگىنەن، شالىمدى العىرلىعىنان بولسا كەرەك.
كازاقستاندا بۇركىت قياسى كوبىنەسە التاي، ساۋىر، تارباعاتاي، الاتاۋ، كوكشەتاۋ، شىڭعىس سياقتى سىلەمدى تاۋ- لاردا، سونىمەن بىرگە ورماندى القاپتاردا اسىرەسە، بيىك قاراعايلى، ۇيەڭكىلى جەرلەردە كەزدەسەدى. قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ قولعا تۇسكەن بۇركىتتى «وي قۇسى» نەمەسە «قىر قۇسى»، «تاۋلى جەردىڭ قۇسى» دەۋى دە وسىدان.
تاۋلى جەردى مەكەندەيتىن بۇركىتتەردىڭ تۇلعاسى كەسەك، كولدەنەڭى اۋقىمدى يىقتى، اڭعارى (ەكى اياعىنىڭ اراسى) الشاق، جاۋىرىنى سىرتقا تەۋىپ، مويىن ءجۇنى مەن بالاق ءجۇنى سالالى ءبولىپ كەلەدى. تەك ءبىتىم تۇلعاسى عانا ەمەس، سىرتقى ءتۇر تۇسىندە دە وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار. ماسەلەن، كىر قۇسىنىڭ ءجۇنى قارا بارقىن تارتىپ، بويىنداعى اق تەڭبىلدەرى ەرەكشەلەنە، ايقىن كورىنەدى. اسىرەسە، ەكى يىعى مەن قۇيرىعىنىڭ اعى مول بولاتىندىقتان كوزگە ۇرىپ تۇرادى.
ال وي كۇسى ءوزىنىڭ ىقشام، جيناقىلىعىمەن كوز تارتادى. جاپىراقتارى سۇيىرلەنە جىمداسىپ، جالپى ءتۇر-ءتۇسى سارى بۇيرا ءمارمارداي ءمىنسىز كەرىنەدى. ەگەر ونىڭ تارانىپ سىلانعاننان كەيىنگى تۇعىرداعى سابىرلى كەيپىنە زەر سال- ساڭىز شەبەر ءمۇسىنشىنىڭ قولىنان شىققانداي عالامات ءبىر ءمىنسىز تۇلعانى كورەر ەدىڭىز. تەك قانا اقاۋسىز سۇلۋلىق ەمەس، سونىسىنا ۇندەس ۇلى سابىر مەن جالتاقسىز جىگەردى، تەك وزىنە عانا جاراساتىن پاڭدىقتى كورەر ەدىڭىز. وي كۇسى دەنەسىنىڭ ىقشام، جەڭىل ءبىتۋى دالالى، ورماندى جەرلەرگە بەيىمدەلگەن بولسا كەرەك.
قازاق قۇسبەگىلەرى ۇستاعان بۇركىتتەردىڭ «التايدىڭ اقيىعى»، «قاراعايدىڭ قىزىلبالاق سارىسى» نەمەسە «قانىشەر قارا»، «تۇمەننىڭ سارى قۇسى» دەپ اتاۋى دا جاڭاعىداي مەكەن-جايىنا قاراي قالىپتاسقان ءبىتىم ەرەكشەلىكتەرىنەن تۋعان. تاۋ بۇركىتتەرى ۇياسىن بيىك كۇزعا، قاناتتىدان باسقانىڭ ورەسى جەتپەيتىن جالتىر بەتتەگى كەمەرگە سالادى. وي بۇركىتتەرى بيىك قاراعاي، ۇيەڭكى، كەيدە سەكسەۋىلدىڭ دە باسىن ۇيالاي بەرەدى. ال ۇنگىر، ءىن، وزەننىڭ جار قاباعى سياقتى ارزان ورىنداردى ءسىرا دا مەكەن ەتپەيدى. مەكەن ەتۋ بىلاي تۇرسىن، قانات بۇگىپ ايالدامايدى دا.
بۇركىت ۇياسى ءىرى شومشەكتەردەن سالىنعاندىقتان ۇيا ورتاسىنا شي، ولەڭشوپ توسەسە دە جايسىزداۋ بولادى. ۇيا كولەمى ءبىر جارىم، ەكى مەتر بولىپ كەلەدى.
بۇركىت ۇيا باسارىندا تاۋلى جەر بولسىن، ورماندى جەر بولسىن ارالارىن ءبىر، ءبىر جارىم شاقىرىمنان بىرنەشە ۇيا سالادى. كەيىن جۇمىرتقالار شاعىندا سولاردىڭ ءبىرىن عانا مەكەن ەتەدى دە، ارتىق قالعان ۇيالار اتالىق، ءشاۋلى بۇركىتتىڭ ەنشىسىنە، يەلىگىنە تيەدى. بالاپانى قارا قانات بولىپ، ۇشۋعا باۋلىنعان شاقتا الگى ۇيالاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جاڭا ءورىس، جايلى قونىس ەتەدى.
بۇركىت جۇمىرتقاسىنىڭ ءتۇسى اقشىل بولادى. ۇزىنى — 59-71 ميلليمەتر، سالماعى 95-100 گرامم تارتادى.
بۇركىت بالاپانى ءبىر جارىم اي جۇمىرتقادا، ەكى اي بەس كۇن، ەكى اي ون كۇن ۇيادا بولىپ، تامىز ايىنىڭ ورتاسىنا قاراي ۇيادان ۇشا باستايدى. وسىدان قىركۇيەك، قازان بويى ءشاۋىلى مەن ۇياباساردىڭ باۋلۋىمەن جۇرەدى دە، ونان ءارى ءوز بەتىمەن اڭ ۇستاپ جەۋگە جارايدى. قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ داستۇرىندە سارى اۋىز بالاپان كەزىنەن قولعا ءتۇسىپ، دۇرىس باپ كورگەن بۇركىتتەر (ونى «قول بالا» دەپ اتايدى) قاڭتار، اقپان ايلارىندا تۇلكى الۋعا شاماسى كەلەدى.
ءتۇز قىرانىن قولعا ءتۇسىرۋدىڭ قازاق قۇسبەگىلەرى اراسىندا ءار ءتۇرلى ءادىسى بەلگىلى.
ولار: اۋمەن ۇستاۋ، تور جايۋ، توياتتاتىپ الىپ تۇتقيىلدان باسىپ قالۋ، شەڭگەلدەستىرۋ، ۇيادان الۋ.
اۋمەن ۇستاۋ ءۇشىن كوزى كەڭ، بيازى ءجىپتى توردى ەلسىز دالاعا كۇرادى. ول ءۇشىي قابىقتالعان بەس-التى تالدى جەرگە السىزدەۋ قازىپ، تورمەن قورشايدى دا، اۋ ورتاسىنا مىقتاپ قازىق قاعادى. قازىققا ءتىرى تۇلكى نەمەسە قويان، كەيدە ءبىر-ەكى تاۋىق بايلايدى. قيادان كورىپ، قۇديا تۇسكەن بۇركىت توبەسى اشىق توردان ەش ۋاقىتتا تىك كوتەرىلىپ ۇشپايدى. جۇگىرە كوتەرىلىپ ۇشامىن دەگەندە تورعا ورالادى.
تور جايۋ ءادىسى كوبىنە قىس ايلارىندا قار تۇسكەن سوڭ قولدانىلادى. ول ءۇشىن قار تۇستەس اق شاڭقان توردى قار ۇستىنەن ءبىر مەترگە جۋىق بيىكتىكتە كەرە كۇرادى دا، استىنا ءتىرى تۇلكى نەمەسە قويان بايلايدى. بۇعان سورعالاپ تۇسكەن قىران اياعىن تورعا شالىپ الادى. سولقىلداق تور بۇركىتتىڭ اياقتىرەپ، سەرپىلە ۇشۋىنا كەدەرگى جاسايدى.
توياتتاتىپ ۇستاۋ ءۇشىن ءتۇز تاعىسىنىڭ اڭعا تۇسكەن نەمەسە جاس جەمتىككە قونعان ءساتىن اڭدۋ كەرەك. ول ءۇشىن ىلكىمدى، ۇشقىر اتقا ءمىنىپ، ابدەن مەلدەكتەپ تويعان بۇركىتكە ەڭ ۇرىمتال دەگەن يەك ارتپادان تۇتقيىلدا قوسىلىپ بەرەدى. كۇن جەلتەن بولسا جەل جاعىنان شىقسا، تويعان قۇس ىققا قاراي جۇگىرگەندە بوتەگەسىمەن جەر سوعىپ، كوتەرىلىپ كەتە المايدى. ۇشقىر اتپەن ءتونىپ كەلگەن بەتتە قۇس ۇستىنە شاپان سياقتى كيىمدى جابا سالۋ كەرەك.
ال شەڭگەلدەستىرۋ ءۇشىن قول قۇسىن، قولعا ۇيرەنگەن بۇركىتتى ءتۇز قىرانىنا سالادى. ول ءۇشىن قول كۇسىنىڭ بالاق باۋىنا تۇلكىنىڭ جون تەرىسىن، نەمەسە ءبىر سانىن قىزارتا بايلاپ قويا بەرەدى. ارينە، ءتۇز كۇسىنىڭ بويىن كورىپ با رىپ جىبەرۋ كەرەك. سوندا ءۇي قۇسى ءوز تەكتەسىمەن جۇپتاسىپ ۇشۋدى اڭساپ كوتەرىلسە، ءتۇز قۇسى ونىڭ اياعىنداعى جەمگە كۇديادى. مۇنداي جاعدايدا قوس بۇركىت ءسوز جوق شەڭگەلدەسىپ جەرگە تۇسەدى.
بۇركىتتى ۇيادان ۇستاۋ ءۇشىن اڭشىنىڭ كوپ ەڭبەگى، ادىسقويلىعى، ەپتىلىگى قاجەت. ول ءۇشىن قۇستىڭ مەكەن-جايىن، قوناتىن مەزگىلىن ابدەن باقىلاپ الىپ، تور، تۇزاق، شاپپاسىنا كيىز سالعان قاقپان تاعى دا باسكا ادىستەر ارقىلى قولعا تۇسىرەدى. ۇياسىنان ۇستاماي، تور، تۇزاق قۇرىپ نەمەسە باسقاشا ايلا تاسىلمەن ۇستاعان ەرەسەك بۇركىتتى كەز كەلگەن ادام ۇيرەتە المايدى. تۇزدەن ۇستاعان قۇستى ۇيرەتەتىن ادام كۇستىڭ سىرىنا قانىق، ەرەكشە شىدامدى، ەرىنبەيتىن ەرىك كۇشتىڭ يەسى بولۋ كەرەك. ءتۇز قۇسىن قولعا تۇسىسىمەن توماعا كيگىزبەي ۇيرەتۋگە بولمايدى. توماعا كيگىزگەن سوڭ دا ەكى-ءۇش كۇن ۇيىقتاماي قارسىلىق كورسەتەتىن قيقارلىعى بولادى. وندايدا ىرعاققا (تەربەلمەلى اتكەنشەك ەتىپ بايلانعان جۇمىر اعاش) وتىرعىزىپ، ۇيىقتاتپاي جەڭىپ ۇيرەتەدى. ياعني ەكى كۇن بولسىن، ءۇش كۇن بولسىن كۇس قارسىلىعىن قويعانشا قاجىماي بىرگە بولعان ابزال. سونىڭ بارىنە ۇنەمى سىلاپ-سيپاپ، جاناسىپ، ەرەكشە ىقىلاس كورسەتە، دىبىس شىعارىپ وتىرعان ءجون. ماسەلەن، ەركەلەتكەندە «بوپىم-بوپىم» دەسە، شاقىرعاندا «پا-پا» نەمەسە «كەۋ-كەۋ» دەپ ۇيرەتەدى قازاق قۇسبەگىلەرى.
قۇس ءارى ۇيقىدان، ءارى اشتىقتان شارشاپ، قاجىعان شاقتا قارسىلىعى ازايىپ تىنىشتالا باستايدى. سيپاسا دا جاقتىرتپاي، قوزعالاقتاپ، ىسىلداپ، ساقىلداۋىن قويادى. وسى شاقتا جەمدى قولدان بەرىپ ۇيرەتۋدىڭ دە پايداسى كوپ. قۇستىڭ العاشقىدا وزدىگىنەن ەتكە ۇمتىلمايتىن ادەتى بولادى، وندايدا ءبىر جاپىراك ەتكە قانت بۇركىپ، اساتىپ جىبەرسە ۇيرەنىپ كەتۋى وپ-وڭاي. باپكەر، اڭساق، ساياتشى قۇسبەگىلەر قولعا تۇسكەن قۇستى ءتۇن ورتاسىندا تۇرىپ اينالىپ-تولعانىپ ىقىلاس كورسەتىپ، سىلاپ-سيپاپ كايتادى. بۇركىتتىڭ يەسىنە ابدەن باۋىر باسۋى ءۇشىن مۇنداي ىقىلاس كاجەت-اق. قالىڭ توبىر ىشىنەن يەسىنىڭ داۋىسىن تانىپ توماعالى بۇركىتتىڭ شاڭقىلداپ كويا بەرۋى وسىنداي ەڭبەكتىڭ ناتيجەسى بولسا كەرەك. بۇركىت يەسىنىڭ قولىنان جەم جەۋگە ۇيرەنگەن سوڭ الىستا تۇرىپ جەم كورسەتىپ، شاقى-رىپ، قولىنا قونۋعا باۋليدى. مۇنىڭ ءبارى قۇستىڭ اتقا دا، ادامعا دا ۇيىرسەك بولۋىنا ءارى شىنىعۋىنا بىردەن-ءبىر سەبەپ.
باۋلۋ كەزدەرىندە اياعىنا بايلانعان ۇزىن جەڭىل شىجىم ءجىپتىڭ بولعانى ابزال. قازاق قۇسبەگىلەرى بۇلاي باۋلۋدى شىرعاعا تارتۋ دەپ اتايدى. ەرىنبەي-جالىقپاي شىرعاعا كوپ تارتقان بۇركىتتىڭ قانات كۇيرىعى بەرىك تالماي ۇشاتىن بولىپ جەتىلەدى. مۇنان سوڭ دالبايعا ءتۇسىرىپ ۇيرەتەدى. دالبايعا ءتۇسىرۋ دەپ تۇلىپ ەتىپ سويىلعان اڭ تەرىسىنىڭ (كوبىنەسە، تۇلكى تەرىسى) ۇستىنەن جەم العىزۋدى ايتادى. جەمدى اڭ تەرىسىنىڭ كەز كەلگەن جەرىنە قويا سالماي، باس جاعىنا تىعىپ، ەكى كوزىنەن بولار-بولماس قىزارتىپ كورسەتىپ قويۋ كەرەك.
بۇركىت سوندا كۇش جۇمساپ سۋىرىپ جەيدى. بۇعان ۇيرەنگەن شاقتا تۇلىپقا ۇزىن ءجىپ بايلاپ سۇيرەتەدى دە، بۇركىتتى ات ۇستىندە ۇستاپ تۇرىپ كورسەتەدى. ەگەر كۇس توماعاسىن سىپىرعاندا دالباي تۇلىپقا تالپىنىپ، لاپ قويسا ءارى قاراي سۇيرەتپەي تاستاي سالۋ كەرەك. سول جەردە دالبايداعى قانت بۇركىلگەن ءتاتتى ەتتى ءبىر-ەكى رەت قاقشىتكان ءجون. مۇنان سون قۇستى قولعا الىپ توماعاسىن كيگىزەدى دە، اتقا ءمىنىپ سۇيرەتپە دالبايدى تاعى دا كورسەتەدى. وسىلايشا قايتالاي بەرۋدىڭ ەش زيانى جوق. بۇركىتتىڭ اڭعا ءۇش ءتۇرلى تۇسەتىنى بار. ءبىرى — شانشىلا، ەكىنشىسى — سىپىرا، ءۇشىنشىسى ءىلىپ تۇسەدى. وسى ۇشەۋىنىڭ ىشىندە ءىلىپ تۇسۋگە داعدىلانعان جاقسى. سەبەبى، شانشىلا تۇسكەن كۇس بىردە بولماسا بىردە جەرگە سوعىلىپ («جەر سوعىپ قالۋ» دەگەن تىركەس وسىدان شىققان), مەرت بولۋى مۇمكىن. ال سىپىرا تۇسكەن كۇس اعىنىن توقتاتا الماي تەگەۋرىنىن (جەمباسار ءۇش ساۋساعىنا قارسى ورنالاسقان ارتقى جالعىز ساۋساق) الدىرىپ الادى. ءىلىپ تۇسۋگە قالىپتاستىرۋ ءۇشىن سۇيرەتىپ كەلە جاتقان دالبايعا قۇس اياعى تيىسىمەن تاستاي سالۋ كەرەك. ەگەر ءارى قاراي كىزىقتىرۋ ماقساتىمەن سۇيرەتە بەرسەڭىز سىپىرا ءتۇسۋدى ادەت ەتەدى. ال دالبايدى تىپتەن سۇيرەتپەي كورسەتسەڭىز، قيمىلسىز «اڭعا» كوكتەگى كۇستىڭ شانشىلىپ ءتۇسۋى ادەتكە اينالادى.
بۇركىتتى شىن اڭعا سالماس ءبۇرىن ورە سالىنىپ، اۋىزى تۇمىلدىرىقتالعان ءتىرى تۇلكىگە ءتۇسىرىپ كورۋدىڭ دە پايداسى مول. مۇنى كۇسبەگىلەر تىلىندە «تىرىلەتۋ» دەپ ايتادى. ءتىرى تۇلكىگە قايمىقپاي تۇسكەن بۇركىتتىڭ اڭ الۋعا ۇيرەنگەنى. بۇل سياقتى بۇركىتتى باۋلۋ ادىستەرىنىڭ قاي-قايسىسىنا كىرىسكەندە، ءتىپتى اڭعا سالعاندا دا قولداعى قۇستى اش ۇستاعان ءجون. قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ «يت يەسى ءۇشىن، بۇركىت تاماعى ءۇشىن الادى» دەۋى كوپ جىلعى تاجىريبەسىنىڭ قورىتىندىسىنان تۇيگەن ءادىل ءسوز.
قۇسبەگىلەر قولىنداعى بۇركىتىن اڭعا سالۋ ءۇشىن مامىر، ماۋسىم ايلارىنان باستاپ باپتايدى. الدىمەن قانسوقتا، قىزىل سياقتى ماڭىزدى تاماق بەرىپ، تۇلەتۋ ءۇشىن سەمىرتەدى. بۇل كەزدى قىزىلعا وتىرعىزۋ نەمەسە تۇلەتۋ دەپ ايتادى. قۇس تۇلەگى باپتى بولسا، از كۇندە-اق بوي ءجۇنى ءسۇزىلىپ، سىلالانىپ سالا بەرەدى. ال تۇلەك باپسىز، تاماعى قۋاتسىز نەمەسە مازاسى بولماسا قۇستىڭ بوي ءجۇنى جىمداسپاي قوبىراپ، قاۋىرسىندارى بۋناقتالىپ دۇرىس جەتىلمەيدى. بۇركىتتىڭ تۇلەگى بىتكەندە بوي ءجۇنى تارالىپ، قانات قۇيرىعى بەكەم جيناقى بولىپ جەتىلەدى. وسى كەزدە قايتادان ارىقتاتىپ (كۇرت ارىقتاتپاۋ كەرەك) شىرعاعا تارتادى. ۇشىرىپ جەمدەيدى. بۇل جاڭا شىققان قاۋىرسىندارىنىڭ جەتىلۋىنە توپشىسىنىڭ بەرىك بولىپ شىنىعۋىنا سەبەپشى. مۇنان ءارى بۇركىتتى سارىتاپ ەتىپ، ورتاشا ەتىندە ۇستاعان ءجون.
بۇركىتتىڭ ەكى جىلدا ءبىر دەنە ءجۇنىن، ءۇشىنشى جىل دەگەندە جال-قۇيرىعىن (قانات-قۇيرىعىن) تۇلەتەلى. بوي ءجۇنىن تۇلەتۋ ءۇشىن قاتتى سەمىرتسە جەتىپ جاتىر. ءدۇر-ءدۇر سىلكىنگەندە جاپىراقتارى توگىلىپ، ءتۇسىپ قالادى. كەيبىر قۇسبەگىلەر بوي ءجۇنىن تۇلەتۋ ءۇشىن جىلقىنىڭ تاماق بەزىن قىمىزعا اشىتىپ جەگىزەدى. بۇل قۇستىڭ دەنساۋلىعىنا جاقسى ەمەس.
قانات-قۇيرىعىن تۇلەتۋ ءۇشىن وتكىر باكىمەن ءىرى قاۋىر- سىندارىنىڭ تىم تۇبىنە جۋىقتاتپاي قىرقىپ تاستايدى. مۇنان سوڭ قاۋىرسىنداردىڭ قۋىس وزەگىنە بورتتىرگەن بيداي نەمەسە كۇكىرت تىعىپ بەرگى جاعىن ماقتامەن بەكىتە سالادى. سوندا ءبىر جۇمادان قالماي قۇستىڭ ءىرى قاۋىرسىندارى ءتۇسىپ قالادى دا، ونىڭ ورنىنا مۇقالماعان كوك بولات سەمسەردەي جاڭا قاۋىرسىن بىتەدى.
قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ قولىنداعى قۇستى ءتيىستى باپ، كۇيىنە قاراي اشىقتىرۋى، قويالاتۋى (قۇستىرۋ), شاياتىنى ء(ىشىن جۇرگىزۋ) بولادى. قويالاتۋ ءۇشىن بارماقتاي اق كيىزدى ابدەن جۋىپ تازارتىپ مايعا وراپ اساتىپ جىبەرسە، ازدان سوڭ ىشىندەگى بار ءناجىستى قۇستىرىپ، بىرگە تۇسەدى. ال ءىشىن شايىپ، اشىقتىرۋ ءۇشىن تىرنا جىلىگىنەن جاسالعان تۇتىكتەپ ءبىر-ەكى رەت كىزىل شاي جۇتقىزسا جەتىپ جاتىر.
قۇسبەگىلەردەن «قايىرۋ» دەگەن ءسوزدى ءجيى ەستيمىز. بۇل ءسوز قۇستى ءار كەزدە ءار ءتۇرلى باپتا ۇستاۋ ءۇشىن وعان بەرىلەتىن تا- ماعىنا بايلانىستى ايتىلادى. ماسەلەن، قۇسبەگى قولىنداعى بۇركىتىن قايىرىپ، قالاعان ءبىر بابىنا كەلتىرۋ ءۇشىن مىنا سياقتى جەمنىڭ تۇرلەرى بەرىلەدى:
قانسوقتا — ولگەن اڭنىن نەمەسە مالدىڭ تۋرالماعان، قانى سورعالاعان كەسەك ەتى.
قىزىل — قۇستىڭ قىلعىپ قاقشۋىنا وڭتايلانىپ تۋرالعان قىزىل ەت. مۇنىڭ دا قان-ءسولى وزىندە بولادى.
تارتپا — مالدىڭ نەمەسە اڭنىڭ جەلكەسى، تولارساعى، شاندىرى سياقتى قۇنارى از ءسىڭىرلى جەرلەرى.
ساربورتپە — تۋرالعان سوڭ، ەكى-ءۇش رەت شۇبەرەكتەي بولع- انشا سۋعا شايىپ، سىعىمداپ، بار ماڭىزىنان ايىرعان ەت.
تويات — قۇس ءوزى العان اڭنىڭ تاڭىن ىرەپ، ءتىلىن سۋىرىپ نەمەسە ىستىك وكپەسى مەن جىلى مايىن ويىپ جەسە، سونى كۇس توياتتادى دەيدى.
ۇرگەن وكپە نەمەسە بوز وكپە — سويىلعان مالدىڭ، ياكي، اڭنىڭ وكپەسىنە پىشاق تيگىزبەي كەڭىردەگىمەن قوسا الىپ ءۇرىپ قويادى. سوندا وكپە ماڭىزىنان ايىرىلىپ، قۇستى بەلگىلى كۇيگە تۇسىرەتىن جەم بولىپ شىعادى.
قۇسبەگىلەر قولىنداعى قۇستىڭ جاي كۇيىن تامىرشىداي باعىپ وتىرادى دا قاجەت بولسا بۇركىتكە «اقجەم» مەن «بوزوكپەنى» جۇدەتۋ ءۇشىن، «تارتپانى» شىنىقتىرۋ ءۇشىن، «قانسوقتا» مەن «قىزىلدى» سەمىرتۋ ءۇشىن بەرەدى. ال «ساربورتپەنى» قۇستى ءبىر كالىپتا ۇستاۋ ءۇشىن بەرەدى. مۇنى قازاق «ويتاماق» دەپ تە ايتادى.
بۇركىتتى شوشىمالدى ەتپەي دۇرىس باپتاپ قولعا تەز كوندىكتىرۋدىڭ ءبىر شارتى وعان قاجەتتى مۇلىكتەردىڭ دۇرىس جاسالۋىنان دا. ولاردىڭ اتاۋلارى مىناداي:
تۇعىر — بۇركىتتىڭ قۇيرىعى جەرگە تيمەيتىندەي ەتىپ جاسالعان اعاش ساكى. قازاقتا بۇركىت تۇعىرىن التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەپ ونەر تۋىندىسىنداي ەتىپ اشەكەيلەۋ ءداستۇرى دە بولعان. تۇعىردى شەبەرلىكتەرىنە كاراي ءار ءتۇرلى ەتىپ جاساي بەرەدى.
توماعا — قۇستىڭ كوزىن جاۋىپ تۇرۋ ءۇشىن بىلعارىدان قوس ساي، ءۇش ساي نەمەسە ءتورت ساي ەتىپ تىگەتىن باس كيىم. بۇركىت اياعىمەن قاعىپ تۇسىرمەس ءۇشىن توماعاعا شىرت ەتپەمەن بەكىتىلگەن تاماق باۋ تاعىلادى. شىتىرا قاداپ، ۇكىلەگەن تو- ماعا قۇسقا ەرەكشە ءبىر كورىك بەرەدى. توماعاسىز قۇس مازاسىز بولادى.
بالاق باۋ — كولعا تۇسكەن قۇستىڭ اياعىن قاتتى قىسپاي- تىنداي ەتىپ كيىزدەن ساقينا تىگەدى دە، ونىڭ سىرتىن بىلعا- رىمەن قاپتايدى. سول بىلعارىعا ۇزىندىعى ەكى سۇيەمدەي
عانا قايىس تاسپا نەمەسە شىجىم ءجىپ تاعىپ ۇشىنا جەڭىل شىعىرشىق وتكىزەدى. بالاقباۋ، بىرىنشىدەن، قولداعى قۇستى تۇقىرتا ۇستاپ، ورنىقتى وتىرعىزۋ ءۇشىن كەرەك. ەكىنشىدەن، تۇعىردا مازاسىز بولماۋ ءۇشىن، ۇشىنشىدەن، جەلى باۋدى وتكىزۋ ءۇشىن قاجەت.
جەلى باۋ — بالاق باۋدىڭ قوس شىعىرشىعىنان وتكىزەتىن، باسىندا ءتۇيىن تىعىرىعى بار شىجىم ءجىپ. جەلى باۋ قۇستى شىرعاعا تارتقاندا نەمەسە قولعا جاڭادان تۇسكەن بۇركىتتى باۋلىعاندا كاجەت.
بۇركىت قولعاپ نەمەسە بيالاي — جۇمساق ەتىپ ۋالانعان قاسقىر تەرىسىنەن ءۇش ساۋساق ەتىپ استار سالىپ تىككەن قولعاپ.
بۇركىت قۇنداق نەمەسە بولەۋ — تالدى باۋىرلاپ شابادى دا، دوڭگەلەتە ءيىپ وتىرىپ ەكى باسىن بىرىكتىرەدى. سونان سوڭ شەڭبەردىڭ ىشىنە ءجيى ەتىپ كۇلدىرەۋىش سالادى. بۇل كىشكەنتاي، ويىنشىق شاڭىراققا ۇقسايدى. مۇنان ءارى ءپىشىپ وتىرىپ ءدوپ-دوڭگەلەك كورپەشە تىگەدى دە، شەڭبەردىڭ ەكى جەرىنە بالا بەسىگىنىڭ تارتپاسىنا ۇقساس تارتپا تاعادى. ادەتتە كۇنىمەن اڭعا سالىنعان قۇستىڭ قۋاتى ازايىپ، كەشكى سالقىنعا شىداماي كۇرىلدايتىن كەزدەرى بولادى. سونداي شاقتا بۇركىتتىڭ اياعىن باۋىرىنا العىزىپ، بولەۋگە بايلاپ ءجۇرىپ كەتسە دانەڭە دە ەتپەيدى.
بۇركىت بالداق نەمەسە قولدىق — قۇسبەگىنىڭ قۇسى قونىپ وتىرعان قولى تالماس ءۇشىن سۇيەپ وتىراتىن اشا اۋىز اعاش. بۇركىت بالداقتىڭ ءبىر جاعىنا بۇلدىرگە تاڭىلادى دا، ەر-توقىم- نىڭ الدىڭعى قاپتالىنان وتكەن شەتتىكپەن بايلاستىرادى.
ساپتى اياق — قىسقا عانا سابى بار، جايپاق كەلگەن اعاش ىدىس.
تۇتىك نەمەسس شۇمەك — قۇستىڭ ءىشىن شايۋ ءۇشىن، سۋ بەرۋ ءۇشىن تىرنا جىلىگىنەن نەمەسە اعاشتان ءبىر باسىن جايپاق اۋىزدى ەتىپ جاساعان تۇتىك.
مىنەكي، كۇسقا كاجەتتى مۇلىكتەردىڭ نەگىزگىلەرى وسىلار.
قازاق قۇسبەگىلەرى قولىنداعى قۇستىڭ مەكەن-جايىنا، مىنەزىنە، السىزدىك-كۇشتىلىگىنە، ۇشقارلىق-العىرلىعىنا، سىرت بىتىمىنە قاراي ات كويادى. ماسەلەن، «اقشەگىر»، «كۇيشىل»، «كۇڭتابان»، «شۇڭىرەك»، «كەكشىل»، «ساداقسان»، «اقيىق»، «قاندى بالاق»، «سابالاق»، «ءشاۋلى»، «ءسارسۇمبى»ت.ب. بۇلاردى قۇستىڭ تەگىنە قاراي كويىلعان اتى دەيدى.
كەيدە قۇستىڭ اتىنا تاربيە-باپ كورىپ، باۋىر باسقان يەسىنىڭ ەسىمى دە قوسا اتالادى. ماسەلەن «تۋلاقتىڭ شولاعى» (بۇل كۇستى اباي اقىن بەس قۇلىندى بيە بەرىپ العان ەكەن), «تىنەكەيدىڭ سارى قۇسى»، «جاياۋ مۇسانىڭ كوك دويىنى»، «ءماتىمۇسانىڭ ون ءۇش قۇيرىعى»، «شايماننىڭ سۇرشولاعى»، «جابايدىڭ قارا شەگىرى» تاعى باسقالارى.
قازاق قۇسبەگىلەرى بۇركىت اتىن جاسىمەن دە اتايلى. جا- سىنا قاراي بۇركىت بىلاي اتالادى: ءبىر جاس — بالاپان كۇس, ەكى جاس — قان ءتۇبىت، ءۇش جاس — تىرنەك، ءتورت جاس — تاس تۇلەك، بەس جاس — مۇزبالاق، التى جاس — كوك ءتۇبىت، جەتى جاس — قانا، سەگىز جاس — جانا، توعىز جاس — ماي ءتۇبىت، ون جاس — بارقىن، ون ءبىر جاس — بارشىن، ون ەكى جاس — شوگەل، وسىلايشا ون بەس، جيىرما جاسقا دەيىن اتالا بەرەدى.
قازاق اڭشىلارى جۇيرىك ات، قىران بۇركىت، العىر تازى، بولات قاقپانىن، قىل تۇزاق، جىبەك تورىن ساقاداي ساي ەتىپ، ايلاپ-اپتالاپ اڭشىلىك قۇرۋدى «سالبۋرىن» دەپ اتايدى. سالبۋرىنعا قاتىسقاندار جاسىنا، اتاعىنا، اقىلىنا، باي- لىعىنا، بىلىمىنە قاراماي مىندەتتى تۇردە بۇركىت يەسى قۇسبە- گىگە باعىنادى.
كۇسبەگى سالبۋرىنعا قاتىسۋشىلاردى الدىن الا بەسكە ءبولىپ توپتايدى.
ءبىرىنشى، تۇرعىشىلار — بۇركىت ۇستاپ بيىكتە تۇرۋشىلار.
ەكىنشى، قاعۋشىلار —اڭ جۇرەتىن جەردى تىنتە ءسۇزىپ قۋىپ شىعۋشىلار.
ءۇشىنشى، توسقاۋىلشىلار — قاشقان اڭدى ءىن قورىمنان، تاۋلى-تاستاقتى جەرلەردەن قايتارىپ، جاسقاپ ءتۇرۋ ءۇشىن جولىن توسۋشىلار.
ءتورتىنشى، ىزشىلەر — اڭدى ىزىنە ءتۇسىپ ءجۇرىپ، بويىن كورۋشىلەر.
بەسىنشى، قىزىلشى نەمەسە باقىرشىلار — قوستا كالىپ اس ازىرلەۋشىلەر نەمەسە سويۋشىلار.
مىنەكي، «اقتەر جاقسى بولسا، وينايتىن ءرولدىڭ جامانى جوق» دەگەنلەي-اق بۇل توپتىڭ قاي-كايسىسى بولسا دا ۇلكەن ىسكەرلىكتى سەزىمتالدىقتى، توزىمدىلىكتى، سابىردى، ۇي- ىمشىلدىقتى كاجەت ەتەدى.
دۇرىس باۋلىنىپ، جاقسى باپ كورگەن بۇركىت تۇلكى، قارساك، قويان الادى. ال كەيبىر وجەت قىراندار قاسقىر، كيىك، ارقارعا دا تۇسەدى.
ۇيا باسار بۇركىتتىڭ سالماعى بەس، بەس جارىم كيلوگرامم، ەركەگى ءتورت، ءتورت جارىم كيلوگرامم بولادى. ەكى شالعىلىعى- نىڭ (ەكى قاناتى) ارالىعى ەكى-ەكى جارىم مەتر بولىپ كەزدە- سەدى. ۇيا باسار قۇس دەنەلىلەۋ، اشۋلى، كۇشى دە باسىم كەلەدى.
عىلىمي دەرەكتەردە بۇركىت 100—150 جىل جاسايدى دەيدى. ال قازاق كۇسبەگىلەرى كوبىنەسە ون بەس — جيىرما جىل سالعان قۇستى ءسوز ەتەدى.
مىنەكي، بۇركىت تۋرالى كورىپ-بىلگەن، وقىپ-تۇيگەن، ازىن- اۋلاق ماعلۇماتتارىمىز وسىنداي.
اقسەلەۋ سەيدىمبەك
ۇلت.كز
اڭشىلىقتىڭ ءۇمىت قۋانىشى كوپ. ىستىق وتتاي قىزۋلى مينۋتى كوپ، ماعنالى ءومىر. اڭشىلىقتا كىسىنى اقىن كۇيىنە جەتكىزەتىن سەزىم كۇيى كوپ. م. اۋەزوۆ ءبىر نارسە ەكى اياقتى، سەگىز بارماق، ىلىكسە دۇنيەنىڭ بارىن الماق. ءوزىنىڭ ءتىلى بار دا، تىستەرى جوق. جۇتادى كورىنگەندى الماپ-جالماپ. (حالىق جۇمباعى. شەشۋى: بۇركىت) كول-كوسىر سارى دالانى ساحنا ەتكەن اتا-بابامىز تەك قانا مالدىڭ ءتىسىن كۇيتتەپ، ىزىنە ەرۋمەن عۇمىر كەشكەن جوق. كوڭىل قۇمارىن قاندىرارلىق تالاي-تالاي قىزىقتى دا تابا بىلگەن. سول قىزىقتىڭ ءبىر ۇشىعى اڭشىلىققا دا بايلانىستى. جۇيرىك ات، قىران بۇركىت، العىر قارشىعا، قۇماي تازى، ايلالى سۇڭقار، بولات قاقپان، ءتۇزۋ مىلتىق سياقتىلاردىڭ قاي-قايسىسى دا وزىندىك سىرعا تولى تاماشاسىمەن اركىمدى-اق ەلىكتىرە بىلگەن. جاي ەلىكتىرۋ ەمەس، جانى سەرگەك ەر جىگىتتىڭ سەنىمدى سەرىگى، قيىندىققا تولى ومىرلەرىنىڭ ءبىر مەزگىلدىك اراشاسىنداي دا بولدى. سوندىقتان دا قازاقتىڭ تىرشىلىك سالتىندا قىسقا كۇندە قىرىق الىپ، قورجىن تولتىرىپ، «ۇيىرىمەن ءۇش توعىز» ولجا بايلاندىرار ەڭ سۇيىكتى كاسىبى وسى اڭشىلىق. سونىمەن بىرگە اڭشىلىق ساياتشىلىقتىڭ وزگەشە جاقسىلىعى بار. ول كىمدى بولسا دا سالقىن سابىرعا، جان سەمىرتەر كوڭىلدىلىككە باۋلىپ، ەرىك كۇشى مەن دەنە كۇشىنىڭ ۇندەستىك تابۋىنا ىقپال ەتەدى. بۇل رەتتە اتامىز قازاق اڭشىلىقتى كاسىپ ەمەس، ونەر ساناۋىندا دا ۇلكەن ءمان بار. قازاق اراسىندا اڭشىلىقتىڭ كەڭ تاراعان ءتۇرى — اڭدى بۇركىتپەن اۋلاۋ، بۇركىت ۇستاپ ساياتشى بولۋ، اڭشىلىققا دەن قويىپ، سالبۋرىنعا شىعۋ. جۇقالاۋ كوك تۇمسىعى كەلسە جالپاق، مەلجەمدى قوجىر تابان، بۇتى تالتاق، كوز اۋدانى شۇڭىرەك، كەكشىل ماڭداي، كەڭ يىق، سانى جۋان، ءتوسى شالقاق. بۇركىت توپشىسى كەلسە جوعارىلاۋ، شالعىسى كۇيرىعىنا تۇرسا تاياۋ، كوكتە ۇشقىر، تۇعىردا شاڭقىلى جوق، ءبىر تۇلكىدەن باسقاعا بولماسا جاۋ. قولىڭنان ءوزى تىلەپ ۇشسا سامعاپ، قۇرعاتپاي قانجىعاڭدى كۇندە قانداپ. دۇنيەنىڭ ءبىر قىزىعى — قىران بۇركىت، الىستان ات تەرلەتىپ تاپساڭ تاڭداپ. شەگىر كوز قاندى بالاك قىران بۇركىت، بوزبالا قاپى كالما، مالىڭدى ىركىپ. الپىس ەكى ايلالى تۇلكىنى ۇستاپ، بايلاساڭ قانداي قىزىق، قارعا سىلكىپ. قارا ءتىل، قانجار تۇياق، قانعا تويماس، قانشا كەرىپ تۇرسا دا الماي قويماس. شۇبار تۇياق جيرەندى تاۋىپ سالساڭ، ەردىڭ قۇنىن بەرسەڭ دە باسىن جويماس. لىپ ەتىپ، ەتپەتىنەن كەتسە زۋلاپ، تىم ەپتى سىپىرعانى جەر باۋىرلاپ. جارىق ەتىپ جاقپار تاستان تۇلكى قاشسا، شاپ ەتىپ كىزدى ۇستاعان بوزبالا ناق. بۇلقىنىپ بولمايمىن دەپ شايقاسقانداي. سىتىلىپ كۇتىلماق بوپ بايقاسقانداي. قاراڭداپ ءدوڭ استىندا جاتسا باسىپ، تار جەردە ەكى عاشىك ايقاسقانداي. جىبەرمەي باسىپ السا جۇلقىنعانعا، بوساتپاي بۇرە ءتۇسىپ بۇلقىنعانعا. بۇلتارتپاي جۇمارلاپ اپ يلەپ جاتار، شىنىمەن ىنتاسى اۋىپ ۇمتىلعاندا. كوك تۇمسىق كوزگە دەيىن قانعا باتىپ، ۇستىنە اتتاي ءمىنىپ وتىرعاندا.. كونىلگە كورمەك ءۇشىن و دا قىزىق، ۇكسايدى قىز بەن جىگىت قوسىلعانعا. اباي اقىننىڭ ايتقانى دەلىنەتىن بۇل ولەڭ شىعىس قازاقستان وبلىسى، سامار اۋدانى، جامبىل اتىنداعى كول- حوزدىڭ تۇرعىنى مەكەەۆ سۇلەيمەن اقساقالدىڭ ايتۋى بويىنشا حاتقا ءتۇسىپ وتىر. اباي سياقتى جاقسى-جاماننىڭ پارقىن بىلەتىن، تىرشىلىكتىڭ قىر-سىرىنا زەردە بويلاتقان ۇلى اقىن قىران قۇستىڭ قىلىق-قاسيەتىنە تەگىن تاڭدانباسا كەرەك. قانداي تاڭدانىس، قانشاما سۇلۋ ءسوز، سۇيسىنۋگە تولى سەزىم دەسەڭىزشى! اڭ قىزىعى اڭشىلىق كاسىبى ءوز الدىنا، سوعان قوسا نەبىر ادەمى ءداستۇر، سۇلۋ ساز، ءساتتى تەڭەۋ قالىپتاسىپ، نەشە ءتۇرلى مۇلىكتەردىڭ، زاتتىق مۇرالاردىڭ دۇنيەگە كەلگەنىن كورەمىز. قازاق اراسىندا جىرتقىش كۇستاردىن ءار ءتۇرىن قولعا ۇيرەتۋ ءداستۇرى بولعان. سولاردىڭ ىشىندە ەڭ ءبىر قاسيەت تۇتاتىن قىرانى — بۇركىت. بۇركىت دەپ قازاق اڭشىلارى جىرتقىش كۇستاردىڭ ىشىندەگى اسا تەكتىسىن، ادام قولىنا تەز ۇيرەنگىش ەستىسىن اتاعان. سونىمەن بىرگە قايراتىنا ساي بەتتىلىگى، جۇرەكتىلىگى، قيىرداعىنى تەز سەزەتىن كورگىشتىگى دە وزگە قۇستارعا كاراعاندا بۇركىتتىڭ ەرەكشەلىگىن كورسەتەدى. كوپ رەتتە كىران بۇركىت دەپ اتالۋىنىڭ ءوزى سول قىراعى كورەگەندىگىنەن، شالىمدى العىرلىعىنان بولسا كەرەك. كازاقستاندا بۇركىت قياسى كوبىنەسە التاي، ساۋىر، تارباعاتاي، الاتاۋ، كوكشەتاۋ، شىڭعىس سياقتى سىلەمدى تاۋ- لاردا، سونىمەن بىرگە ورماندى القاپتاردا اسىرەسە، بيىك قاراعايلى، ۇيەڭكىلى جەرلەردە كەزدەسەدى. قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ قولعا تۇسكەن بۇركىتتى «وي قۇسى» نەمەسە «قىر قۇسى»، «تاۋلى جەردىڭ قۇسى» دەۋى دە وسىدان. تاۋلى جەردى مەكەندەيتىن بۇركىتتەردىڭ تۇلعاسى كەسەك، كولدەنەڭى اۋقىمدى يىقتى، اڭعارى (ەكى اياعىنىڭ اراسى) الشاق، جاۋىرىنى سىرتقا تەۋىپ، مويىن ءجۇنى مەن بالاق ءجۇنى سالالى ءبولىپ كەلەدى. تەك ءبىتىم تۇلعاسى عانا ەمەس، سىرتقى ءتۇر تۇسىندە دە وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار. ماسەلەن، كىر قۇسىنىڭ ءجۇنى قارا بارقىن تارتىپ، بويىنداعى اق تەڭبىلدەرى ەرەكشەلەنە، ايقىن كورىنەدى. اسىرەسە، ەكى يىعى مەن قۇيرىعىنىڭ اعى مول بولاتىندىقتان كوزگە ۇرىپ تۇرادى. ال وي كۇسى ءوزىنىڭ ىقشام، جيناقىلىعىمەن كوز تارتادى. جاپىراقتارى سۇيىرلەنە جىمداسىپ، جالپى ءتۇر-ءتۇسى سارى بۇيرا ءمارمارداي ءمىنسىز كەرىنەدى. ەگەر ونىڭ تارانىپ سىلانعاننان كەيىنگى تۇعىرداعى سابىرلى كەيپىنە زەر سال- ساڭىز شەبەر ءمۇسىنشىنىڭ قولىنان شىققانداي عالامات ءبىر ءمىنسىز تۇلعانى كورەر ەدىڭىز. تەك قانا اقاۋسىز سۇلۋلىق ەمەس، سونىسىنا ۇندەس ۇلى سابىر مەن جالتاقسىز جىگەردى، تەك وزىنە عانا جاراساتىن پاڭدىقتى كورەر ەدىڭىز. وي كۇسى دەنەسىنىڭ ىقشام، جەڭىل ءبىتۋى دالالى، ورماندى جەرلەرگە بەيىمدەلگەن بولسا كەرەك. قازاق قۇسبەگىلەرى ۇستاعان بۇركىتتەردىڭ «التايدىڭ اقيىعى»، «قاراعايدىڭ قىزىلبالاق سارىسى» نەمەسە «قانىشەر قارا»، «تۇمەننىڭ سارى قۇسى» دەپ اتاۋى دا جاڭاعىداي مەكەن-جايىنا قاراي قالىپتاسقان ءبىتىم ەرەكشەلىكتەرىنەن تۋعان. تاۋ بۇركىتتەرى ۇياسىن بيىك كۇزعا، قاناتتىدان باسقانىڭ ورەسى جەتپەيتىن جالتىر بەتتەگى كەمەرگە سالادى. وي بۇركىتتەرى بيىك قاراعاي، ۇيەڭكى، كەيدە سەكسەۋىلدىڭ دە باسىن ۇيالاي بەرەدى. ال ۇنگىر، ءىن، وزەننىڭ جار قاباعى سياقتى ارزان ورىنداردى ءسىرا دا مەكەن ەتپەيدى. مەكەن ەتۋ بىلاي تۇرسىن، قانات بۇگىپ ايالدامايدى دا. بۇركىت ۇياسى ءىرى شومشەكتەردەن سالىنعاندىقتان ۇيا ورتاسىنا شي، ولەڭشوپ توسەسە دە جايسىزداۋ بولادى. ۇيا كولەمى ءبىر جارىم، ەكى مەتر بولىپ كەلەدى. بۇركىت ۇيا باسارىندا تاۋلى جەر بولسىن، ورماندى جەر بولسىن ارالارىن ءبىر، ءبىر جارىم شاقىرىمنان بىرنەشە ۇيا سالادى. كەيىن جۇمىرتقالار شاعىندا سولاردىڭ ءبىرىن عانا مەكەن ەتەدى دە، ارتىق قالعان ۇيالار اتالىق، ءشاۋلى بۇركىتتىڭ ەنشىسىنە، يەلىگىنە تيەدى. بالاپانى قارا قانات بولىپ، ۇشۋعا باۋلىنعان شاقتا الگى ۇيالاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جاڭا ءورىس، جايلى قونىس ەتەدى. بۇركىت جۇمىرتقاسىنىڭ ءتۇسى اقشىل بولادى. ۇزىنى — 59-71 ميلليمەتر، سالماعى 95-100 گرامم تارتادى. بۇركىت بالاپانى ءبىر جارىم اي جۇمىرتقادا، ەكى اي بەس كۇن، ەكى اي ون كۇن ۇيادا بولىپ، تامىز ايىنىڭ ورتاسىنا قاراي ۇيادان ۇشا باستايدى. وسىدان قىركۇيەك، قازان بويى ءشاۋىلى مەن ۇياباساردىڭ باۋلۋىمەن جۇرەدى دە، ونان ءارى ءوز بەتىمەن اڭ ۇستاپ جەۋگە جارايدى. قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ داستۇرىندە سارى اۋىز بالاپان كەزىنەن قولعا ءتۇسىپ، دۇرىس باپ كورگەن بۇركىتتەر (ونى «قول بالا» دەپ اتايدى) قاڭتار، اقپان ايلارىندا تۇلكى الۋعا شاماسى كەلەدى. ءتۇز قىرانىن قولعا ءتۇسىرۋدىڭ قازاق قۇسبەگىلەرى اراسىندا ءار ءتۇرلى ءادىسى بەلگىلى. ولار: اۋمەن ۇستاۋ، تور جايۋ، توياتتاتىپ الىپ تۇتقيىلدان باسىپ قالۋ، شەڭگەلدەستىرۋ، ۇيادان الۋ. اۋمەن ۇستاۋ ءۇشىن كوزى كەڭ، بيازى ءجىپتى توردى ەلسىز دالاعا كۇرادى. ول ءۇشىي قابىقتالعان بەس-التى تالدى جەرگە السىزدەۋ قازىپ، تورمەن قورشايدى دا، اۋ ورتاسىنا مىقتاپ قازىق قاعادى. قازىققا ءتىرى تۇلكى نەمەسە قويان، كەيدە ءبىر-ەكى تاۋىق بايلايدى. قيادان كورىپ، قۇديا تۇسكەن بۇركىت توبەسى اشىق توردان ەش ۋاقىتتا تىك كوتەرىلىپ ۇشپايدى. جۇگىرە كوتەرىلىپ ۇشامىن دەگەندە تورعا ورالادى. تور جايۋ ءادىسى كوبىنە قىس ايلارىندا قار تۇسكەن سوڭ قولدانىلادى. ول ءۇشىن قار تۇستەس اق شاڭقان توردى قار ۇستىنەن ءبىر مەترگە جۋىق بيىكتىكتە كەرە كۇرادى دا، استىنا ءتىرى تۇلكى نەمەسە قويان بايلايدى. بۇعان سورعالاپ تۇسكەن قىران اياعىن تورعا شالىپ الادى. سولقىلداق تور بۇركىتتىڭ اياقتىرەپ، سەرپىلە ۇشۋىنا كەدەرگى جاسايدى. توياتتاتىپ ۇستاۋ ءۇشىن ءتۇز تاعىسىنىڭ اڭعا تۇسكەن نەمەسە جاس جەمتىككە قونعان ءساتىن اڭدۋ كەرەك. ول ءۇشىن ىلكىمدى، ۇشقىر اتقا ءمىنىپ، ابدەن مەلدەكتەپ تويعان بۇركىتكە ەڭ ۇرىمتال دەگەن يەك ارتپادان تۇتقيىلدا قوسىلىپ بەرەدى. كۇن جەلتەن بولسا جەل جاعىنان شىقسا، تويعان قۇس ىققا قاراي جۇگىرگەندە بوتەگەسىمەن جەر سوعىپ، كوتەرىلىپ كەتە المايدى. ۇشقىر اتپەن ءتونىپ كەلگەن بەتتە قۇس ۇستىنە شاپان سياقتى كيىمدى جابا سالۋ كەرەك. ال شەڭگەلدەستىرۋ ءۇشىن قول قۇسىن، قولعا ۇيرەنگەن بۇركىتتى ءتۇز قىرانىنا سالادى. ول ءۇشىن قول كۇسىنىڭ بالاق باۋىنا تۇلكىنىڭ جون تەرىسىن، نەمەسە ءبىر سانىن قىزارتا بايلاپ قويا بەرەدى. ارينە، ءتۇز كۇسىنىڭ بويىن كورىپ با رىپ جىبەرۋ كەرەك. سوندا ءۇي قۇسى ءوز تەكتەسىمەن جۇپتاسىپ ۇشۋدى اڭساپ كوتەرىلسە، ءتۇز قۇسى ونىڭ اياعىنداعى جەمگە كۇديادى. مۇنداي جاعدايدا قوس بۇركىت ءسوز جوق شەڭگەلدەسىپ جەرگە تۇسەدى. بۇركىتتى ۇيادان ۇستاۋ ءۇشىن اڭشىنىڭ كوپ ەڭبەگى، ادىسقويلىعى، ەپتىلىگى قاجەت. ول ءۇشىن قۇستىڭ مەكەن-جايىن، قوناتىن مەزگىلىن ابدەن باقىلاپ الىپ، تور، تۇزاق، شاپپاسىنا كيىز سالعان قاقپان تاعى دا باسكا ادىستەر ارقىلى قولعا تۇسىرەدى. ۇياسىنان ۇستاماي، تور، تۇزاق قۇرىپ نەمەسە باسقاشا ايلا تاسىلمەن ۇستاعان ەرەسەك بۇركىتتى كەز كەلگەن ادام ۇيرەتە المايدى. تۇزدەن ۇستاعان قۇستى ۇيرەتەتىن ادام كۇستىڭ سىرىنا قانىق، ەرەكشە شىدامدى، ەرىنبەيتىن ەرىك كۇشتىڭ يەسى بولۋ كەرەك. ءتۇز قۇسىن قولعا تۇسىسىمەن توماعا كيگىزبەي ۇيرەتۋگە بولمايدى. توماعا كيگىزگەن سوڭ دا ەكى-ءۇش كۇن ۇيىقتاماي قارسىلىق كورسەتەتىن قيقارلىعى بولادى. وندايدا ىرعاققا (تەربەلمەلى اتكەنشەك ەتىپ بايلانعان جۇمىر اعاش) وتىرعىزىپ، ۇيىقتاتپاي جەڭىپ ۇيرەتەدى. ياعني ەكى كۇن بولسىن، ءۇش كۇن بولسىن كۇس قارسىلىعىن قويعانشا قاجىماي بىرگە بولعان ابزال. سونىڭ بارىنە ۇنەمى سىلاپ-سيپاپ، جاناسىپ، ەرەكشە ىقىلاس كورسەتە، دىبىس شىعارىپ وتىرعان ءجون. ماسەلەن، ەركەلەتكەندە «بوپىم-بوپىم» دەسە، شاقىرعاندا «پا-پا» نەمەسە «كەۋ-كەۋ» دەپ ۇيرەتەدى قازاق قۇسبەگىلەرى. قۇس ءارى ۇيقىدان، ءارى اشتىقتان شارشاپ، قاجىعان شاقتا قارسىلىعى ازايىپ تىنىشتالا باستايدى. سيپاسا دا جاقتىرتپاي، قوزعالاقتاپ، ىسىلداپ، ساقىلداۋىن قويادى. وسى شاقتا جەمدى قولدان بەرىپ ۇيرەتۋدىڭ دە پايداسى كوپ. قۇستىڭ العاشقىدا وزدىگىنەن ەتكە ۇمتىلمايتىن ادەتى بولادى، وندايدا ءبىر جاپىراك ەتكە قانت بۇركىپ، اساتىپ جىبەرسە ۇيرەنىپ كەتۋى وپ-وڭاي. باپكەر، اڭساق، ساياتشى قۇسبەگىلەر قولعا تۇسكەن قۇستى ءتۇن ورتاسىندا تۇرىپ اينالىپ-تولعانىپ ىقىلاس كورسەتىپ، سىلاپ-سيپاپ كايتادى. بۇركىتتىڭ يەسىنە ابدەن باۋىر باسۋى ءۇشىن مۇنداي ىقىلاس كاجەت-اق. قالىڭ توبىر ىشىنەن يەسىنىڭ داۋىسىن تانىپ توماعالى بۇركىتتىڭ شاڭقىلداپ كويا بەرۋى وسىنداي ەڭبەكتىڭ ناتيجەسى بولسا كەرەك. بۇركىت يەسىنىڭ قولىنان جەم جەۋگە ۇيرەنگەن سوڭ الىستا تۇرىپ جەم كورسەتىپ، شاقى-رىپ، قولىنا قونۋعا باۋليدى. مۇنىڭ ءبارى قۇستىڭ اتقا دا، ادامعا دا ۇيىرسەك بولۋىنا ءارى شىنىعۋىنا بىردەن-ءبىر سەبەپ. باۋلۋ كەزدەرىندە اياعىنا بايلانعان ۇزىن جەڭىل شىجىم ءجىپتىڭ بولعانى ابزال. قازاق قۇسبەگىلەرى بۇلاي باۋلۋدى شىرعاعا تارتۋ دەپ اتايدى. ەرىنبەي-جالىقپاي شىرعاعا كوپ تارتقان بۇركىتتىڭ قانات كۇيرىعى بەرىك تالماي ۇشاتىن بولىپ جەتىلەدى. مۇنان سوڭ دالبايعا ءتۇسىرىپ ۇيرەتەدى. دالبايعا ءتۇسىرۋ دەپ تۇلىپ ەتىپ سويىلعان اڭ تەرىسىنىڭ (كوبىنەسە، تۇلكى تەرىسى) ۇستىنەن جەم العىزۋدى ايتادى. جەمدى اڭ تەرىسىنىڭ كەز كەلگەن جەرىنە قويا سالماي، باس جاعىنا تىعىپ، ەكى كوزىنەن بولار-بولماس قىزارتىپ كورسەتىپ قويۋ كەرەك. بۇركىت سوندا كۇش جۇمساپ سۋىرىپ جەيدى. بۇعان ۇيرەنگەن شاقتا تۇلىپقا ۇزىن ءجىپ بايلاپ سۇيرەتەدى دە، بۇركىتتى ات ۇستىندە ۇستاپ تۇرىپ كورسەتەدى. ەگەر كۇس توماعاسىن سىپىرعاندا دالباي تۇلىپقا تالپىنىپ، لاپ قويسا ءارى قاراي سۇيرەتپەي تاستاي سالۋ كەرەك. سول جەردە دالبايداعى قانت بۇركىلگەن ءتاتتى ەتتى ءبىر-ەكى رەت قاقشىتكان ءجون. مۇنان سون قۇستى قولعا الىپ توماعاسىن كيگىزەدى دە، اتقا ءمىنىپ سۇيرەتپە دالبايدى تاعى دا كورسەتەدى. وسىلايشا قايتالاي بەرۋدىڭ ەش زيانى جوق. بۇركىتتىڭ اڭعا ءۇش ءتۇرلى تۇسەتىنى بار. ءبىرى — شانشىلا، ەكىنشىسى — سىپىرا، ءۇشىنشىسى ءىلىپ تۇسەدى. وسى ۇشەۋىنىڭ ىشىندە ءىلىپ تۇسۋگە داعدىلانعان جاقسى. سەبەبى، شانشىلا تۇسكەن كۇس بىردە بولماسا بىردە جەرگە سوعىلىپ («جەر سوعىپ قالۋ» دەگەن تىركەس وسىدان شىققان), مەرت بولۋى مۇمكىن. ال سىپىرا تۇسكەن كۇس اعىنىن توقتاتا الماي تەگەۋرىنىن (جەمباسار ءۇش ساۋساعىنا قارسى ورنالاسقان ارتقى جالعىز ساۋساق) الدىرىپ الادى. ءىلىپ تۇسۋگە قالىپتاستىرۋ ءۇشىن سۇيرەتىپ كەلە جاتقان دالبايعا قۇس اياعى تيىسىمەن تاستاي سالۋ كەرەك. ەگەر ءارى قاراي كىزىقتىرۋ ماقساتىمەن سۇيرەتە بەرسەڭىز سىپىرا ءتۇسۋدى ادەت ەتەدى. ال دالبايدى تىپتەن سۇيرەتپەي كورسەتسەڭىز، قيمىلسىز «اڭعا» كوكتەگى كۇستىڭ شانشىلىپ ءتۇسۋى ادەتكە اينالادى. بۇركىتتى شىن اڭعا سالماس ءبۇرىن ورە سالىنىپ، اۋىزى تۇمىلدىرىقتالعان ءتىرى تۇلكىگە ءتۇسىرىپ كورۋدىڭ دە پايداسى مول. مۇنى كۇسبەگىلەر تىلىندە «تىرىلەتۋ» دەپ ايتادى. ءتىرى تۇلكىگە قايمىقپاي تۇسكەن بۇركىتتىڭ اڭ الۋعا ۇيرەنگەنى. بۇل سياقتى بۇركىتتى باۋلۋ ادىستەرىنىڭ قاي-قايسىسىنا كىرىسكەندە، ءتىپتى اڭعا سالعاندا دا قولداعى قۇستى اش ۇستاعان ءجون. قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ «يت يەسى ءۇشىن، بۇركىت تاماعى ءۇشىن الادى» دەۋى كوپ جىلعى تاجىريبەسىنىڭ قورىتىندىسىنان تۇيگەن ءادىل ءسوز. قۇسبەگىلەر قولىنداعى بۇركىتىن اڭعا سالۋ ءۇشىن مامىر، ماۋسىم ايلارىنان باستاپ باپتايدى. الدىمەن قانسوقتا، قىزىل سياقتى ماڭىزدى تاماق بەرىپ، تۇلەتۋ ءۇشىن سەمىرتەدى. بۇل كەزدى قىزىلعا وتىرعىزۋ نەمەسە تۇلەتۋ دەپ ايتادى. قۇس تۇلەگى باپتى بولسا، از كۇندە-اق بوي ءجۇنى ءسۇزىلىپ، سىلالانىپ سالا بەرەدى. ال تۇلەك باپسىز، تاماعى قۋاتسىز نەمەسە مازاسى بولماسا قۇستىڭ بوي ءجۇنى جىمداسپاي قوبىراپ، قاۋىرسىندارى بۋناقتالىپ دۇرىس جەتىلمەيدى. بۇركىتتىڭ تۇلەگى بىتكەندە بوي ءجۇنى تارالىپ، قانات قۇيرىعى بەكەم جيناقى بولىپ جەتىلەدى. وسى كەزدە قايتادان ارىقتاتىپ (كۇرت ارىقتاتپاۋ كەرەك) شىرعاعا تارتادى. ۇشىرىپ جەمدەيدى. بۇل جاڭا شىققان قاۋىرسىندارىنىڭ جەتىلۋىنە توپشىسىنىڭ بەرىك بولىپ شىنىعۋىنا سەبەپشى. مۇنان ءارى بۇركىتتى سارىتاپ ەتىپ، ورتاشا ەتىندە ۇستاعان ءجون. بۇركىتتىڭ ەكى جىلدا ءبىر دەنە ءجۇنىن، ءۇشىنشى جىل دەگەندە جال-قۇيرىعىن (قانات-قۇيرىعىن) تۇلەتەلى. بوي ءجۇنىن تۇلەتۋ ءۇشىن قاتتى سەمىرتسە جەتىپ جاتىر. ءدۇر-ءدۇر سىلكىنگەندە جاپىراقتارى توگىلىپ، ءتۇسىپ قالادى. كەيبىر قۇسبەگىلەر بوي ءجۇنىن تۇلەتۋ ءۇشىن جىلقىنىڭ تاماق بەزىن قىمىزعا اشىتىپ جەگىزەدى. بۇل قۇستىڭ دەنساۋلىعىنا جاقسى ەمەس. قانات-قۇيرىعىن تۇلەتۋ ءۇشىن وتكىر باكىمەن ءىرى قاۋىر- سىندارىنىڭ تىم تۇبىنە جۋىقتاتپاي قىرقىپ تاستايدى. مۇنان سوڭ قاۋىرسىنداردىڭ قۋىس وزەگىنە بورتتىرگەن بيداي نەمەسە كۇكىرت تىعىپ بەرگى جاعىن ماقتامەن بەكىتە سالادى. سوندا ءبىر جۇمادان قالماي قۇستىڭ ءىرى قاۋىرسىندارى ءتۇسىپ قالادى دا، ونىڭ ورنىنا مۇقالماعان كوك بولات سەمسەردەي جاڭا قاۋىرسىن بىتەدى. قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ قولىنداعى قۇستى ءتيىستى باپ، كۇيىنە قاراي اشىقتىرۋى، قويالاتۋى (قۇستىرۋ), شاياتىنى ء(ىشىن جۇرگىزۋ) بولادى. قويالاتۋ ءۇشىن بارماقتاي اق كيىزدى ابدەن جۋىپ تازارتىپ مايعا وراپ اساتىپ جىبەرسە، ازدان سوڭ ىشىندەگى بار ءناجىستى قۇستىرىپ، بىرگە تۇسەدى. ال ءىشىن شايىپ، اشىقتىرۋ ءۇشىن تىرنا جىلىگىنەن جاسالعان تۇتىكتەپ ءبىر-ەكى رەت كىزىل شاي جۇتقىزسا جەتىپ جاتىر. قۇسبەگىلەردەن «قايىرۋ» دەگەن ءسوزدى ءجيى ەستيمىز. بۇل ءسوز قۇستى ءار كەزدە ءار ءتۇرلى باپتا ۇستاۋ ءۇشىن وعان بەرىلەتىن تا- ماعىنا بايلانىستى ايتىلادى. ماسەلەن، قۇسبەگى قولىنداعى بۇركىتىن قايىرىپ، قالاعان ءبىر بابىنا كەلتىرۋ ءۇشىن مىنا سياقتى جەمنىڭ تۇرلەرى بەرىلەدى: قانسوقتا — ولگەن اڭنىن نەمەسە مالدىڭ تۋرالماعان، قانى سورعالاعان كەسەك ەتى. قىزىل — قۇستىڭ قىلعىپ قاقشۋىنا وڭتايلانىپ تۋرالعان قىزىل ەت. مۇنىڭ دا قان-ءسولى وزىندە بولادى. تارتپا — مالدىڭ نەمەسە اڭنىڭ جەلكەسى، تولارساعى، شاندىرى سياقتى قۇنارى از ءسىڭىرلى جەرلەرى. ساربورتپە — تۋرالعان سوڭ، ەكى-ءۇش رەت شۇبەرەكتەي بولع- انشا سۋعا شايىپ، سىعىمداپ، بار ماڭىزىنان ايىرعان ەت. تويات — قۇس ءوزى العان اڭنىڭ تاڭىن ىرەپ، ءتىلىن سۋىرىپ نەمەسە ىستىك وكپەسى مەن جىلى مايىن ويىپ جەسە، سونى كۇس توياتتادى دەيدى. ۇرگەن وكپە نەمەسە بوز وكپە — سويىلعان مالدىڭ، ياكي، اڭنىڭ وكپەسىنە پىشاق تيگىزبەي كەڭىردەگىمەن قوسا الىپ ءۇرىپ قويادى. سوندا وكپە ماڭىزىنان ايىرىلىپ، قۇستى بەلگىلى كۇيگە تۇسىرەتىن جەم بولىپ شىعادى. قۇسبەگىلەر قولىنداعى قۇستىڭ جاي كۇيىن تامىرشىداي باعىپ وتىرادى دا قاجەت بولسا بۇركىتكە «اقجەم» مەن «بوزوكپەنى» جۇدەتۋ ءۇشىن، «تارتپانى» شىنىقتىرۋ ءۇشىن، «قانسوقتا» مەن «قىزىلدى» سەمىرتۋ ءۇشىن بەرەدى. ال «ساربورتپەنى» قۇستى ءبىر كالىپتا ۇستاۋ ءۇشىن بەرەدى. مۇنى قازاق «ويتاماق» دەپ تە ايتادى. بۇركىتتى شوشىمالدى ەتپەي دۇرىس باپتاپ قولعا تەز كوندىكتىرۋدىڭ ءبىر شارتى وعان قاجەتتى مۇلىكتەردىڭ دۇرىس جاسالۋىنان دا. ولاردىڭ اتاۋلارى مىناداي: تۇعىر — بۇركىتتىڭ قۇيرىعى جەرگە تيمەيتىندەي ەتىپ جاسالعان اعاش ساكى. قازاقتا بۇركىت تۇعىرىن التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەپ ونەر تۋىندىسىنداي ەتىپ اشەكەيلەۋ ءداستۇرى دە بولعان. تۇعىردى شەبەرلىكتەرىنە كاراي ءار ءتۇرلى ەتىپ جاساي بەرەدى. توماعا — قۇستىڭ كوزىن جاۋىپ تۇرۋ ءۇشىن بىلعارىدان قوس ساي، ءۇش ساي نەمەسە ءتورت ساي ەتىپ تىگەتىن باس كيىم. بۇركىت اياعىمەن قاعىپ تۇسىرمەس ءۇشىن توماعاعا شىرت ەتپەمەن بەكىتىلگەن تاماق باۋ تاعىلادى. شىتىرا قاداپ، ۇكىلەگەن تو- ماعا قۇسقا ەرەكشە ءبىر كورىك بەرەدى. توماعاسىز قۇس مازاسىز بولادى. بالاق باۋ — كولعا تۇسكەن قۇستىڭ اياعىن قاتتى قىسپاي- تىنداي ەتىپ كيىزدەن ساقينا تىگەدى دە، ونىڭ سىرتىن بىلعا- رىمەن قاپتايدى. سول بىلعارىعا ۇزىندىعى ەكى سۇيەمدەي عانا قايىس تاسپا نەمەسە شىجىم ءجىپ تاعىپ ۇشىنا جەڭىل شىعىرشىق وتكىزەدى. بالاقباۋ، بىرىنشىدەن، قولداعى قۇستى تۇقىرتا ۇستاپ، ورنىقتى وتىرعىزۋ ءۇشىن كەرەك. ەكىنشىدەن، تۇعىردا مازاسىز بولماۋ ءۇشىن، ۇشىنشىدەن، جەلى باۋدى وتكىزۋ ءۇشىن قاجەت. جەلى باۋ — بالاق باۋدىڭ قوس شىعىرشىعىنان وتكىزەتىن، باسىندا ءتۇيىن تىعىرىعى بار شىجىم ءجىپ. جەلى باۋ قۇستى شىرعاعا تارتقاندا نەمەسە قولعا جاڭادان تۇسكەن بۇركىتتى باۋلىعاندا كاجەت. بۇركىت قولعاپ نەمەسە بيالاي — جۇمساق ەتىپ ۋالانعان قاسقىر تەرىسىنەن ءۇش ساۋساق ەتىپ استار سالىپ تىككەن قولعاپ. بۇركىت قۇنداق نەمەسە بولەۋ — تالدى باۋىرلاپ شابادى دا، دوڭگەلەتە ءيىپ وتىرىپ ەكى باسىن بىرىكتىرەدى. سونان سوڭ شەڭبەردىڭ ىشىنە ءجيى ەتىپ كۇلدىرەۋىش سالادى. بۇل كىشكەنتاي، ويىنشىق شاڭىراققا ۇقسايدى. مۇنان ءارى ءپىشىپ وتىرىپ ءدوپ-دوڭگەلەك كورپەشە تىگەدى دە، شەڭبەردىڭ ەكى جەرىنە بالا بەسىگىنىڭ تارتپاسىنا ۇقساس تارتپا تاعادى. ادەتتە كۇنىمەن اڭعا سالىنعان قۇستىڭ قۋاتى ازايىپ، كەشكى سالقىنعا شىداماي كۇرىلدايتىن كەزدەرى بولادى. سونداي شاقتا بۇركىتتىڭ اياعىن باۋىرىنا العىزىپ، بولەۋگە بايلاپ ءجۇرىپ كەتسە دانەڭە دە ەتپەيدى. بۇركىت بالداق نەمەسە قولدىق — قۇسبەگىنىڭ قۇسى قونىپ وتىرعان قولى تالماس ءۇشىن سۇيەپ وتىراتىن اشا اۋىز اعاش. بۇركىت بالداقتىڭ ءبىر جاعىنا بۇلدىرگە تاڭىلادى دا، ەر-توقىم- نىڭ الدىڭعى قاپتالىنان وتكەن شەتتىكپەن بايلاستىرادى. ساپتى اياق — قىسقا عانا سابى بار، جايپاق كەلگەن اعاش ىدىس. تۇتىك نەمەسس شۇمەك — قۇستىڭ ءىشىن شايۋ ءۇشىن، سۋ بەرۋ ءۇشىن تىرنا جىلىگىنەن نەمەسە اعاشتان ءبىر باسىن جايپاق اۋىزدى ەتىپ جاساعان تۇتىك. مىنەكي، كۇسقا كاجەتتى مۇلىكتەردىڭ نەگىزگىلەرى وسىلار. قازاق قۇسبەگىلەرى قولىنداعى قۇستىڭ مەكەن-جايىنا، مىنەزىنە، السىزدىك-كۇشتىلىگىنە، ۇشقارلىق-العىرلىعىنا، سىرت بىتىمىنە قاراي ات كويادى. ماسەلەن، «اقشەگىر»، «كۇيشىل»، «كۇڭتابان»، «شۇڭىرەك»، «كەكشىل»، «ساداقسان»، «اقيىق»، «قاندى بالاق»، «سابالاق»، «ءشاۋلى»، «ءسارسۇمبى»ت.ب. بۇلاردى قۇستىڭ تەگىنە قاراي كويىلعان اتى دەيدى. كەيدە قۇستىڭ اتىنا تاربيە-باپ كورىپ، باۋىر باسقان يەسىنىڭ ەسىمى دە قوسا اتالادى. ماسەلەن «تۋلاقتىڭ شولاعى» (بۇل كۇستى اباي اقىن بەس قۇلىندى بيە بەرىپ العان ەكەن), «تىنەكەيدىڭ سارى قۇسى»، «جاياۋ مۇسانىڭ كوك دويىنى»، «ءماتىمۇسانىڭ ون ءۇش قۇيرىعى»، «شايماننىڭ سۇرشولاعى»، «جابايدىڭ قارا شەگىرى» تاعى باسقالارى. قازاق قۇسبەگىلەرى بۇركىت اتىن جاسىمەن دە اتايلى. جا- سىنا قاراي بۇركىت بىلاي اتالادى: ءبىر جاس — بالاپان كۇس, ەكى جاس — قان ءتۇبىت، ءۇش جاس — تىرنەك، ءتورت جاس — تاس تۇلەك، بەس جاس — مۇزبالاق، التى جاس — كوك ءتۇبىت، جەتى جاس — قانا، سەگىز جاس — جانا، توعىز جاس — ماي ءتۇبىت، ون جاس — بارقىن، ون ءبىر جاس — بارشىن، ون ەكى جاس — شوگەل، وسىلايشا ون بەس، جيىرما جاسقا دەيىن اتالا بەرەدى. قازاق اڭشىلارى جۇيرىك ات، قىران بۇركىت، العىر تازى، بولات قاقپانىن، قىل تۇزاق، جىبەك تورىن ساقاداي ساي ەتىپ، ايلاپ-اپتالاپ اڭشىلىك قۇرۋدى «سالبۋرىن» دەپ اتايدى. سالبۋرىنعا قاتىسقاندار جاسىنا، اتاعىنا، اقىلىنا، باي- لىعىنا، بىلىمىنە قاراماي مىندەتتى تۇردە بۇركىت يەسى قۇسبە- گىگە باعىنادى. كۇسبەگى سالبۋرىنعا قاتىسۋشىلاردى الدىن الا بەسكە ءبولىپ توپتايدى. ءبىرىنشى، تۇرعىشىلار — بۇركىت ۇستاپ بيىكتە تۇرۋشىلار. ەكىنشى، قاعۋشىلار —اڭ جۇرەتىن جەردى تىنتە ءسۇزىپ قۋىپ شىعۋشىلار. ءۇشىنشى، توسقاۋىلشىلار — قاشقان اڭدى ءىن قورىمنان، تاۋلى-تاستاقتى جەرلەردەن قايتارىپ، جاسقاپ ءتۇرۋ ءۇشىن جولىن توسۋشىلار. ءتورتىنشى، ىزشىلەر — اڭدى ىزىنە ءتۇسىپ ءجۇرىپ، بويىن كورۋشىلەر. بەسىنشى، قىزىلشى نەمەسە باقىرشىلار — قوستا كالىپ اس ازىرلەۋشىلەر نەمەسە سويۋشىلار. مىنەكي، «اقتەر جاقسى بولسا، وينايتىن ءرولدىڭ جامانى جوق» دەگەنلەي-اق بۇل توپتىڭ قاي-كايسىسى بولسا دا ۇلكەن ىسكەرلىكتى سەزىمتالدىقتى، توزىمدىلىكتى، سابىردى، ۇي- ىمشىلدىقتى كاجەت ەتەدى. دۇرىس باۋلىنىپ، جاقسى باپ كورگەن بۇركىت تۇلكى، قارساك، قويان الادى. ال كەيبىر وجەت قىراندار قاسقىر، كيىك، ارقارعا دا تۇسەدى. ۇيا باسار بۇركىتتىڭ سالماعى بەس، بەس جارىم كيلوگرامم، ەركەگى ءتورت، ءتورت جارىم كيلوگرامم بولادى. ەكى شالعىلىعى- نىڭ (ەكى قاناتى) ارالىعى ەكى-ەكى جارىم مەتر بولىپ كەزدە- سەدى. ۇيا باسار قۇس دەنەلىلەۋ، اشۋلى، كۇشى دە باسىم كەلەدى. عىلىمي دەرەكتەردە بۇركىت 100—150 جىل جاسايدى دەيدى. ال قازاق كۇسبەگىلەرى كوبىنەسە ون بەس — جيىرما جىل سالعان قۇستى ءسوز ەتەدى. مىنەكي، بۇركىت تۋرالى كورىپ-بىلگەن، وقىپ-تۇيگەن، ازىن- اۋلاق ماعلۇماتتارىمىز وسىنداي. اقسەلەۋ سەيدىمبەك ۇلت.كز
اڭشىلىقتىڭ ءۇمىت قۋانىشى كوپ. ىستىق وتتاي قىزۋلى مينۋتى كوپ، ماعنالى ءومىر. اڭشىلىقتا كىسىنى اقىن كۇيىنە جەتكىزەتىن سەزىم كۇيى كوپ. م. اۋەزوۆ ءبىر نارسە ەكى اياقتى، سەگىز بارماق، ىلىكسە دۇنيەنىڭ بارىن الماق. ءوزىنىڭ ءتىلى بار دا، تىستەرى جوق. جۇتادى كورىنگەندى الماپ-جالماپ. (حالىق جۇمباعى. شەشۋى: بۇركىت) كول-كوسىر سارى دالانى ساحنا ەتكەن اتا-بابامىز تەك قانا مالدىڭ ءتىسىن كۇيتتەپ، ىزىنە ەرۋمەن عۇمىر كەشكەن جوق. كوڭىل قۇمارىن قاندىرارلىق تالاي-تالاي قىزىقتى دا تابا بىلگەن. سول قىزىقتىڭ ءبىر ۇشىعى اڭشىلىققا دا بايلانىستى. جۇيرىك ات، قىران بۇركىت، العىر قارشىعا، قۇماي تازى، ايلالى سۇڭقار، بولات قاقپان، ءتۇزۋ مىلتىق سياقتىلاردىڭ قاي-قايسىسى دا وزىندىك سىرعا تولى تاماشاسىمەن اركىمدى-اق ەلىكتىرە بىلگەن. جاي ەلىكتىرۋ ەمەس، جانى سەرگەك ەر جىگىتتىڭ سەنىمدى سەرىگى، قيىندىققا تولى ومىرلەرىنىڭ ءبىر مەزگىلدىك اراشاسىنداي دا بولدى. سوندىقتان دا قازاقتىڭ تىرشىلىك سالتىندا قىسقا كۇندە قىرىق الىپ، قورجىن تولتىرىپ، «ۇيىرىمەن ءۇش توعىز» ولجا بايلاندىرار ەڭ سۇيىكتى كاسىبى وسى اڭشىلىق. سونىمەن بىرگە اڭشىلىق ساياتشىلىقتىڭ وزگەشە جاقسىلىعى بار. ول كىمدى بولسا دا سالقىن سابىرعا، جان سەمىرتەر كوڭىلدىلىككە باۋلىپ، ەرىك كۇشى مەن دەنە كۇشىنىڭ ۇندەستىك تابۋىنا ىقپال ەتەدى. بۇل رەتتە اتامىز قازاق اڭشىلىقتى كاسىپ ەمەس، ونەر ساناۋىندا دا ۇلكەن ءمان بار. قازاق اراسىندا اڭشىلىقتىڭ كەڭ تاراعان ءتۇرى — اڭدى بۇركىتپەن اۋلاۋ، بۇركىت ۇستاپ ساياتشى بولۋ، اڭشىلىققا دەن قويىپ، سالبۋرىنعا شىعۋ. جۇقالاۋ كوك تۇمسىعى كەلسە جالپاق، مەلجەمدى قوجىر تابان، بۇتى تالتاق، كوز اۋدانى شۇڭىرەك، كەكشىل ماڭداي، كەڭ يىق، سانى جۋان، ءتوسى شالقاق. بۇركىت توپشىسى كەلسە جوعارىلاۋ، شالعىسى كۇيرىعىنا تۇرسا تاياۋ، كوكتە ۇشقىر، تۇعىردا شاڭقىلى جوق، ءبىر تۇلكىدەن باسقاعا بولماسا جاۋ. قولىڭنان ءوزى تىلەپ ۇشسا سامعاپ، قۇرعاتپاي قانجىعاڭدى كۇندە قانداپ. دۇنيەنىڭ ءبىر قىزىعى — قىران بۇركىت، الىستان ات تەرلەتىپ تاپساڭ تاڭداپ. شەگىر كوز قاندى بالاك قىران بۇركىت، بوزبالا قاپى كالما، مالىڭدى ىركىپ. الپىس ەكى ايلالى تۇلكىنى ۇستاپ، بايلاساڭ قانداي قىزىق، قارعا سىلكىپ. قارا ءتىل، قانجار تۇياق، قانعا تويماس، قانشا كەرىپ تۇرسا دا الماي قويماس. شۇبار تۇياق جيرەندى تاۋىپ سالساڭ، ەردىڭ قۇنىن بەرسەڭ دە باسىن جويماس. لىپ ەتىپ، ەتپەتىنەن كەتسە زۋلاپ، تىم ەپتى سىپىرعانى جەر باۋىرلاپ. جارىق ەتىپ جاقپار تاستان تۇلكى قاشسا، شاپ ەتىپ كىزدى ۇستاعان بوزبالا ناق. بۇلقىنىپ بولمايمىن دەپ شايقاسقانداي. سىتىلىپ كۇتىلماق بوپ بايقاسقانداي. قاراڭداپ ءدوڭ استىندا جاتسا باسىپ، تار جەردە ەكى عاشىك ايقاسقانداي. جىبەرمەي باسىپ السا جۇلقىنعانعا، بوساتپاي بۇرە ءتۇسىپ بۇلقىنعانعا. بۇلتارتپاي جۇمارلاپ اپ يلەپ جاتار، شىنىمەن ىنتاسى اۋىپ ۇمتىلعاندا. كوك تۇمسىق كوزگە دەيىن قانعا باتىپ، ۇستىنە اتتاي ءمىنىپ وتىرعاندا.. كونىلگە كورمەك ءۇشىن و دا قىزىق، ۇكسايدى قىز بەن جىگىت قوسىلعانعا. اباي اقىننىڭ ايتقانى دەلىنەتىن بۇل ولەڭ شىعىس قازاقستان وبلىسى، سامار اۋدانى، جامبىل اتىنداعى كول- حوزدىڭ تۇرعىنى مەكەەۆ سۇلەيمەن اقساقالدىڭ ايتۋى بويىنشا حاتقا ءتۇسىپ وتىر. اباي سياقتى جاقسى-جاماننىڭ پارقىن بىلەتىن، تىرشىلىكتىڭ قىر-سىرىنا زەردە بويلاتقان ۇلى اقىن قىران قۇستىڭ قىلىق-قاسيەتىنە تەگىن تاڭدانباسا كەرەك. قانداي تاڭدانىس، قانشاما سۇلۋ ءسوز، سۇيسىنۋگە تولى سەزىم دەسەڭىزشى! اڭ قىزىعى اڭشىلىق كاسىبى ءوز الدىنا، سوعان قوسا نەبىر ادەمى ءداستۇر، سۇلۋ ساز، ءساتتى تەڭەۋ قالىپتاسىپ، نەشە ءتۇرلى مۇلىكتەردىڭ، زاتتىق مۇرالاردىڭ دۇنيەگە كەلگەنىن كورەمىز. قازاق اراسىندا جىرتقىش كۇستاردىن ءار ءتۇرىن قولعا ۇيرەتۋ ءداستۇرى بولعان. سولاردىڭ ىشىندە ەڭ ءبىر قاسيەت تۇتاتىن قىرانى — بۇركىت. بۇركىت دەپ قازاق اڭشىلارى جىرتقىش كۇستاردىڭ ىشىندەگى اسا تەكتىسىن، ادام قولىنا تەز ۇيرەنگىش ەستىسىن اتاعان. سونىمەن بىرگە قايراتىنا ساي بەتتىلىگى، جۇرەكتىلىگى، قيىرداعىنى تەز سەزەتىن كورگىشتىگى دە وزگە قۇستارعا كاراعاندا بۇركىتتىڭ ەرەكشەلىگىن كورسەتەدى. كوپ رەتتە كىران بۇركىت دەپ اتالۋىنىڭ ءوزى سول قىراعى كورەگەندىگىنەن، شالىمدى العىرلىعىنان بولسا كەرەك. كازاقستاندا بۇركىت قياسى كوبىنەسە التاي، ساۋىر، تارباعاتاي، الاتاۋ، كوكشەتاۋ، شىڭعىس سياقتى سىلەمدى تاۋ- لاردا، سونىمەن بىرگە ورماندى القاپتاردا اسىرەسە، بيىك قاراعايلى، ۇيەڭكىلى جەرلەردە كەزدەسەدى. قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ قولعا تۇسكەن بۇركىتتى «وي قۇسى» نەمەسە «قىر قۇسى»، «تاۋلى جەردىڭ قۇسى» دەۋى دە وسىدان. تاۋلى جەردى مەكەندەيتىن بۇركىتتەردىڭ تۇلعاسى كەسەك، كولدەنەڭى اۋقىمدى يىقتى، اڭعارى (ەكى اياعىنىڭ اراسى) الشاق، جاۋىرىنى سىرتقا تەۋىپ، مويىن ءجۇنى مەن بالاق ءجۇنى سالالى ءبولىپ كەلەدى. تەك ءبىتىم تۇلعاسى عانا ەمەس، سىرتقى ءتۇر تۇسىندە دە وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار. ماسەلەن، كىر قۇسىنىڭ ءجۇنى قارا بارقىن تارتىپ، بويىنداعى اق تەڭبىلدەرى ەرەكشەلەنە، ايقىن كورىنەدى. اسىرەسە، ەكى يىعى مەن قۇيرىعىنىڭ اعى مول بولاتىندىقتان كوزگە ۇرىپ تۇرادى. ال وي كۇسى ءوزىنىڭ ىقشام، جيناقىلىعىمەن كوز تارتادى. جاپىراقتارى سۇيىرلەنە جىمداسىپ، جالپى ءتۇر-ءتۇسى سارى بۇيرا ءمارمارداي ءمىنسىز كەرىنەدى. ەگەر ونىڭ تارانىپ سىلانعاننان كەيىنگى تۇعىرداعى سابىرلى كەيپىنە زەر سال- ساڭىز شەبەر ءمۇسىنشىنىڭ قولىنان شىققانداي عالامات ءبىر ءمىنسىز تۇلعانى كورەر ەدىڭىز. تەك قانا اقاۋسىز سۇلۋلىق ەمەس، سونىسىنا ۇندەس ۇلى سابىر مەن جالتاقسىز جىگەردى، تەك وزىنە عانا جاراساتىن پاڭدىقتى كورەر ەدىڭىز. وي كۇسى دەنەسىنىڭ ىقشام، جەڭىل ءبىتۋى دالالى، ورماندى جەرلەرگە بەيىمدەلگەن بولسا كەرەك. قازاق قۇسبەگىلەرى ۇستاعان بۇركىتتەردىڭ «التايدىڭ اقيىعى»، «قاراعايدىڭ قىزىلبالاق سارىسى» نەمەسە «قانىشەر قارا»، «تۇمەننىڭ سارى قۇسى» دەپ اتاۋى دا جاڭاعىداي مەكەن-جايىنا قاراي قالىپتاسقان ءبىتىم ەرەكشەلىكتەرىنەن تۋعان. تاۋ بۇركىتتەرى ۇياسىن بيىك كۇزعا، قاناتتىدان باسقانىڭ ورەسى جەتپەيتىن جالتىر بەتتەگى كەمەرگە سالادى. وي بۇركىتتەرى بيىك قاراعاي، ۇيەڭكى، كەيدە سەكسەۋىلدىڭ دە باسىن ۇيالاي بەرەدى. ال ۇنگىر، ءىن، وزەننىڭ جار قاباعى سياقتى ارزان ورىنداردى ءسىرا دا مەكەن ەتپەيدى. مەكەن ەتۋ بىلاي تۇرسىن، قانات بۇگىپ ايالدامايدى دا. بۇركىت ۇياسى ءىرى شومشەكتەردەن سالىنعاندىقتان ۇيا ورتاسىنا شي، ولەڭشوپ توسەسە دە جايسىزداۋ بولادى. ۇيا كولەمى ءبىر جارىم، ەكى مەتر بولىپ كەلەدى. بۇركىت ۇيا باسارىندا تاۋلى جەر بولسىن، ورماندى جەر بولسىن ارالارىن ءبىر، ءبىر جارىم شاقىرىمنان بىرنەشە ۇيا سالادى. كەيىن جۇمىرتقالار شاعىندا سولاردىڭ ءبىرىن عانا مەكەن ەتەدى دە، ارتىق قالعان ۇيالار اتالىق، ءشاۋلى بۇركىتتىڭ ەنشىسىنە، يەلىگىنە تيەدى. بالاپانى قارا قانات بولىپ، ۇشۋعا باۋلىنعان شاقتا الگى ۇيالاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جاڭا ءورىس، جايلى قونىس ەتەدى. بۇركىت جۇمىرتقاسىنىڭ ءتۇسى اقشىل بولادى. ۇزىنى — 59-71 ميلليمەتر، سالماعى 95-100 گرامم تارتادى. بۇركىت بالاپانى ءبىر جارىم اي جۇمىرتقادا، ەكى اي بەس كۇن، ەكى اي ون كۇن ۇيادا بولىپ، تامىز ايىنىڭ ورتاسىنا قاراي ۇيادان ۇشا باستايدى. وسىدان قىركۇيەك، قازان بويى ءشاۋىلى مەن ۇياباساردىڭ باۋلۋىمەن جۇرەدى دە، ونان ءارى ءوز بەتىمەن اڭ ۇستاپ جەۋگە جارايدى. قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ داستۇرىندە سارى اۋىز بالاپان كەزىنەن قولعا ءتۇسىپ، دۇرىس باپ كورگەن بۇركىتتەر (ونى «قول بالا» دەپ اتايدى) قاڭتار، اقپان ايلارىندا تۇلكى الۋعا شاماسى كەلەدى. ءتۇز قىرانىن قولعا ءتۇسىرۋدىڭ قازاق قۇسبەگىلەرى اراسىندا ءار ءتۇرلى ءادىسى بەلگىلى. ولار: اۋمەن ۇستاۋ، تور جايۋ، توياتتاتىپ الىپ تۇتقيىلدان باسىپ قالۋ، شەڭگەلدەستىرۋ، ۇيادان الۋ. اۋمەن ۇستاۋ ءۇشىن كوزى كەڭ، بيازى ءجىپتى توردى ەلسىز دالاعا كۇرادى. ول ءۇشىي قابىقتالعان بەس-التى تالدى جەرگە السىزدەۋ قازىپ، تورمەن قورشايدى دا، اۋ ورتاسىنا مىقتاپ قازىق قاعادى. قازىققا ءتىرى تۇلكى نەمەسە قويان، كەيدە ءبىر-ەكى تاۋىق بايلايدى. قيادان كورىپ، قۇديا تۇسكەن بۇركىت توبەسى اشىق توردان ەش ۋاقىتتا تىك كوتەرىلىپ ۇشپايدى. جۇگىرە كوتەرىلىپ ۇشامىن دەگەندە تورعا ورالادى. تور جايۋ ءادىسى كوبىنە قىس ايلارىندا قار تۇسكەن سوڭ قولدانىلادى. ول ءۇشىن قار تۇستەس اق شاڭقان توردى قار ۇستىنەن ءبىر مەترگە جۋىق بيىكتىكتە كەرە كۇرادى دا، استىنا ءتىرى تۇلكى نەمەسە قويان بايلايدى. بۇعان سورعالاپ تۇسكەن قىران اياعىن تورعا شالىپ الادى. سولقىلداق تور بۇركىتتىڭ اياقتىرەپ، سەرپىلە ۇشۋىنا كەدەرگى جاسايدى. توياتتاتىپ ۇستاۋ ءۇشىن ءتۇز تاعىسىنىڭ اڭعا تۇسكەن نەمەسە جاس جەمتىككە قونعان ءساتىن اڭدۋ كەرەك. ول ءۇشىن ىلكىمدى، ۇشقىر اتقا ءمىنىپ، ابدەن مەلدەكتەپ تويعان بۇركىتكە ەڭ ۇرىمتال دەگەن يەك ارتپادان تۇتقيىلدا قوسىلىپ بەرەدى. كۇن جەلتەن بولسا جەل جاعىنان شىقسا، تويعان قۇس ىققا قاراي جۇگىرگەندە بوتەگەسىمەن جەر سوعىپ، كوتەرىلىپ كەتە المايدى. ۇشقىر اتپەن ءتونىپ كەلگەن بەتتە قۇس ۇستىنە شاپان سياقتى كيىمدى جابا سالۋ كەرەك. ال شەڭگەلدەستىرۋ ءۇشىن قول قۇسىن، قولعا ۇيرەنگەن بۇركىتتى ءتۇز قىرانىنا سالادى. ول ءۇشىن قول كۇسىنىڭ بالاق باۋىنا تۇلكىنىڭ جون تەرىسىن، نەمەسە ءبىر سانىن قىزارتا بايلاپ قويا بەرەدى. ارينە، ءتۇز كۇسىنىڭ بويىن كورىپ با رىپ جىبەرۋ كەرەك. سوندا ءۇي قۇسى ءوز تەكتەسىمەن جۇپتاسىپ ۇشۋدى اڭساپ كوتەرىلسە، ءتۇز قۇسى ونىڭ اياعىنداعى جەمگە كۇديادى. مۇنداي جاعدايدا قوس بۇركىت ءسوز جوق شەڭگەلدەسىپ جەرگە تۇسەدى. بۇركىتتى ۇيادان ۇستاۋ ءۇشىن اڭشىنىڭ كوپ ەڭبەگى، ادىسقويلىعى، ەپتىلىگى قاجەت. ول ءۇشىن قۇستىڭ مەكەن-جايىن، قوناتىن مەزگىلىن ابدەن باقىلاپ الىپ، تور، تۇزاق، شاپپاسىنا كيىز سالعان قاقپان تاعى دا باسكا ادىستەر ارقىلى قولعا تۇسىرەدى. ۇياسىنان ۇستاماي، تور، تۇزاق قۇرىپ نەمەسە باسقاشا ايلا تاسىلمەن ۇستاعان ەرەسەك بۇركىتتى كەز كەلگەن ادام ۇيرەتە المايدى. تۇزدەن ۇستاعان قۇستى ۇيرەتەتىن ادام كۇستىڭ سىرىنا قانىق، ەرەكشە شىدامدى، ەرىنبەيتىن ەرىك كۇشتىڭ يەسى بولۋ كەرەك. ءتۇز قۇسىن قولعا تۇسىسىمەن توماعا كيگىزبەي ۇيرەتۋگە بولمايدى. توماعا كيگىزگەن سوڭ دا ەكى-ءۇش كۇن ۇيىقتاماي قارسىلىق كورسەتەتىن قيقارلىعى بولادى. وندايدا ىرعاققا (تەربەلمەلى اتكەنشەك ەتىپ بايلانعان جۇمىر اعاش) وتىرعىزىپ، ۇيىقتاتپاي جەڭىپ ۇيرەتەدى. ياعني ەكى كۇن بولسىن، ءۇش كۇن بولسىن كۇس قارسىلىعىن قويعانشا قاجىماي بىرگە بولعان ابزال. سونىڭ بارىنە ۇنەمى سىلاپ-سيپاپ، جاناسىپ، ەرەكشە ىقىلاس كورسەتە، دىبىس شىعارىپ وتىرعان ءجون. ماسەلەن، ەركەلەتكەندە «بوپىم-بوپىم» دەسە، شاقىرعاندا «پا-پا» نەمەسە «كەۋ-كەۋ» دەپ ۇيرەتەدى قازاق قۇسبەگىلەرى. قۇس ءارى ۇيقىدان، ءارى اشتىقتان شارشاپ، قاجىعان شاقتا قارسىلىعى ازايىپ تىنىشتالا باستايدى. سيپاسا دا جاقتىرتپاي، قوزعالاقتاپ، ىسىلداپ، ساقىلداۋىن قويادى. وسى شاقتا جەمدى قولدان بەرىپ ۇيرەتۋدىڭ دە پايداسى كوپ. قۇستىڭ العاشقىدا وزدىگىنەن ەتكە ۇمتىلمايتىن ادەتى بولادى، وندايدا ءبىر جاپىراك ەتكە قانت بۇركىپ، اساتىپ جىبەرسە ۇيرەنىپ كەتۋى وپ-وڭاي. باپكەر، اڭساق، ساياتشى قۇسبەگىلەر قولعا تۇسكەن قۇستى ءتۇن ورتاسىندا تۇرىپ اينالىپ-تولعانىپ ىقىلاس كورسەتىپ، سىلاپ-سيپاپ كايتادى. بۇركىتتىڭ يەسىنە ابدەن باۋىر باسۋى ءۇشىن مۇنداي ىقىلاس كاجەت-اق. قالىڭ توبىر ىشىنەن يەسىنىڭ داۋىسىن تانىپ توماعالى بۇركىتتىڭ شاڭقىلداپ كويا بەرۋى وسىنداي ەڭبەكتىڭ ناتيجەسى بولسا كەرەك. بۇركىت يەسىنىڭ قولىنان جەم جەۋگە ۇيرەنگەن سوڭ الىستا تۇرىپ جەم كورسەتىپ، شاقى-رىپ، قولىنا قونۋعا باۋليدى. مۇنىڭ ءبارى قۇستىڭ اتقا دا، ادامعا دا ۇيىرسەك بولۋىنا ءارى شىنىعۋىنا بىردەن-ءبىر سەبەپ. باۋلۋ كەزدەرىندە اياعىنا بايلانعان ۇزىن جەڭىل شىجىم ءجىپتىڭ بولعانى ابزال. قازاق قۇسبەگىلەرى بۇلاي باۋلۋدى شىرعاعا تارتۋ دەپ اتايدى. ەرىنبەي-جالىقپاي شىرعاعا كوپ تارتقان بۇركىتتىڭ قانات كۇيرىعى بەرىك تالماي ۇشاتىن بولىپ جەتىلەدى. مۇنان سوڭ دالبايعا ءتۇسىرىپ ۇيرەتەدى. دالبايعا ءتۇسىرۋ دەپ تۇلىپ ەتىپ سويىلعان اڭ تەرىسىنىڭ (كوبىنەسە، تۇلكى تەرىسى) ۇستىنەن جەم العىزۋدى ايتادى. جەمدى اڭ تەرىسىنىڭ كەز كەلگەن جەرىنە قويا سالماي، باس جاعىنا تىعىپ، ەكى كوزىنەن بولار-بولماس قىزارتىپ كورسەتىپ قويۋ كەرەك. بۇركىت سوندا كۇش جۇمساپ سۋىرىپ جەيدى. بۇعان ۇيرەنگەن شاقتا تۇلىپقا ۇزىن ءجىپ بايلاپ سۇيرەتەدى دە، بۇركىتتى ات ۇستىندە ۇستاپ تۇرىپ كورسەتەدى. ەگەر كۇس توماعاسىن سىپىرعاندا دالباي تۇلىپقا تالپىنىپ، لاپ قويسا ءارى قاراي سۇيرەتپەي تاستاي سالۋ كەرەك. سول جەردە دالبايداعى قانت بۇركىلگەن ءتاتتى ەتتى ءبىر-ەكى رەت قاقشىتكان ءجون. مۇنان سون قۇستى قولعا الىپ توماعاسىن كيگىزەدى دە، اتقا ءمىنىپ سۇيرەتپە دالبايدى تاعى دا كورسەتەدى. وسىلايشا قايتالاي بەرۋدىڭ ەش زيانى جوق. بۇركىتتىڭ اڭعا ءۇش ءتۇرلى تۇسەتىنى بار. ءبىرى — شانشىلا، ەكىنشىسى — سىپىرا، ءۇشىنشىسى ءىلىپ تۇسەدى. وسى ۇشەۋىنىڭ ىشىندە ءىلىپ تۇسۋگە داعدىلانعان جاقسى. سەبەبى، شانشىلا تۇسكەن كۇس بىردە بولماسا بىردە جەرگە سوعىلىپ («جەر سوعىپ قالۋ» دەگەن تىركەس وسىدان شىققان), مەرت بولۋى مۇمكىن. ال سىپىرا تۇسكەن كۇس اعىنىن توقتاتا الماي تەگەۋرىنىن (جەمباسار ءۇش ساۋساعىنا قارسى ورنالاسقان ارتقى جالعىز ساۋساق) الدىرىپ الادى. ءىلىپ تۇسۋگە قالىپتاستىرۋ ءۇشىن سۇيرەتىپ كەلە جاتقان دالبايعا قۇس اياعى تيىسىمەن تاستاي سالۋ كەرەك. ەگەر ءارى قاراي كىزىقتىرۋ ماقساتىمەن سۇيرەتە بەرسەڭىز سىپىرا ءتۇسۋدى ادەت ەتەدى. ال دالبايدى تىپتەن سۇيرەتپەي كورسەتسەڭىز، قيمىلسىز «اڭعا» كوكتەگى كۇستىڭ شانشىلىپ ءتۇسۋى ادەتكە اينالادى. بۇركىتتى شىن اڭعا سالماس ءبۇرىن ورە سالىنىپ، اۋىزى تۇمىلدىرىقتالعان ءتىرى تۇلكىگە ءتۇسىرىپ كورۋدىڭ دە پايداسى مول. مۇنى كۇسبەگىلەر تىلىندە «تىرىلەتۋ» دەپ ايتادى. ءتىرى تۇلكىگە قايمىقپاي تۇسكەن بۇركىتتىڭ اڭ الۋعا ۇيرەنگەنى. بۇل سياقتى بۇركىتتى باۋلۋ ادىستەرىنىڭ قاي-قايسىسىنا كىرىسكەندە، ءتىپتى اڭعا سالعاندا دا قولداعى قۇستى اش ۇستاعان ءجون. قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ «يت يەسى ءۇشىن، بۇركىت تاماعى ءۇشىن الادى» دەۋى كوپ جىلعى تاجىريبەسىنىڭ قورىتىندىسىنان تۇيگەن ءادىل ءسوز. قۇسبەگىلەر قولىنداعى بۇركىتىن اڭعا سالۋ ءۇشىن مامىر، ماۋسىم ايلارىنان باستاپ باپتايدى. الدىمەن قانسوقتا، قىزىل سياقتى ماڭىزدى تاماق بەرىپ، تۇلەتۋ ءۇشىن سەمىرتەدى. بۇل كەزدى قىزىلعا وتىرعىزۋ نەمەسە تۇلەتۋ دەپ ايتادى. قۇس تۇلەگى باپتى بولسا، از كۇندە-اق بوي ءجۇنى ءسۇزىلىپ، سىلالانىپ سالا بەرەدى. ال تۇلەك باپسىز، تاماعى قۋاتسىز نەمەسە مازاسى بولماسا قۇستىڭ بوي ءجۇنى جىمداسپاي قوبىراپ، قاۋىرسىندارى بۋناقتالىپ دۇرىس جەتىلمەيدى. بۇركىتتىڭ تۇلەگى بىتكەندە بوي ءجۇنى تارالىپ، قانات قۇيرىعى بەكەم جيناقى بولىپ جەتىلەدى. وسى كەزدە قايتادان ارىقتاتىپ (كۇرت ارىقتاتپاۋ كەرەك) شىرعاعا تارتادى. ۇشىرىپ جەمدەيدى. بۇل جاڭا شىققان قاۋىرسىندارىنىڭ جەتىلۋىنە توپشىسىنىڭ بەرىك بولىپ شىنىعۋىنا سەبەپشى. مۇنان ءارى بۇركىتتى سارىتاپ ەتىپ، ورتاشا ەتىندە ۇستاعان ءجون. بۇركىتتىڭ ەكى جىلدا ءبىر دەنە ءجۇنىن، ءۇشىنشى جىل دەگەندە جال-قۇيرىعىن (قانات-قۇيرىعىن) تۇلەتەلى. بوي ءجۇنىن تۇلەتۋ ءۇشىن قاتتى سەمىرتسە جەتىپ جاتىر. ءدۇر-ءدۇر سىلكىنگەندە جاپىراقتارى توگىلىپ، ءتۇسىپ قالادى. كەيبىر قۇسبەگىلەر بوي ءجۇنىن تۇلەتۋ ءۇشىن جىلقىنىڭ تاماق بەزىن قىمىزعا اشىتىپ جەگىزەدى. بۇل قۇستىڭ دەنساۋلىعىنا جاقسى ەمەس. قانات-قۇيرىعىن تۇلەتۋ ءۇشىن وتكىر باكىمەن ءىرى قاۋىر- سىندارىنىڭ تىم تۇبىنە جۋىقتاتپاي قىرقىپ تاستايدى. مۇنان سوڭ قاۋىرسىنداردىڭ قۋىس وزەگىنە بورتتىرگەن بيداي نەمەسە كۇكىرت تىعىپ بەرگى جاعىن ماقتامەن بەكىتە سالادى. سوندا ءبىر جۇمادان قالماي قۇستىڭ ءىرى قاۋىرسىندارى ءتۇسىپ قالادى دا، ونىڭ ورنىنا مۇقالماعان كوك بولات سەمسەردەي جاڭا قاۋىرسىن بىتەدى. قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ قولىنداعى قۇستى ءتيىستى باپ، كۇيىنە قاراي اشىقتىرۋى، قويالاتۋى (قۇستىرۋ), شاياتىنى ء(ىشىن جۇرگىزۋ) بولادى. قويالاتۋ ءۇشىن بارماقتاي اق كيىزدى ابدەن جۋىپ تازارتىپ مايعا وراپ اساتىپ جىبەرسە، ازدان سوڭ ىشىندەگى بار ءناجىستى قۇستىرىپ، بىرگە تۇسەدى. ال ءىشىن شايىپ، اشىقتىرۋ ءۇشىن تىرنا جىلىگىنەن جاسالعان تۇتىكتەپ ءبىر-ەكى رەت كىزىل شاي جۇتقىزسا جەتىپ جاتىر. قۇسبەگىلەردەن «قايىرۋ» دەگەن ءسوزدى ءجيى ەستيمىز. بۇل ءسوز قۇستى ءار كەزدە ءار ءتۇرلى باپتا ۇستاۋ ءۇشىن وعان بەرىلەتىن تا- ماعىنا بايلانىستى ايتىلادى. ماسەلەن، قۇسبەگى قولىنداعى بۇركىتىن قايىرىپ، قالاعان ءبىر بابىنا كەلتىرۋ ءۇشىن مىنا سياقتى جەمنىڭ تۇرلەرى بەرىلەدى: قانسوقتا — ولگەن اڭنىن نەمەسە مالدىڭ تۋرالماعان، قانى سورعالاعان كەسەك ەتى. قىزىل — قۇستىڭ قىلعىپ قاقشۋىنا وڭتايلانىپ تۋرالعان قىزىل ەت. مۇنىڭ دا قان-ءسولى وزىندە بولادى. تارتپا — مالدىڭ نەمەسە اڭنىڭ جەلكەسى، تولارساعى، شاندىرى سياقتى قۇنارى از ءسىڭىرلى جەرلەرى. ساربورتپە — تۋرالعان سوڭ، ەكى-ءۇش رەت شۇبەرەكتەي بولع- انشا سۋعا شايىپ، سىعىمداپ، بار ماڭىزىنان ايىرعان ەت. تويات — قۇس ءوزى العان اڭنىڭ تاڭىن ىرەپ، ءتىلىن سۋىرىپ نەمەسە ىستىك وكپەسى مەن جىلى مايىن ويىپ جەسە، سونى كۇس توياتتادى دەيدى. ۇرگەن وكپە نەمەسە بوز وكپە — سويىلعان مالدىڭ، ياكي، اڭنىڭ وكپەسىنە پىشاق تيگىزبەي كەڭىردەگىمەن قوسا الىپ ءۇرىپ قويادى. سوندا وكپە ماڭىزىنان ايىرىلىپ، قۇستى بەلگىلى كۇيگە تۇسىرەتىن جەم بولىپ شىعادى. قۇسبەگىلەر قولىنداعى قۇستىڭ جاي كۇيىن تامىرشىداي باعىپ وتىرادى دا قاجەت بولسا بۇركىتكە «اقجەم» مەن «بوزوكپەنى» جۇدەتۋ ءۇشىن، «تارتپانى» شىنىقتىرۋ ءۇشىن، «قانسوقتا» مەن «قىزىلدى» سەمىرتۋ ءۇشىن بەرەدى. ال «ساربورتپەنى» قۇستى ءبىر كالىپتا ۇستاۋ ءۇشىن بەرەدى. مۇنى قازاق «ويتاماق» دەپ تە ايتادى. بۇركىتتى شوشىمالدى ەتپەي دۇرىس باپتاپ قولعا تەز كوندىكتىرۋدىڭ ءبىر شارتى وعان قاجەتتى مۇلىكتەردىڭ دۇرىس جاسالۋىنان دا. ولاردىڭ اتاۋلارى مىناداي: تۇعىر — بۇركىتتىڭ قۇيرىعى جەرگە تيمەيتىندەي ەتىپ جاسالعان اعاش ساكى. قازاقتا بۇركىت تۇعىرىن التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەپ ونەر تۋىندىسىنداي ەتىپ اشەكەيلەۋ ءداستۇرى دە بولعان. تۇعىردى شەبەرلىكتەرىنە كاراي ءار ءتۇرلى ەتىپ جاساي بەرەدى. توماعا — قۇستىڭ كوزىن جاۋىپ تۇرۋ ءۇشىن بىلعارىدان قوس ساي، ءۇش ساي نەمەسە ءتورت ساي ەتىپ تىگەتىن باس كيىم. بۇركىت اياعىمەن قاعىپ تۇسىرمەس ءۇشىن توماعاعا شىرت ەتپەمەن بەكىتىلگەن تاماق باۋ تاعىلادى. شىتىرا قاداپ، ۇكىلەگەن تو- ماعا قۇسقا ەرەكشە ءبىر كورىك بەرەدى. توماعاسىز قۇس مازاسىز بولادى. بالاق باۋ — كولعا تۇسكەن قۇستىڭ اياعىن قاتتى قىسپاي- تىنداي ەتىپ كيىزدەن ساقينا تىگەدى دە، ونىڭ سىرتىن بىلعا- رىمەن قاپتايدى. سول بىلعارىعا ۇزىندىعى ەكى سۇيەمدەي عانا قايىس تاسپا نەمەسە شىجىم ءجىپ تاعىپ ۇشىنا جەڭىل شىعىرشىق وتكىزەدى. بالاقباۋ، بىرىنشىدەن، قولداعى قۇستى تۇقىرتا ۇستاپ، ورنىقتى وتىرعىزۋ ءۇشىن كەرەك. ەكىنشىدەن، تۇعىردا مازاسىز بولماۋ ءۇشىن، ۇشىنشىدەن، جەلى باۋدى وتكىزۋ ءۇشىن قاجەت. جەلى باۋ — بالاق باۋدىڭ قوس شىعىرشىعىنان وتكىزەتىن، باسىندا ءتۇيىن تىعىرىعى بار شىجىم ءجىپ. جەلى باۋ قۇستى شىرعاعا تارتقاندا نەمەسە قولعا جاڭادان تۇسكەن بۇركىتتى باۋلىعاندا كاجەت. بۇركىت قولعاپ نەمەسە بيالاي — جۇمساق ەتىپ ۋالانعان قاسقىر تەرىسىنەن ءۇش ساۋساق ەتىپ استار سالىپ تىككەن قولعاپ. بۇركىت قۇنداق نەمەسە بولەۋ — تالدى باۋىرلاپ شابادى دا، دوڭگەلەتە ءيىپ وتىرىپ ەكى باسىن بىرىكتىرەدى. سونان سوڭ شەڭبەردىڭ ىشىنە ءجيى ەتىپ كۇلدىرەۋىش سالادى. بۇل كىشكەنتاي، ويىنشىق شاڭىراققا ۇقسايدى. مۇنان ءارى ءپىشىپ وتىرىپ ءدوپ-دوڭگەلەك كورپەشە تىگەدى دە، شەڭبەردىڭ ەكى جەرىنە بالا بەسىگىنىڭ تارتپاسىنا ۇقساس تارتپا تاعادى. ادەتتە كۇنىمەن اڭعا سالىنعان قۇستىڭ قۋاتى ازايىپ، كەشكى سالقىنعا شىداماي كۇرىلدايتىن كەزدەرى بولادى. سونداي شاقتا بۇركىتتىڭ اياعىن باۋىرىنا العىزىپ، بولەۋگە بايلاپ ءجۇرىپ كەتسە دانەڭە دە ەتپەيدى. بۇركىت بالداق نەمەسە قولدىق — قۇسبەگىنىڭ قۇسى قونىپ وتىرعان قولى تالماس ءۇشىن سۇيەپ وتىراتىن اشا اۋىز اعاش. بۇركىت بالداقتىڭ ءبىر جاعىنا بۇلدىرگە تاڭىلادى دا، ەر-توقىم- نىڭ الدىڭعى قاپتالىنان وتكەن شەتتىكپەن بايلاستىرادى. ساپتى اياق — قىسقا عانا سابى بار، جايپاق كەلگەن اعاش ىدىس. تۇتىك نەمەسس شۇمەك — قۇستىڭ ءىشىن شايۋ ءۇشىن، سۋ بەرۋ ءۇشىن تىرنا جىلىگىنەن نەمەسە اعاشتان ءبىر باسىن جايپاق اۋىزدى ەتىپ جاساعان تۇتىك. مىنەكي، كۇسقا كاجەتتى مۇلىكتەردىڭ نەگىزگىلەرى وسىلار. قازاق قۇسبەگىلەرى قولىنداعى قۇستىڭ مەكەن-جايىنا، مىنەزىنە، السىزدىك-كۇشتىلىگىنە، ۇشقارلىق-العىرلىعىنا، سىرت بىتىمىنە قاراي ات كويادى. ماسەلەن، «اقشەگىر»، «كۇيشىل»، «كۇڭتابان»، «شۇڭىرەك»، «كەكشىل»، «ساداقسان»، «اقيىق»، «قاندى بالاق»، «سابالاق»، «ءشاۋلى»، «ءسارسۇمبى»ت.ب. بۇلاردى قۇستىڭ تەگىنە قاراي كويىلعان اتى دەيدى. كەيدە قۇستىڭ اتىنا تاربيە-باپ كورىپ، باۋىر باسقان يەسىنىڭ ەسىمى دە قوسا اتالادى. ماسەلەن «تۋلاقتىڭ شولاعى» (بۇل كۇستى اباي اقىن بەس قۇلىندى بيە بەرىپ العان ەكەن), «تىنەكەيدىڭ سارى قۇسى»، «جاياۋ مۇسانىڭ كوك دويىنى»، «ءماتىمۇسانىڭ ون ءۇش قۇيرىعى»، «شايماننىڭ سۇرشولاعى»، «جابايدىڭ قارا شەگىرى» تاعى باسقالارى. قازاق قۇسبەگىلەرى بۇركىت اتىن جاسىمەن دە اتايلى. جا- سىنا قاراي بۇركىت بىلاي اتالادى: ءبىر جاس — بالاپان كۇس, ەكى جاس — قان ءتۇبىت، ءۇش جاس — تىرنەك، ءتورت جاس — تاس تۇلەك، بەس جاس — مۇزبالاق، التى جاس — كوك ءتۇبىت، جەتى جاس — قانا، سەگىز جاس — جانا، توعىز جاس — ماي ءتۇبىت، ون جاس — بارقىن، ون ءبىر جاس — بارشىن، ون ەكى جاس — شوگەل، وسىلايشا ون بەس، جيىرما جاسقا دەيىن اتالا بەرەدى. قازاق اڭشىلارى جۇيرىك ات، قىران بۇركىت، العىر تازى، بولات قاقپانىن، قىل تۇزاق، جىبەك تورىن ساقاداي ساي ەتىپ، ايلاپ-اپتالاپ اڭشىلىك قۇرۋدى «سالبۋرىن» دەپ اتايدى. سالبۋرىنعا قاتىسقاندار جاسىنا، اتاعىنا، اقىلىنا، باي- لىعىنا، بىلىمىنە قاراماي مىندەتتى تۇردە بۇركىت يەسى قۇسبە- گىگە باعىنادى. كۇسبەگى سالبۋرىنعا قاتىسۋشىلاردى الدىن الا بەسكە ءبولىپ توپتايدى. ءبىرىنشى، تۇرعىشىلار — بۇركىت ۇستاپ بيىكتە تۇرۋشىلار. ەكىنشى، قاعۋشىلار —اڭ جۇرەتىن جەردى تىنتە ءسۇزىپ قۋىپ شىعۋشىلار. ءۇشىنشى، توسقاۋىلشىلار — قاشقان اڭدى ءىن قورىمنان، تاۋلى-تاستاقتى جەرلەردەن قايتارىپ، جاسقاپ ءتۇرۋ ءۇشىن جولىن توسۋشىلار. ءتورتىنشى، ىزشىلەر — اڭدى ىزىنە ءتۇسىپ ءجۇرىپ، بويىن كورۋشىلەر. بەسىنشى، قىزىلشى نەمەسە باقىرشىلار — قوستا كالىپ اس ازىرلەۋشىلەر نەمەسە سويۋشىلار. مىنەكي، «اقتەر جاقسى بولسا، وينايتىن ءرولدىڭ جامانى جوق» دەگەنلەي-اق بۇل توپتىڭ قاي-كايسىسى بولسا دا ۇلكەن ىسكەرلىكتى سەزىمتالدىقتى، توزىمدىلىكتى، سابىردى، ۇي- ىمشىلدىقتى كاجەت ەتەدى. دۇرىس باۋلىنىپ، جاقسى باپ كورگەن بۇركىت تۇلكى، قارساك، قويان الادى. ال كەيبىر وجەت قىراندار قاسقىر، كيىك، ارقارعا دا تۇسەدى. ۇيا باسار بۇركىتتىڭ سالماعى بەس، بەس جارىم كيلوگرامم، ەركەگى ءتورت، ءتورت جارىم كيلوگرامم بولادى. ەكى شالعىلىعى- نىڭ (ەكى قاناتى) ارالىعى ەكى-ەكى جارىم مەتر بولىپ كەزدە- سەدى. ۇيا باسار قۇس دەنەلىلەۋ، اشۋلى، كۇشى دە باسىم كەلەدى. عىلىمي دەرەكتەردە بۇركىت 100—150 جىل جاسايدى دەيدى. ال قازاق كۇسبەگىلەرى كوبىنەسە ون بەس — جيىرما جىل سالعان قۇستى ءسوز ەتەدى. مىنەكي، بۇركىت تۋرالى كورىپ-بىلگەن، وقىپ-تۇيگەن، ازىن- اۋلاق ماعلۇماتتارىمىز وسىنداي. اقسەلەۋ سەيدىمبەك ۇلت.كز
اڭشىلىقتىڭ ءۇمىت قۋانىشى كوپ. ىستىق وتتاي قىزۋلى مينۋتى كوپ، ماعنالى ءومىر. اڭشىلىقتا كىسىنى اقىن كۇيىنە جەتكىزەتىن سەزىم كۇيى كوپ. م. اۋەزوۆ ءبىر نارسە ەكى اياقتى، سەگىز بارماق، ىلىكسە دۇنيەنىڭ بارىن الماق. ءوزىنىڭ ءتىلى بار دا، تىستەرى جوق. جۇتادى كورىنگەندى الماپ-جالماپ. (حالىق جۇمباعى. شەشۋى: بۇركىت) كول-كوسىر سارى دالانى ساحنا ەتكەن اتا-بابامىز تەك قانا مالدىڭ ءتىسىن كۇيتتەپ، ىزىنە ەرۋمەن عۇمىر كەشكەن جوق. كوڭىل قۇمارىن قاندىرارلىق تالاي-تالاي قىزىقتى دا تابا بىلگەن. سول قىزىقتىڭ ءبىر ۇشىعى اڭشىلىققا دا بايلانىستى. جۇيرىك ات، قىران بۇركىت، العىر قارشىعا، قۇماي تازى، ايلالى سۇڭقار، بولات قاقپان، ءتۇزۋ مىلتىق سياقتىلاردىڭ قاي-قايسىسى دا وزىندىك سىرعا تولى تاماشاسىمەن اركىمدى-اق ەلىكتىرە بىلگەن. جاي ەلىكتىرۋ ەمەس، جانى سەرگەك ەر جىگىتتىڭ سەنىمدى سەرىگى، قيىندىققا تولى ومىرلەرىنىڭ ءبىر مەزگىلدىك اراشاسىنداي دا بولدى. سوندىقتان دا قازاقتىڭ تىرشىلىك سالتىندا قىسقا كۇندە قىرىق الىپ، قورجىن تولتىرىپ، «ۇيىرىمەن ءۇش توعىز» ولجا بايلاندىرار ەڭ سۇيىكتى كاسىبى وسى اڭشىلىق. سونىمەن بىرگە اڭشىلىق ساياتشىلىقتىڭ وزگەشە جاقسىلىعى بار. ول كىمدى بولسا دا سالقىن سابىرعا، جان سەمىرتەر كوڭىلدىلىككە باۋلىپ، ەرىك كۇشى مەن دەنە كۇشىنىڭ ۇندەستىك تابۋىنا ىقپال ەتەدى. بۇل رەتتە اتامىز قازاق اڭشىلىقتى كاسىپ ەمەس، ونەر ساناۋىندا دا ۇلكەن ءمان بار. قازاق اراسىندا اڭشىلىقتىڭ كەڭ تاراعان ءتۇرى — اڭدى بۇركىتپەن اۋلاۋ، بۇركىت ۇستاپ ساياتشى بولۋ، اڭشىلىققا دەن قويىپ، سالبۋرىنعا شىعۋ. جۇقالاۋ كوك تۇمسىعى كەلسە جالپاق، مەلجەمدى قوجىر تابان، بۇتى تالتاق، كوز اۋدانى شۇڭىرەك، كەكشىل ماڭداي، كەڭ يىق، سانى جۋان، ءتوسى شالقاق. بۇركىت توپشىسى كەلسە جوعارىلاۋ، شالعىسى كۇيرىعىنا تۇرسا تاياۋ، كوكتە ۇشقىر، تۇعىردا شاڭقىلى جوق، ءبىر تۇلكىدەن باسقاعا بولماسا جاۋ. قولىڭنان ءوزى تىلەپ ۇشسا سامعاپ، قۇرعاتپاي قانجىعاڭدى كۇندە قانداپ. دۇنيەنىڭ ءبىر قىزىعى — قىران بۇركىت، الىستان ات تەرلەتىپ تاپساڭ تاڭداپ. شەگىر كوز قاندى بالاك قىران بۇركىت، بوزبالا قاپى كالما، مالىڭدى ىركىپ. الپىس ەكى ايلالى تۇلكىنى ۇستاپ، بايلاساڭ قانداي قىزىق، قارعا سىلكىپ. قارا ءتىل، قانجار تۇياق، قانعا تويماس، قانشا كەرىپ تۇرسا دا الماي قويماس. شۇبار تۇياق جيرەندى تاۋىپ سالساڭ، ەردىڭ قۇنىن بەرسەڭ دە باسىن جويماس. لىپ ەتىپ، ەتپەتىنەن كەتسە زۋلاپ، تىم ەپتى سىپىرعانى جەر باۋىرلاپ. جارىق ەتىپ جاقپار تاستان تۇلكى قاشسا، شاپ ەتىپ كىزدى ۇستاعان بوزبالا ناق. بۇلقىنىپ بولمايمىن دەپ شايقاسقانداي. سىتىلىپ كۇتىلماق بوپ بايقاسقانداي. قاراڭداپ ءدوڭ استىندا جاتسا باسىپ، تار جەردە ەكى عاشىك ايقاسقانداي. جىبەرمەي باسىپ السا جۇلقىنعانعا، بوساتپاي بۇرە ءتۇسىپ بۇلقىنعانعا. بۇلتارتپاي جۇمارلاپ اپ يلەپ جاتار، شىنىمەن ىنتاسى اۋىپ ۇمتىلعاندا. كوك تۇمسىق كوزگە دەيىن قانعا باتىپ، ۇستىنە اتتاي ءمىنىپ وتىرعاندا.. كونىلگە كورمەك ءۇشىن و دا قىزىق، ۇكسايدى قىز بەن جىگىت قوسىلعانعا. اباي اقىننىڭ ايتقانى دەلىنەتىن بۇل ولەڭ شىعىس قازاقستان وبلىسى، سامار اۋدانى، جامبىل اتىنداعى كول- حوزدىڭ تۇرعىنى مەكەەۆ سۇلەيمەن اقساقالدىڭ ايتۋى بويىنشا حاتقا ءتۇسىپ وتىر. اباي سياقتى جاقسى-جاماننىڭ پارقىن بىلەتىن، تىرشىلىكتىڭ قىر-سىرىنا زەردە بويلاتقان ۇلى اقىن قىران قۇستىڭ قىلىق-قاسيەتىنە تەگىن تاڭدانباسا كەرەك. قانداي تاڭدانىس، قانشاما سۇلۋ ءسوز، سۇيسىنۋگە تولى سەزىم دەسەڭىزشى! اڭ قىزىعى اڭشىلىق كاسىبى ءوز الدىنا، سوعان قوسا نەبىر ادەمى ءداستۇر، سۇلۋ ساز، ءساتتى تەڭەۋ قالىپتاسىپ، نەشە ءتۇرلى مۇلىكتەردىڭ، زاتتىق مۇرالاردىڭ دۇنيەگە كەلگەنىن كورەمىز. قازاق اراسىندا جىرتقىش كۇستاردىن ءار ءتۇرىن قولعا ۇيرەتۋ ءداستۇرى بولعان. سولاردىڭ ىشىندە ەڭ ءبىر قاسيەت تۇتاتىن قىرانى — بۇركىت. بۇركىت دەپ قازاق اڭشىلارى جىرتقىش كۇستاردىڭ ىشىندەگى اسا تەكتىسىن، ادام قولىنا تەز ۇيرەنگىش ەستىسىن اتاعان. سونىمەن بىرگە قايراتىنا ساي بەتتىلىگى، جۇرەكتىلىگى، قيىرداعىنى تەز سەزەتىن كورگىشتىگى دە وزگە قۇستارعا كاراعاندا بۇركىتتىڭ ەرەكشەلىگىن كورسەتەدى. كوپ رەتتە كىران بۇركىت دەپ اتالۋىنىڭ ءوزى سول قىراعى كورەگەندىگىنەن، شالىمدى العىرلىعىنان بولسا كەرەك. كازاقستاندا بۇركىت قياسى كوبىنەسە التاي، ساۋىر، تارباعاتاي، الاتاۋ، كوكشەتاۋ، شىڭعىس سياقتى سىلەمدى تاۋ- لاردا، سونىمەن بىرگە ورماندى القاپتاردا اسىرەسە، بيىك قاراعايلى، ۇيەڭكىلى جەرلەردە كەزدەسەدى. قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ قولعا تۇسكەن بۇركىتتى «وي قۇسى» نەمەسە «قىر قۇسى»، «تاۋلى جەردىڭ قۇسى» دەۋى دە وسىدان. تاۋلى جەردى مەكەندەيتىن بۇركىتتەردىڭ تۇلعاسى كەسەك، كولدەنەڭى اۋقىمدى يىقتى، اڭعارى (ەكى اياعىنىڭ اراسى) الشاق، جاۋىرىنى سىرتقا تەۋىپ، مويىن ءجۇنى مەن بالاق ءجۇنى سالالى ءبولىپ كەلەدى. تەك ءبىتىم تۇلعاسى عانا ەمەس، سىرتقى ءتۇر تۇسىندە دە وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار. ماسەلەن، كىر قۇسىنىڭ ءجۇنى قارا بارقىن تارتىپ، بويىنداعى اق تەڭبىلدەرى ەرەكشەلەنە، ايقىن كورىنەدى. اسىرەسە، ەكى يىعى مەن قۇيرىعىنىڭ اعى مول بولاتىندىقتان كوزگە ۇرىپ تۇرادى. ال وي كۇسى ءوزىنىڭ ىقشام، جيناقىلىعىمەن كوز تارتادى. جاپىراقتارى سۇيىرلەنە جىمداسىپ، جالپى ءتۇر-ءتۇسى سارى بۇيرا ءمارمارداي ءمىنسىز كەرىنەدى. ەگەر ونىڭ تارانىپ سىلانعاننان كەيىنگى تۇعىرداعى سابىرلى كەيپىنە زەر سال- ساڭىز شەبەر ءمۇسىنشىنىڭ قولىنان شىققانداي عالامات ءبىر ءمىنسىز تۇلعانى كورەر ەدىڭىز. تەك قانا اقاۋسىز سۇلۋلىق ەمەس، سونىسىنا ۇندەس ۇلى سابىر مەن جالتاقسىز جىگەردى، تەك وزىنە عانا جاراساتىن پاڭدىقتى كورەر ەدىڭىز. وي كۇسى دەنەسىنىڭ ىقشام، جەڭىل ءبىتۋى دالالى، ورماندى جەرلەرگە بەيىمدەلگەن بولسا كەرەك. قازاق قۇسبەگىلەرى ۇستاعان بۇركىتتەردىڭ «التايدىڭ اقيىعى»، «قاراعايدىڭ قىزىلبالاق سارىسى» نەمەسە «قانىشەر قارا»، «تۇمەننىڭ سارى قۇسى» دەپ اتاۋى دا جاڭاعىداي مەكەن-جايىنا قاراي قالىپتاسقان ءبىتىم ەرەكشەلىكتەرىنەن تۋعان. تاۋ بۇركىتتەرى ۇياسىن بيىك كۇزعا، قاناتتىدان باسقانىڭ ورەسى جەتپەيتىن جالتىر بەتتەگى كەمەرگە سالادى. وي بۇركىتتەرى بيىك قاراعاي، ۇيەڭكى، كەيدە سەكسەۋىلدىڭ دە باسىن ۇيالاي بەرەدى. ال ۇنگىر، ءىن، وزەننىڭ جار قاباعى سياقتى ارزان ورىنداردى ءسىرا دا مەكەن ەتپەيدى. مەكەن ەتۋ بىلاي تۇرسىن، قانات بۇگىپ ايالدامايدى دا. بۇركىت ۇياسى ءىرى شومشەكتەردەن سالىنعاندىقتان ۇيا ورتاسىنا شي، ولەڭشوپ توسەسە دە جايسىزداۋ بولادى. ۇيا كولەمى ءبىر جارىم، ەكى مەتر بولىپ كەلەدى. بۇركىت ۇيا باسارىندا تاۋلى جەر بولسىن، ورماندى جەر بولسىن ارالارىن ءبىر، ءبىر جارىم شاقىرىمنان بىرنەشە ۇيا سالادى. كەيىن جۇمىرتقالار شاعىندا سولاردىڭ ءبىرىن عانا مەكەن ەتەدى دە، ارتىق قالعان ۇيالار اتالىق، ءشاۋلى بۇركىتتىڭ ەنشىسىنە، يەلىگىنە تيەدى. بالاپانى قارا قانات بولىپ، ۇشۋعا باۋلىنعان شاقتا الگى ۇيالاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جاڭا ءورىس، جايلى قونىس ەتەدى. بۇركىت جۇمىرتقاسىنىڭ ءتۇسى اقشىل بولادى. ۇزىنى — 59-71 ميلليمەتر، سالماعى 95-100 گرامم تارتادى. بۇركىت بالاپانى ءبىر جارىم اي جۇمىرتقادا، ەكى اي بەس كۇن، ەكى اي ون كۇن ۇيادا بولىپ، تامىز ايىنىڭ ورتاسىنا قاراي ۇيادان ۇشا باستايدى. وسىدان قىركۇيەك، قازان بويى ءشاۋىلى مەن ۇياباساردىڭ باۋلۋىمەن جۇرەدى دە، ونان ءارى ءوز بەتىمەن اڭ ۇستاپ جەۋگە جارايدى. قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ داستۇرىندە سارى اۋىز بالاپان كەزىنەن قولعا ءتۇسىپ، دۇرىس باپ كورگەن بۇركىتتەر (ونى «قول بالا» دەپ اتايدى) قاڭتار، اقپان ايلارىندا تۇلكى الۋعا شاماسى كەلەدى. ءتۇز قىرانىن قولعا ءتۇسىرۋدىڭ قازاق قۇسبەگىلەرى اراسىندا ءار ءتۇرلى ءادىسى بەلگىلى. ولار: اۋمەن ۇستاۋ، تور جايۋ، توياتتاتىپ الىپ تۇتقيىلدان باسىپ قالۋ، شەڭگەلدەستىرۋ، ۇيادان الۋ. اۋمەن ۇستاۋ ءۇشىن كوزى كەڭ، بيازى ءجىپتى توردى ەلسىز دالاعا كۇرادى. ول ءۇشىي قابىقتالعان بەس-التى تالدى جەرگە السىزدەۋ قازىپ، تورمەن قورشايدى دا، اۋ ورتاسىنا مىقتاپ قازىق قاعادى. قازىققا ءتىرى تۇلكى نەمەسە قويان، كەيدە ءبىر-ەكى تاۋىق بايلايدى. قيادان كورىپ، قۇديا تۇسكەن بۇركىت توبەسى اشىق توردان ەش ۋاقىتتا تىك كوتەرىلىپ ۇشپايدى. جۇگىرە كوتەرىلىپ ۇشامىن دەگەندە تورعا ورالادى. تور جايۋ ءادىسى كوبىنە قىس ايلارىندا قار تۇسكەن سوڭ قولدانىلادى. ول ءۇشىن قار تۇستەس اق شاڭقان توردى قار ۇستىنەن ءبىر مەترگە جۋىق بيىكتىكتە كەرە كۇرادى دا، استىنا ءتىرى تۇلكى نەمەسە قويان بايلايدى. بۇعان سورعالاپ تۇسكەن قىران اياعىن تورعا شالىپ الادى. سولقىلداق تور بۇركىتتىڭ اياقتىرەپ، سەرپىلە ۇشۋىنا كەدەرگى جاسايدى. توياتتاتىپ ۇستاۋ ءۇشىن ءتۇز تاعىسىنىڭ اڭعا تۇسكەن نەمەسە جاس جەمتىككە قونعان ءساتىن اڭدۋ كەرەك. ول ءۇشىن ىلكىمدى، ۇشقىر اتقا ءمىنىپ، ابدەن مەلدەكتەپ تويعان بۇركىتكە ەڭ ۇرىمتال دەگەن يەك ارتپادان تۇتقيىلدا قوسىلىپ بەرەدى. كۇن جەلتەن بولسا جەل جاعىنان شىقسا، تويعان قۇس ىققا قاراي جۇگىرگەندە بوتەگەسىمەن جەر سوعىپ، كوتەرىلىپ كەتە المايدى. ۇشقىر اتپەن ءتونىپ كەلگەن بەتتە قۇس ۇستىنە شاپان سياقتى كيىمدى جابا سالۋ كەرەك. ال شەڭگەلدەستىرۋ ءۇشىن قول قۇسىن، قولعا ۇيرەنگەن بۇركىتتى ءتۇز قىرانىنا سالادى. ول ءۇشىن قول كۇسىنىڭ بالاق باۋىنا تۇلكىنىڭ جون تەرىسىن، نەمەسە ءبىر سانىن قىزارتا بايلاپ قويا بەرەدى. ارينە، ءتۇز كۇسىنىڭ بويىن كورىپ با رىپ جىبەرۋ كەرەك. سوندا ءۇي قۇسى ءوز تەكتەسىمەن جۇپتاسىپ ۇشۋدى اڭساپ كوتەرىلسە، ءتۇز قۇسى ونىڭ اياعىنداعى جەمگە كۇديادى. مۇنداي جاعدايدا قوس بۇركىت ءسوز جوق شەڭگەلدەسىپ جەرگە تۇسەدى. بۇركىتتى ۇيادان ۇستاۋ ءۇشىن اڭشىنىڭ كوپ ەڭبەگى، ادىسقويلىعى، ەپتىلىگى قاجەت. ول ءۇشىن قۇستىڭ مەكەن-جايىن، قوناتىن مەزگىلىن ابدەن باقىلاپ الىپ، تور، تۇزاق، شاپپاسىنا كيىز سالعان قاقپان تاعى دا باسكا ادىستەر ارقىلى قولعا تۇسىرەدى. ۇياسىنان ۇستاماي، تور، تۇزاق قۇرىپ نەمەسە باسقاشا ايلا تاسىلمەن ۇستاعان ەرەسەك بۇركىتتى كەز كەلگەن ادام ۇيرەتە المايدى. تۇزدەن ۇستاعان قۇستى ۇيرەتەتىن ادام كۇستىڭ سىرىنا قانىق، ەرەكشە شىدامدى، ەرىنبەيتىن ەرىك كۇشتىڭ يەسى بولۋ كەرەك. ءتۇز قۇسىن قولعا تۇسىسىمەن توماعا كيگىزبەي ۇيرەتۋگە بولمايدى. توماعا كيگىزگەن سوڭ دا ەكى-ءۇش كۇن ۇيىقتاماي قارسىلىق كورسەتەتىن قيقارلىعى بولادى. وندايدا ىرعاققا (تەربەلمەلى اتكەنشەك ەتىپ بايلانعان جۇمىر اعاش) وتىرعىزىپ، ۇيىقتاتپاي جەڭىپ ۇيرەتەدى. ياعني ەكى كۇن بولسىن، ءۇش كۇن بولسىن كۇس قارسىلىعىن قويعانشا قاجىماي بىرگە بولعان ابزال. سونىڭ بارىنە ۇنەمى سىلاپ-سيپاپ، جاناسىپ، ەرەكشە ىقىلاس كورسەتە، دىبىس شىعارىپ وتىرعان ءجون. ماسەلەن، ەركەلەتكەندە «بوپىم-بوپىم» دەسە، شاقىرعاندا «پا-پا» نەمەسە «كەۋ-كەۋ» دەپ ۇيرەتەدى قازاق قۇسبەگىلەرى. قۇس ءارى ۇيقىدان، ءارى اشتىقتان شارشاپ، قاجىعان شاقتا قارسىلىعى ازايىپ تىنىشتالا باستايدى. سيپاسا دا جاقتىرتپاي، قوزعالاقتاپ، ىسىلداپ، ساقىلداۋىن قويادى. وسى شاقتا جەمدى قولدان بەرىپ ۇيرەتۋدىڭ دە پايداسى كوپ. قۇستىڭ العاشقىدا وزدىگىنەن ەتكە ۇمتىلمايتىن ادەتى بولادى، وندايدا ءبىر جاپىراك ەتكە قانت بۇركىپ، اساتىپ جىبەرسە ۇيرەنىپ كەتۋى وپ-وڭاي. باپكەر، اڭساق، ساياتشى قۇسبەگىلەر قولعا تۇسكەن قۇستى ءتۇن ورتاسىندا تۇرىپ اينالىپ-تولعانىپ ىقىلاس كورسەتىپ، سىلاپ-سيپاپ كايتادى. بۇركىتتىڭ يەسىنە ابدەن باۋىر باسۋى ءۇشىن مۇنداي ىقىلاس كاجەت-اق. قالىڭ توبىر ىشىنەن يەسىنىڭ داۋىسىن تانىپ توماعالى بۇركىتتىڭ شاڭقىلداپ كويا بەرۋى وسىنداي ەڭبەكتىڭ ناتيجەسى بولسا كەرەك. بۇركىت يەسىنىڭ قولىنان جەم جەۋگە ۇيرەنگەن سوڭ الىستا تۇرىپ جەم كورسەتىپ، شاقى-رىپ، قولىنا قونۋعا باۋليدى. مۇنىڭ ءبارى قۇستىڭ اتقا دا، ادامعا دا ۇيىرسەك بولۋىنا ءارى شىنىعۋىنا بىردەن-ءبىر سەبەپ. باۋلۋ كەزدەرىندە اياعىنا بايلانعان ۇزىن جەڭىل شىجىم ءجىپتىڭ بولعانى ابزال. قازاق قۇسبەگىلەرى بۇلاي باۋلۋدى شىرعاعا تارتۋ دەپ اتايدى. ەرىنبەي-جالىقپاي شىرعاعا كوپ تارتقان بۇركىتتىڭ قانات كۇيرىعى بەرىك تالماي ۇشاتىن بولىپ جەتىلەدى. مۇنان سوڭ دالبايعا ءتۇسىرىپ ۇيرەتەدى. دالبايعا ءتۇسىرۋ دەپ تۇلىپ ەتىپ سويىلعان اڭ تەرىسىنىڭ (كوبىنەسە، تۇلكى تەرىسى) ۇستىنەن جەم العىزۋدى ايتادى. جەمدى اڭ تەرىسىنىڭ كەز كەلگەن جەرىنە قويا سالماي، باس جاعىنا تىعىپ، ەكى كوزىنەن بولار-بولماس قىزارتىپ كورسەتىپ قويۋ كەرەك. بۇركىت سوندا كۇش جۇمساپ سۋىرىپ جەيدى. بۇعان ۇيرەنگەن شاقتا تۇلىپقا ۇزىن ءجىپ بايلاپ سۇيرەتەدى دە، بۇركىتتى ات ۇستىندە ۇستاپ تۇرىپ كورسەتەدى. ەگەر كۇس توماعاسىن سىپىرعاندا دالباي تۇلىپقا تالپىنىپ، لاپ قويسا ءارى قاراي سۇيرەتپەي تاستاي سالۋ كەرەك. سول جەردە دالبايداعى قانت بۇركىلگەن ءتاتتى ەتتى ءبىر-ەكى رەت قاقشىتكان ءجون. مۇنان سون قۇستى قولعا الىپ توماعاسىن كيگىزەدى دە، اتقا ءمىنىپ سۇيرەتپە دالبايدى تاعى دا كورسەتەدى. وسىلايشا قايتالاي بەرۋدىڭ ەش زيانى جوق. بۇركىتتىڭ اڭعا ءۇش ءتۇرلى تۇسەتىنى بار. ءبىرى — شانشىلا، ەكىنشىسى — سىپىرا، ءۇشىنشىسى ءىلىپ تۇسەدى. وسى ۇشەۋىنىڭ ىشىندە ءىلىپ تۇسۋگە داعدىلانعان جاقسى. سەبەبى، شانشىلا تۇسكەن كۇس بىردە بولماسا بىردە جەرگە سوعىلىپ («جەر سوعىپ قالۋ» دەگەن تىركەس وسىدان شىققان), مەرت بولۋى مۇمكىن. ال سىپىرا تۇسكەن كۇس اعىنىن توقتاتا الماي تەگەۋرىنىن (جەمباسار ءۇش ساۋساعىنا قارسى ورنالاسقان ارتقى جالعىز ساۋساق) الدىرىپ الادى. ءىلىپ تۇسۋگە قالىپتاستىرۋ ءۇشىن سۇيرەتىپ كەلە جاتقان دالبايعا قۇس اياعى تيىسىمەن تاستاي سالۋ كەرەك. ەگەر ءارى قاراي كىزىقتىرۋ ماقساتىمەن سۇيرەتە بەرسەڭىز سىپىرا ءتۇسۋدى ادەت ەتەدى. ال دالبايدى تىپتەن سۇيرەتپەي كورسەتسەڭىز، قيمىلسىز «اڭعا» كوكتەگى كۇستىڭ شانشىلىپ ءتۇسۋى ادەتكە اينالادى. بۇركىتتى شىن اڭعا سالماس ءبۇرىن ورە سالىنىپ، اۋىزى تۇمىلدىرىقتالعان ءتىرى تۇلكىگە ءتۇسىرىپ كورۋدىڭ دە پايداسى مول. مۇنى كۇسبەگىلەر تىلىندە «تىرىلەتۋ» دەپ ايتادى. ءتىرى تۇلكىگە قايمىقپاي تۇسكەن بۇركىتتىڭ اڭ الۋعا ۇيرەنگەنى. بۇل سياقتى بۇركىتتى باۋلۋ ادىستەرىنىڭ قاي-قايسىسىنا كىرىسكەندە، ءتىپتى اڭعا سالعاندا دا قولداعى قۇستى اش ۇستاعان ءجون. قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ «يت يەسى ءۇشىن، بۇركىت تاماعى ءۇشىن الادى» دەۋى كوپ جىلعى تاجىريبەسىنىڭ قورىتىندىسىنان تۇيگەن ءادىل ءسوز. قۇسبەگىلەر قولىنداعى بۇركىتىن اڭعا سالۋ ءۇشىن مامىر، ماۋسىم ايلارىنان باستاپ باپتايدى. الدىمەن قانسوقتا، قىزىل سياقتى ماڭىزدى تاماق بەرىپ، تۇلەتۋ ءۇشىن سەمىرتەدى. بۇل كەزدى قىزىلعا وتىرعىزۋ نەمەسە تۇلەتۋ دەپ ايتادى. قۇس تۇلەگى باپتى بولسا، از كۇندە-اق بوي ءجۇنى ءسۇزىلىپ، سىلالانىپ سالا بەرەدى. ال تۇلەك باپسىز، تاماعى قۋاتسىز نەمەسە مازاسى بولماسا قۇستىڭ بوي ءجۇنى جىمداسپاي قوبىراپ، قاۋىرسىندارى بۋناقتالىپ دۇرىس جەتىلمەيدى. بۇركىتتىڭ تۇلەگى بىتكەندە بوي ءجۇنى تارالىپ، قانات قۇيرىعى بەكەم جيناقى بولىپ جەتىلەدى. وسى كەزدە قايتادان ارىقتاتىپ (كۇرت ارىقتاتپاۋ كەرەك) شىرعاعا تارتادى. ۇشىرىپ جەمدەيدى. بۇل جاڭا شىققان قاۋىرسىندارىنىڭ جەتىلۋىنە توپشىسىنىڭ بەرىك بولىپ شىنىعۋىنا سەبەپشى. مۇنان ءارى بۇركىتتى سارىتاپ ەتىپ، ورتاشا ەتىندە ۇستاعان ءجون. بۇركىتتىڭ ەكى جىلدا ءبىر دەنە ءجۇنىن، ءۇشىنشى جىل دەگەندە جال-قۇيرىعىن (قانات-قۇيرىعىن) تۇلەتەلى. بوي ءجۇنىن تۇلەتۋ ءۇشىن قاتتى سەمىرتسە جەتىپ جاتىر. ءدۇر-ءدۇر سىلكىنگەندە جاپىراقتارى توگىلىپ، ءتۇسىپ قالادى. كەيبىر قۇسبەگىلەر بوي ءجۇنىن تۇلەتۋ ءۇشىن جىلقىنىڭ تاماق بەزىن قىمىزعا اشىتىپ جەگىزەدى. بۇل قۇستىڭ دەنساۋلىعىنا جاقسى ەمەس. قانات-قۇيرىعىن تۇلەتۋ ءۇشىن وتكىر باكىمەن ءىرى قاۋىر- سىندارىنىڭ تىم تۇبىنە جۋىقتاتپاي قىرقىپ تاستايدى. مۇنان سوڭ قاۋىرسىنداردىڭ قۋىس وزەگىنە بورتتىرگەن بيداي نەمەسە كۇكىرت تىعىپ بەرگى جاعىن ماقتامەن بەكىتە سالادى. سوندا ءبىر جۇمادان قالماي قۇستىڭ ءىرى قاۋىرسىندارى ءتۇسىپ قالادى دا، ونىڭ ورنىنا مۇقالماعان كوك بولات سەمسەردەي جاڭا قاۋىرسىن بىتەدى. قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ قولىنداعى قۇستى ءتيىستى باپ، كۇيىنە قاراي اشىقتىرۋى، قويالاتۋى (قۇستىرۋ), شاياتىنى ء(ىشىن جۇرگىزۋ) بولادى. قويالاتۋ ءۇشىن بارماقتاي اق كيىزدى ابدەن جۋىپ تازارتىپ مايعا وراپ اساتىپ جىبەرسە، ازدان سوڭ ىشىندەگى بار ءناجىستى قۇستىرىپ، بىرگە تۇسەدى. ال ءىشىن شايىپ، اشىقتىرۋ ءۇشىن تىرنا جىلىگىنەن جاسالعان تۇتىكتەپ ءبىر-ەكى رەت كىزىل شاي جۇتقىزسا جەتىپ جاتىر. قۇسبەگىلەردەن «قايىرۋ» دەگەن ءسوزدى ءجيى ەستيمىز. بۇل ءسوز قۇستى ءار كەزدە ءار ءتۇرلى باپتا ۇستاۋ ءۇشىن وعان بەرىلەتىن تا- ماعىنا بايلانىستى ايتىلادى. ماسەلەن، قۇسبەگى قولىنداعى بۇركىتىن قايىرىپ، قالاعان ءبىر بابىنا كەلتىرۋ ءۇشىن مىنا سياقتى جەمنىڭ تۇرلەرى بەرىلەدى: قانسوقتا — ولگەن اڭنىن نەمەسە مالدىڭ تۋرالماعان، قانى سورعالاعان كەسەك ەتى. قىزىل — قۇستىڭ قىلعىپ قاقشۋىنا وڭتايلانىپ تۋرالعان قىزىل ەت. مۇنىڭ دا قان-ءسولى وزىندە بولادى. تارتپا — مالدىڭ نەمەسە اڭنىڭ جەلكەسى، تولارساعى، شاندىرى سياقتى قۇنارى از ءسىڭىرلى جەرلەرى. ساربورتپە — تۋرالعان سوڭ، ەكى-ءۇش رەت شۇبەرەكتەي بولع- انشا سۋعا شايىپ، سىعىمداپ، بار ماڭىزىنان ايىرعان ەت. تويات — قۇس ءوزى العان اڭنىڭ تاڭىن ىرەپ، ءتىلىن سۋىرىپ نەمەسە ىستىك وكپەسى مەن جىلى مايىن ويىپ جەسە، سونى كۇس توياتتادى دەيدى. ۇرگەن وكپە نەمەسە بوز وكپە — سويىلعان مالدىڭ، ياكي، اڭنىڭ وكپەسىنە پىشاق تيگىزبەي كەڭىردەگىمەن قوسا الىپ ءۇرىپ قويادى. سوندا وكپە ماڭىزىنان ايىرىلىپ، قۇستى بەلگىلى كۇيگە تۇسىرەتىن جەم بولىپ شىعادى. قۇسبەگىلەر قولىنداعى قۇستىڭ جاي كۇيىن تامىرشىداي باعىپ وتىرادى دا قاجەت بولسا بۇركىتكە «اقجەم» مەن «بوزوكپەنى» جۇدەتۋ ءۇشىن، «تارتپانى» شىنىقتىرۋ ءۇشىن، «قانسوقتا» مەن «قىزىلدى» سەمىرتۋ ءۇشىن بەرەدى. ال «ساربورتپەنى» قۇستى ءبىر كالىپتا ۇستاۋ ءۇشىن بەرەدى. مۇنى قازاق «ويتاماق» دەپ تە ايتادى. بۇركىتتى شوشىمالدى ەتپەي دۇرىس باپتاپ قولعا تەز كوندىكتىرۋدىڭ ءبىر شارتى وعان قاجەتتى مۇلىكتەردىڭ دۇرىس جاسالۋىنان دا. ولاردىڭ اتاۋلارى مىناداي: تۇعىر — بۇركىتتىڭ قۇيرىعى جەرگە تيمەيتىندەي ەتىپ جاسالعان اعاش ساكى. قازاقتا بۇركىت تۇعىرىن التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەپ ونەر تۋىندىسىنداي ەتىپ اشەكەيلەۋ ءداستۇرى دە بولعان. تۇعىردى شەبەرلىكتەرىنە كاراي ءار ءتۇرلى ەتىپ جاساي بەرەدى. توماعا — قۇستىڭ كوزىن جاۋىپ تۇرۋ ءۇشىن بىلعارىدان قوس ساي، ءۇش ساي نەمەسە ءتورت ساي ەتىپ تىگەتىن باس كيىم. بۇركىت اياعىمەن قاعىپ تۇسىرمەس ءۇشىن توماعاعا شىرت ەتپەمەن بەكىتىلگەن تاماق باۋ تاعىلادى. شىتىرا قاداپ، ۇكىلەگەن تو- ماعا قۇسقا ەرەكشە ءبىر كورىك بەرەدى. توماعاسىز قۇس مازاسىز بولادى. بالاق باۋ — كولعا تۇسكەن قۇستىڭ اياعىن قاتتى قىسپاي- تىنداي ەتىپ كيىزدەن ساقينا تىگەدى دە، ونىڭ سىرتىن بىلعا- رىمەن قاپتايدى. سول بىلعارىعا ۇزىندىعى ەكى سۇيەمدەي عانا قايىس تاسپا نەمەسە شىجىم ءجىپ تاعىپ ۇشىنا جەڭىل شىعىرشىق وتكىزەدى. بالاقباۋ، بىرىنشىدەن، قولداعى قۇستى تۇقىرتا ۇستاپ، ورنىقتى وتىرعىزۋ ءۇشىن كەرەك. ەكىنشىدەن، تۇعىردا مازاسىز بولماۋ ءۇشىن، ۇشىنشىدەن، جەلى باۋدى وتكىزۋ ءۇشىن قاجەت. جەلى باۋ — بالاق باۋدىڭ قوس شىعىرشىعىنان وتكىزەتىن، باسىندا ءتۇيىن تىعىرىعى بار شىجىم ءجىپ. جەلى باۋ قۇستى شىرعاعا تارتقاندا نەمەسە قولعا جاڭادان تۇسكەن بۇركىتتى باۋلىعاندا كاجەت. بۇركىت قولعاپ نەمەسە بيالاي — جۇمساق ەتىپ ۋالانعان قاسقىر تەرىسىنەن ءۇش ساۋساق ەتىپ استار سالىپ تىككەن قولعاپ. بۇركىت قۇنداق نەمەسە بولەۋ — تالدى باۋىرلاپ شابادى دا، دوڭگەلەتە ءيىپ وتىرىپ ەكى باسىن بىرىكتىرەدى. سونان سوڭ شەڭبەردىڭ ىشىنە ءجيى ەتىپ كۇلدىرەۋىش سالادى. بۇل كىشكەنتاي، ويىنشىق شاڭىراققا ۇقسايدى. مۇنان ءارى ءپىشىپ وتىرىپ ءدوپ-دوڭگەلەك كورپەشە تىگەدى دە، شەڭبەردىڭ ەكى جەرىنە بالا بەسىگىنىڭ تارتپاسىنا ۇقساس تارتپا تاعادى. ادەتتە كۇنىمەن اڭعا سالىنعان قۇستىڭ قۋاتى ازايىپ، كەشكى سالقىنعا شىداماي كۇرىلدايتىن كەزدەرى بولادى. سونداي شاقتا بۇركىتتىڭ اياعىن باۋىرىنا العىزىپ، بولەۋگە بايلاپ ءجۇرىپ كەتسە دانەڭە دە ەتپەيدى. بۇركىت بالداق نەمەسە قولدىق — قۇسبەگىنىڭ قۇسى قونىپ وتىرعان قولى تالماس ءۇشىن سۇيەپ وتىراتىن اشا اۋىز اعاش. بۇركىت بالداقتىڭ ءبىر جاعىنا بۇلدىرگە تاڭىلادى دا، ەر-توقىم- نىڭ الدىڭعى قاپتالىنان وتكەن شەتتىكپەن بايلاستىرادى. ساپتى اياق — قىسقا عانا سابى بار، جايپاق كەلگەن اعاش ىدىس. تۇتىك نەمەسس شۇمەك — قۇستىڭ ءىشىن شايۋ ءۇشىن، سۋ بەرۋ ءۇشىن تىرنا جىلىگىنەن نەمەسە اعاشتان ءبىر باسىن جايپاق اۋىزدى ەتىپ جاساعان تۇتىك. مىنەكي، كۇسقا كاجەتتى مۇلىكتەردىڭ نەگىزگىلەرى وسىلار. قازاق قۇسبەگىلەرى قولىنداعى قۇستىڭ مەكەن-جايىنا، مىنەزىنە، السىزدىك-كۇشتىلىگىنە، ۇشقارلىق-العىرلىعىنا، سىرت بىتىمىنە قاراي ات كويادى. ماسەلەن، «اقشەگىر»، «كۇيشىل»، «كۇڭتابان»، «شۇڭىرەك»، «كەكشىل»، «ساداقسان»، «اقيىق»، «قاندى بالاق»، «سابالاق»، «ءشاۋلى»، «ءسارسۇمبى»ت.ب. بۇلاردى قۇستىڭ تەگىنە قاراي كويىلعان اتى دەيدى. كەيدە قۇستىڭ اتىنا تاربيە-باپ كورىپ، باۋىر باسقان يەسىنىڭ ەسىمى دە قوسا اتالادى. ماسەلەن «تۋلاقتىڭ شولاعى» (بۇل كۇستى اباي اقىن بەس قۇلىندى بيە بەرىپ العان ەكەن), «تىنەكەيدىڭ سارى قۇسى»، «جاياۋ مۇسانىڭ كوك دويىنى»، «ءماتىمۇسانىڭ ون ءۇش قۇيرىعى»، «شايماننىڭ سۇرشولاعى»، «جابايدىڭ قارا شەگىرى» تاعى باسقالارى. قازاق قۇسبەگىلەرى بۇركىت اتىن جاسىمەن دە اتايلى. جا- سىنا قاراي بۇركىت بىلاي اتالادى: ءبىر جاس — بالاپان كۇس, ەكى جاس — قان ءتۇبىت، ءۇش جاس — تىرنەك، ءتورت جاس — تاس تۇلەك، بەس جاس — مۇزبالاق، التى جاس — كوك ءتۇبىت، جەتى جاس — قانا، سەگىز جاس — جانا، توعىز جاس — ماي ءتۇبىت، ون جاس — بارقىن، ون ءبىر جاس — بارشىن، ون ەكى جاس — شوگەل، وسىلايشا ون بەس، جيىرما جاسقا دەيىن اتالا بەرەدى. قازاق اڭشىلارى جۇيرىك ات، قىران بۇركىت، العىر تازى، بولات قاقپانىن، قىل تۇزاق، جىبەك تورىن ساقاداي ساي ەتىپ، ايلاپ-اپتالاپ اڭشىلىك قۇرۋدى «سالبۋرىن» دەپ اتايدى. سالبۋرىنعا قاتىسقاندار جاسىنا، اتاعىنا، اقىلىنا، باي- لىعىنا، بىلىمىنە قاراماي مىندەتتى تۇردە بۇركىت يەسى قۇسبە- گىگە باعىنادى. كۇسبەگى سالبۋرىنعا قاتىسۋشىلاردى الدىن الا بەسكە ءبولىپ توپتايدى. ءبىرىنشى، تۇرعىشىلار — بۇركىت ۇستاپ بيىكتە تۇرۋشىلار. ەكىنشى، قاعۋشىلار —اڭ جۇرەتىن جەردى تىنتە ءسۇزىپ قۋىپ شىعۋشىلار. ءۇشىنشى، توسقاۋىلشىلار — قاشقان اڭدى ءىن قورىمنان، تاۋلى-تاستاقتى جەرلەردەن قايتارىپ، جاسقاپ ءتۇرۋ ءۇشىن جولىن توسۋشىلار. ءتورتىنشى، ىزشىلەر — اڭدى ىزىنە ءتۇسىپ ءجۇرىپ، بويىن كورۋشىلەر. بەسىنشى، قىزىلشى نەمەسە باقىرشىلار — قوستا كالىپ اس ازىرلەۋشىلەر نەمەسە سويۋشىلار. مىنەكي، «اقتەر جاقسى بولسا، وينايتىن ءرولدىڭ جامانى جوق» دەگەنلەي-اق بۇل توپتىڭ قاي-كايسىسى بولسا دا ۇلكەن ىسكەرلىكتى سەزىمتالدىقتى، توزىمدىلىكتى، سابىردى، ۇي- ىمشىلدىقتى كاجەت ەتەدى. دۇرىس باۋلىنىپ، جاقسى باپ كورگەن بۇركىت تۇلكى، قارساك، قويان الادى. ال كەيبىر وجەت قىراندار قاسقىر، كيىك، ارقارعا دا تۇسەدى. ۇيا باسار بۇركىتتىڭ سالماعى بەس، بەس جارىم كيلوگرامم، ەركەگى ءتورت، ءتورت جارىم كيلوگرامم بولادى. ەكى شالعىلىعى- نىڭ (ەكى قاناتى) ارالىعى ەكى-ەكى جارىم مەتر بولىپ كەزدە- سەدى. ۇيا باسار قۇس دەنەلىلەۋ، اشۋلى، كۇشى دە باسىم كەلەدى. عىلىمي دەرەكتەردە بۇركىت 100—150 جىل جاسايدى دەيدى. ال قازاق كۇسبەگىلەرى كوبىنەسە ون بەس — جيىرما جىل سالعان قۇستى ءسوز ەتەدى. مىنەكي، بۇركىت تۋرالى كورىپ-بىلگەن، وقىپ-تۇيگەن، ازىن- اۋلاق ماعلۇماتتارىمىز وسىنداي. اقسەلەۋ سەيدىمبەك ۇلت.كز
اڭشىلىقتىڭ ءۇمىت قۋانىشى كوپ. ىستىق وتتاي قىزۋلى مينۋتى كوپ، ماعنالى ءومىر.
اڭشىلىقتا كىسىنى اقىن كۇيىنە جەتكىزەتىن سەزىم كۇيى كوپ.
م. اۋەزوۆ
ءبىر نارسە ەكى اياقتى، سەگىز بارماق،
ىلىكسە دۇنيەنىڭ بارىن الماق.
ءوزىنىڭ ءتىلى بار دا، تىستەرى جوق. جۇتادى كورىنگەندى الماپ-جالماپ.
(حالىق جۇمباعى. شەشۋى: بۇركىت)
كول-كوسىر سارى دالانى ساحنا ەتكەن اتا-بابامىز تەك قانا مالدىڭ ءتىسىن كۇيتتەپ، ىزىنە ەرۋمەن عۇمىر كەشكەن جوق. كوڭىل قۇمارىن قاندىرارلىق تالاي-تالاي قىزىقتى دا تابا بىلگەن. سول قىزىقتىڭ ءبىر ۇشىعى اڭشىلىققا دا بايلانىستى. جۇيرىك ات، قىران بۇركىت، العىر قارشىعا، قۇماي تازى، ايلالى سۇڭقار، بولات قاقپان، ءتۇزۋ مىلتىق سياقتىلاردىڭ قاي-قايسىسى دا وزىندىك سىرعا تولى تاماشاسىمەن اركىمدى-اق ەلىكتىرە بىلگەن. جاي ەلىكتىرۋ ەمەس، جانى سەرگەك ەر جىگىتتىڭ سەنىمدى سەرىگى، قيىندىققا تولى ومىرلەرىنىڭ ءبىر مەزگىلدىك اراشاسىنداي دا بولدى. سوندىقتان دا قازاقتىڭ تىرشىلىك سالتىندا قىسقا كۇندە قىرىق الىپ، قورجىن تولتىرىپ، «ۇيىرىمەن ءۇش توعىز» ولجا بايلاندىرار ەڭ سۇيىكتى كاسىبى وسى اڭشىلىق.
سونىمەن بىرگە اڭشىلىق ساياتشىلىقتىڭ وزگەشە جاقسىلىعى بار. ول كىمدى بولسا دا سالقىن سابىرعا، جان سەمىرتەر كوڭىلدىلىككە باۋلىپ، ەرىك كۇشى مەن دەنە كۇشىنىڭ ۇندەستىك تابۋىنا ىقپال ەتەدى. بۇل رەتتە اتامىز قازاق اڭشىلىقتى كاسىپ ەمەس، ونەر ساناۋىندا دا ۇلكەن ءمان بار.
قازاق اراسىندا اڭشىلىقتىڭ كەڭ تاراعان ءتۇرى — اڭدى بۇركىتپەن اۋلاۋ، بۇركىت ۇستاپ ساياتشى بولۋ، اڭشىلىققا دەن قويىپ، سالبۋرىنعا شىعۋ.
جۇقالاۋ كوك تۇمسىعى كەلسە جالپاق،
مەلجەمدى قوجىر تابان، بۇتى تالتاق،
كوز اۋدانى شۇڭىرەك، كەكشىل ماڭداي،
كەڭ يىق، سانى جۋان، ءتوسى شالقاق.
بۇركىت
توپشىسى كەلسە جوعارىلاۋ،
شالعىسى كۇيرىعىنا تۇرسا تاياۋ،
كوكتە ۇشقىر، تۇعىردا شاڭقىلى جوق،
ءبىر تۇلكىدەن باسقاعا بولماسا جاۋ.
قولىڭنان ءوزى تىلەپ ۇشسا سامعاپ،
قۇرعاتپاي قانجىعاڭدى كۇندە قانداپ.
دۇنيەنىڭ ءبىر قىزىعى — قىران بۇركىت،
الىستان ات تەرلەتىپ تاپساڭ تاڭداپ.
شەگىر كوز قاندى بالاك قىران بۇركىت،
بوزبالا قاپى كالما، مالىڭدى ىركىپ.
الپىس ەكى ايلالى تۇلكىنى ۇستاپ،
بايلاساڭ قانداي قىزىق، قارعا سىلكىپ.
قارا ءتىل، قانجار تۇياق، قانعا تويماس،
قانشا كەرىپ تۇرسا دا الماي قويماس.
شۇبار تۇياق جيرەندى تاۋىپ سالساڭ،
ەردىڭ قۇنىن بەرسەڭ دە باسىن جويماس.
لىپ ەتىپ، ەتپەتىنەن كەتسە زۋلاپ،
تىم ەپتى سىپىرعانى جەر باۋىرلاپ.
جارىق ەتىپ جاقپار تاستان تۇلكى قاشسا،
شاپ ەتىپ كىزدى ۇستاعان بوزبالا ناق.
بۇلقىنىپ بولمايمىن دەپ شايقاسقانداي.
سىتىلىپ كۇتىلماق بوپ بايقاسقانداي.
قاراڭداپ ءدوڭ استىندا جاتسا باسىپ،
تار جەردە ەكى عاشىك ايقاسقانداي.
جىبەرمەي باسىپ السا جۇلقىنعانعا،
بوساتپاي بۇرە ءتۇسىپ بۇلقىنعانعا.
بۇلتارتپاي جۇمارلاپ اپ يلەپ جاتار،
شىنىمەن ىنتاسى اۋىپ ۇمتىلعاندا.
كوك تۇمسىق كوزگە دەيىن قانعا باتىپ،
ۇستىنە اتتاي ءمىنىپ وتىرعاندا..
كونىلگە كورمەك ءۇشىن و دا قىزىق،
ۇكسايدى قىز بەن جىگىت قوسىلعانعا.
اباي اقىننىڭ ايتقانى دەلىنەتىن بۇل ولەڭ شىعىس قازاقستان وبلىسى، سامار اۋدانى، جامبىل اتىنداعى كول- حوزدىڭ تۇرعىنى مەكەەۆ سۇلەيمەن اقساقالدىڭ ايتۋى بويىنشا حاتقا ءتۇسىپ وتىر. اباي سياقتى جاقسى-جاماننىڭ پارقىن بىلەتىن، تىرشىلىكتىڭ قىر-سىرىنا زەردە بويلاتقان ۇلى اقىن قىران قۇستىڭ قىلىق-قاسيەتىنە تەگىن تاڭدانباسا كەرەك. قانداي تاڭدانىس، قانشاما سۇلۋ ءسوز، سۇيسىنۋگە تولى سەزىم دەسەڭىزشى! اڭ قىزىعى اڭشىلىق كاسىبى ءوز الدىنا، سوعان قوسا نەبىر ادەمى ءداستۇر، سۇلۋ ساز، ءساتتى تەڭەۋ قالىپتاسىپ، نەشە ءتۇرلى مۇلىكتەردىڭ، زاتتىق مۇرالاردىڭ دۇنيەگە كەلگەنىن كورەمىز.
قازاق اراسىندا جىرتقىش كۇستاردىن ءار ءتۇرىن قولعا ۇيرەتۋ ءداستۇرى بولعان. سولاردىڭ ىشىندە ەڭ ءبىر قاسيەت تۇتاتىن قىرانى — بۇركىت.
بۇركىت دەپ قازاق اڭشىلارى جىرتقىش كۇستاردىڭ ىشىندەگى اسا تەكتىسىن، ادام قولىنا تەز ۇيرەنگىش ەستىسىن اتاعان. سونىمەن بىرگە قايراتىنا ساي بەتتىلىگى، جۇرەكتىلىگى، قيىرداعىنى تەز سەزەتىن كورگىشتىگى دە وزگە قۇستارعا كاراعاندا بۇركىتتىڭ ەرەكشەلىگىن كورسەتەدى. كوپ رەتتە كىران بۇركىت دەپ اتالۋىنىڭ ءوزى سول قىراعى كورەگەندىگىنەن، شالىمدى العىرلىعىنان بولسا كەرەك.
كازاقستاندا بۇركىت قياسى كوبىنەسە التاي، ساۋىر، تارباعاتاي، الاتاۋ، كوكشەتاۋ، شىڭعىس سياقتى سىلەمدى تاۋ- لاردا، سونىمەن بىرگە ورماندى القاپتاردا اسىرەسە، بيىك قاراعايلى، ۇيەڭكىلى جەرلەردە كەزدەسەدى. قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ قولعا تۇسكەن بۇركىتتى «وي قۇسى» نەمەسە «قىر قۇسى»، «تاۋلى جەردىڭ قۇسى» دەۋى دە وسىدان.
تاۋلى جەردى مەكەندەيتىن بۇركىتتەردىڭ تۇلعاسى كەسەك، كولدەنەڭى اۋقىمدى يىقتى، اڭعارى (ەكى اياعىنىڭ اراسى) الشاق، جاۋىرىنى سىرتقا تەۋىپ، مويىن ءجۇنى مەن بالاق ءجۇنى سالالى ءبولىپ كەلەدى. تەك ءبىتىم تۇلعاسى عانا ەمەس، سىرتقى ءتۇر تۇسىندە دە وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار. ماسەلەن، كىر قۇسىنىڭ ءجۇنى قارا بارقىن تارتىپ، بويىنداعى اق تەڭبىلدەرى ەرەكشەلەنە، ايقىن كورىنەدى. اسىرەسە، ەكى يىعى مەن قۇيرىعىنىڭ اعى مول بولاتىندىقتان كوزگە ۇرىپ تۇرادى.
ال وي كۇسى ءوزىنىڭ ىقشام، جيناقىلىعىمەن كوز تارتادى. جاپىراقتارى سۇيىرلەنە جىمداسىپ، جالپى ءتۇر-ءتۇسى سارى بۇيرا ءمارمارداي ءمىنسىز كەرىنەدى. ەگەر ونىڭ تارانىپ سىلانعاننان كەيىنگى تۇعىرداعى سابىرلى كەيپىنە زەر سال- ساڭىز شەبەر ءمۇسىنشىنىڭ قولىنان شىققانداي عالامات ءبىر ءمىنسىز تۇلعانى كورەر ەدىڭىز. تەك قانا اقاۋسىز سۇلۋلىق ەمەس، سونىسىنا ۇندەس ۇلى سابىر مەن جالتاقسىز جىگەردى، تەك وزىنە عانا جاراساتىن پاڭدىقتى كورەر ەدىڭىز. وي كۇسى دەنەسىنىڭ ىقشام، جەڭىل ءبىتۋى دالالى، ورماندى جەرلەرگە بەيىمدەلگەن بولسا كەرەك.
قازاق قۇسبەگىلەرى ۇستاعان بۇركىتتەردىڭ «التايدىڭ اقيىعى»، «قاراعايدىڭ قىزىلبالاق سارىسى» نەمەسە «قانىشەر قارا»، «تۇمەننىڭ سارى قۇسى» دەپ اتاۋى دا جاڭاعىداي مەكەن-جايىنا قاراي قالىپتاسقان ءبىتىم ەرەكشەلىكتەرىنەن تۋعان. تاۋ بۇركىتتەرى ۇياسىن بيىك كۇزعا، قاناتتىدان باسقانىڭ ورەسى جەتپەيتىن جالتىر بەتتەگى كەمەرگە سالادى. وي بۇركىتتەرى بيىك قاراعاي، ۇيەڭكى، كەيدە سەكسەۋىلدىڭ دە باسىن ۇيالاي بەرەدى. ال ۇنگىر، ءىن، وزەننىڭ جار قاباعى سياقتى ارزان ورىنداردى ءسىرا دا مەكەن ەتپەيدى. مەكەن ەتۋ بىلاي تۇرسىن، قانات بۇگىپ ايالدامايدى دا.
بۇركىت ۇياسى ءىرى شومشەكتەردەن سالىنعاندىقتان ۇيا ورتاسىنا شي، ولەڭشوپ توسەسە دە جايسىزداۋ بولادى. ۇيا كولەمى ءبىر جارىم، ەكى مەتر بولىپ كەلەدى.
بۇركىت ۇيا باسارىندا تاۋلى جەر بولسىن، ورماندى جەر بولسىن ارالارىن ءبىر، ءبىر جارىم شاقىرىمنان بىرنەشە ۇيا سالادى. كەيىن جۇمىرتقالار شاعىندا سولاردىڭ ءبىرىن عانا مەكەن ەتەدى دە، ارتىق قالعان ۇيالار اتالىق، ءشاۋلى بۇركىتتىڭ ەنشىسىنە، يەلىگىنە تيەدى. بالاپانى قارا قانات بولىپ، ۇشۋعا باۋلىنعان شاقتا الگى ۇيالاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جاڭا ءورىس، جايلى قونىس ەتەدى.
بۇركىت جۇمىرتقاسىنىڭ ءتۇسى اقشىل بولادى. ۇزىنى — 59-71 ميلليمەتر، سالماعى 95-100 گرامم تارتادى.
بۇركىت بالاپانى ءبىر جارىم اي جۇمىرتقادا، ەكى اي بەس كۇن، ەكى اي ون كۇن ۇيادا بولىپ، تامىز ايىنىڭ ورتاسىنا قاراي ۇيادان ۇشا باستايدى. وسىدان قىركۇيەك، قازان بويى ءشاۋىلى مەن ۇياباساردىڭ باۋلۋىمەن جۇرەدى دە، ونان ءارى ءوز بەتىمەن اڭ ۇستاپ جەۋگە جارايدى. قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ داستۇرىندە سارى اۋىز بالاپان كەزىنەن قولعا ءتۇسىپ، دۇرىس باپ كورگەن بۇركىتتەر (ونى «قول بالا» دەپ اتايدى) قاڭتار، اقپان ايلارىندا تۇلكى الۋعا شاماسى كەلەدى.
ءتۇز قىرانىن قولعا ءتۇسىرۋدىڭ قازاق قۇسبەگىلەرى اراسىندا ءار ءتۇرلى ءادىسى بەلگىلى.
ولار: اۋمەن ۇستاۋ، تور جايۋ، توياتتاتىپ الىپ تۇتقيىلدان باسىپ قالۋ، شەڭگەلدەستىرۋ، ۇيادان الۋ.
اۋمەن ۇستاۋ ءۇشىن كوزى كەڭ، بيازى ءجىپتى توردى ەلسىز دالاعا كۇرادى. ول ءۇشىي قابىقتالعان بەس-التى تالدى جەرگە السىزدەۋ قازىپ، تورمەن قورشايدى دا، اۋ ورتاسىنا مىقتاپ قازىق قاعادى. قازىققا ءتىرى تۇلكى نەمەسە قويان، كەيدە ءبىر-ەكى تاۋىق بايلايدى. قيادان كورىپ، قۇديا تۇسكەن بۇركىت توبەسى اشىق توردان ەش ۋاقىتتا تىك كوتەرىلىپ ۇشپايدى. جۇگىرە كوتەرىلىپ ۇشامىن دەگەندە تورعا ورالادى.
تور جايۋ ءادىسى كوبىنە قىس ايلارىندا قار تۇسكەن سوڭ قولدانىلادى. ول ءۇشىن قار تۇستەس اق شاڭقان توردى قار ۇستىنەن ءبىر مەترگە جۋىق بيىكتىكتە كەرە كۇرادى دا، استىنا ءتىرى تۇلكى نەمەسە قويان بايلايدى. بۇعان سورعالاپ تۇسكەن قىران اياعىن تورعا شالىپ الادى. سولقىلداق تور بۇركىتتىڭ اياقتىرەپ، سەرپىلە ۇشۋىنا كەدەرگى جاسايدى.
توياتتاتىپ ۇستاۋ ءۇشىن ءتۇز تاعىسىنىڭ اڭعا تۇسكەن نەمەسە جاس جەمتىككە قونعان ءساتىن اڭدۋ كەرەك. ول ءۇشىن ىلكىمدى، ۇشقىر اتقا ءمىنىپ، ابدەن مەلدەكتەپ تويعان بۇركىتكە ەڭ ۇرىمتال دەگەن يەك ارتپادان تۇتقيىلدا قوسىلىپ بەرەدى. كۇن جەلتەن بولسا جەل جاعىنان شىقسا، تويعان قۇس ىققا قاراي جۇگىرگەندە بوتەگەسىمەن جەر سوعىپ، كوتەرىلىپ كەتە المايدى. ۇشقىر اتپەن ءتونىپ كەلگەن بەتتە قۇس ۇستىنە شاپان سياقتى كيىمدى جابا سالۋ كەرەك.
ال شەڭگەلدەستىرۋ ءۇشىن قول قۇسىن، قولعا ۇيرەنگەن بۇركىتتى ءتۇز قىرانىنا سالادى. ول ءۇشىن قول كۇسىنىڭ بالاق باۋىنا تۇلكىنىڭ جون تەرىسىن، نەمەسە ءبىر سانىن قىزارتا بايلاپ قويا بەرەدى. ارينە، ءتۇز كۇسىنىڭ بويىن كورىپ با رىپ جىبەرۋ كەرەك. سوندا ءۇي قۇسى ءوز تەكتەسىمەن جۇپتاسىپ ۇشۋدى اڭساپ كوتەرىلسە، ءتۇز قۇسى ونىڭ اياعىنداعى جەمگە كۇديادى. مۇنداي جاعدايدا قوس بۇركىت ءسوز جوق شەڭگەلدەسىپ جەرگە تۇسەدى.
بۇركىتتى ۇيادان ۇستاۋ ءۇشىن اڭشىنىڭ كوپ ەڭبەگى، ادىسقويلىعى، ەپتىلىگى قاجەت. ول ءۇشىن قۇستىڭ مەكەن-جايىن، قوناتىن مەزگىلىن ابدەن باقىلاپ الىپ، تور، تۇزاق، شاپپاسىنا كيىز سالعان قاقپان تاعى دا باسكا ادىستەر ارقىلى قولعا تۇسىرەدى. ۇياسىنان ۇستاماي، تور، تۇزاق قۇرىپ نەمەسە باسقاشا ايلا تاسىلمەن ۇستاعان ەرەسەك بۇركىتتى كەز كەلگەن ادام ۇيرەتە المايدى. تۇزدەن ۇستاعان قۇستى ۇيرەتەتىن ادام كۇستىڭ سىرىنا قانىق، ەرەكشە شىدامدى، ەرىنبەيتىن ەرىك كۇشتىڭ يەسى بولۋ كەرەك. ءتۇز قۇسىن قولعا تۇسىسىمەن توماعا كيگىزبەي ۇيرەتۋگە بولمايدى. توماعا كيگىزگەن سوڭ دا ەكى-ءۇش كۇن ۇيىقتاماي قارسىلىق كورسەتەتىن قيقارلىعى بولادى. وندايدا ىرعاققا (تەربەلمەلى اتكەنشەك ەتىپ بايلانعان جۇمىر اعاش) وتىرعىزىپ، ۇيىقتاتپاي جەڭىپ ۇيرەتەدى. ياعني ەكى كۇن بولسىن، ءۇش كۇن بولسىن كۇس قارسىلىعىن قويعانشا قاجىماي بىرگە بولعان ابزال. سونىڭ بارىنە ۇنەمى سىلاپ-سيپاپ، جاناسىپ، ەرەكشە ىقىلاس كورسەتە، دىبىس شىعارىپ وتىرعان ءجون. ماسەلەن، ەركەلەتكەندە «بوپىم-بوپىم» دەسە، شاقىرعاندا «پا-پا» نەمەسە «كەۋ-كەۋ» دەپ ۇيرەتەدى قازاق قۇسبەگىلەرى.
قۇس ءارى ۇيقىدان، ءارى اشتىقتان شارشاپ، قاجىعان شاقتا قارسىلىعى ازايىپ تىنىشتالا باستايدى. سيپاسا دا جاقتىرتپاي، قوزعالاقتاپ، ىسىلداپ، ساقىلداۋىن قويادى. وسى شاقتا جەمدى قولدان بەرىپ ۇيرەتۋدىڭ دە پايداسى كوپ. قۇستىڭ العاشقىدا وزدىگىنەن ەتكە ۇمتىلمايتىن ادەتى بولادى، وندايدا ءبىر جاپىراك ەتكە قانت بۇركىپ، اساتىپ جىبەرسە ۇيرەنىپ كەتۋى وپ-وڭاي. باپكەر، اڭساق، ساياتشى قۇسبەگىلەر قولعا تۇسكەن قۇستى ءتۇن ورتاسىندا تۇرىپ اينالىپ-تولعانىپ ىقىلاس كورسەتىپ، سىلاپ-سيپاپ كايتادى. بۇركىتتىڭ يەسىنە ابدەن باۋىر باسۋى ءۇشىن مۇنداي ىقىلاس كاجەت-اق. قالىڭ توبىر ىشىنەن يەسىنىڭ داۋىسىن تانىپ توماعالى بۇركىتتىڭ شاڭقىلداپ كويا بەرۋى وسىنداي ەڭبەكتىڭ ناتيجەسى بولسا كەرەك. بۇركىت يەسىنىڭ قولىنان جەم جەۋگە ۇيرەنگەن سوڭ الىستا تۇرىپ جەم كورسەتىپ، شاقى-رىپ، قولىنا قونۋعا باۋليدى. مۇنىڭ ءبارى قۇستىڭ اتقا دا، ادامعا دا ۇيىرسەك بولۋىنا ءارى شىنىعۋىنا بىردەن-ءبىر سەبەپ.
باۋلۋ كەزدەرىندە اياعىنا بايلانعان ۇزىن جەڭىل شىجىم ءجىپتىڭ بولعانى ابزال. قازاق قۇسبەگىلەرى بۇلاي باۋلۋدى شىرعاعا تارتۋ دەپ اتايدى. ەرىنبەي-جالىقپاي شىرعاعا كوپ تارتقان بۇركىتتىڭ قانات كۇيرىعى بەرىك تالماي ۇشاتىن بولىپ جەتىلەدى. مۇنان سوڭ دالبايعا ءتۇسىرىپ ۇيرەتەدى. دالبايعا ءتۇسىرۋ دەپ تۇلىپ ەتىپ سويىلعان اڭ تەرىسىنىڭ (كوبىنەسە، تۇلكى تەرىسى) ۇستىنەن جەم العىزۋدى ايتادى. جەمدى اڭ تەرىسىنىڭ كەز كەلگەن جەرىنە قويا سالماي، باس جاعىنا تىعىپ، ەكى كوزىنەن بولار-بولماس قىزارتىپ كورسەتىپ قويۋ كەرەك.
بۇركىت سوندا كۇش جۇمساپ سۋىرىپ جەيدى. بۇعان ۇيرەنگەن شاقتا تۇلىپقا ۇزىن ءجىپ بايلاپ سۇيرەتەدى دە، بۇركىتتى ات ۇستىندە ۇستاپ تۇرىپ كورسەتەدى. ەگەر كۇس توماعاسىن سىپىرعاندا دالباي تۇلىپقا تالپىنىپ، لاپ قويسا ءارى قاراي سۇيرەتپەي تاستاي سالۋ كەرەك. سول جەردە دالبايداعى قانت بۇركىلگەن ءتاتتى ەتتى ءبىر-ەكى رەت قاقشىتكان ءجون. مۇنان سون قۇستى قولعا الىپ توماعاسىن كيگىزەدى دە، اتقا ءمىنىپ سۇيرەتپە دالبايدى تاعى دا كورسەتەدى. وسىلايشا قايتالاي بەرۋدىڭ ەش زيانى جوق. بۇركىتتىڭ اڭعا ءۇش ءتۇرلى تۇسەتىنى بار. ءبىرى — شانشىلا، ەكىنشىسى — سىپىرا، ءۇشىنشىسى ءىلىپ تۇسەدى. وسى ۇشەۋىنىڭ ىشىندە ءىلىپ تۇسۋگە داعدىلانعان جاقسى. سەبەبى، شانشىلا تۇسكەن كۇس بىردە بولماسا بىردە جەرگە سوعىلىپ («جەر سوعىپ قالۋ» دەگەن تىركەس وسىدان شىققان), مەرت بولۋى مۇمكىن. ال سىپىرا تۇسكەن كۇس اعىنىن توقتاتا الماي تەگەۋرىنىن (جەمباسار ءۇش ساۋساعىنا قارسى ورنالاسقان ارتقى جالعىز ساۋساق) الدىرىپ الادى. ءىلىپ تۇسۋگە قالىپتاستىرۋ ءۇشىن سۇيرەتىپ كەلە جاتقان دالبايعا قۇس اياعى تيىسىمەن تاستاي سالۋ كەرەك. ەگەر ءارى قاراي كىزىقتىرۋ ماقساتىمەن سۇيرەتە بەرسەڭىز سىپىرا ءتۇسۋدى ادەت ەتەدى. ال دالبايدى تىپتەن سۇيرەتپەي كورسەتسەڭىز، قيمىلسىز «اڭعا» كوكتەگى كۇستىڭ شانشىلىپ ءتۇسۋى ادەتكە اينالادى.
بۇركىتتى شىن اڭعا سالماس ءبۇرىن ورە سالىنىپ، اۋىزى تۇمىلدىرىقتالعان ءتىرى تۇلكىگە ءتۇسىرىپ كورۋدىڭ دە پايداسى مول. مۇنى كۇسبەگىلەر تىلىندە «تىرىلەتۋ» دەپ ايتادى. ءتىرى تۇلكىگە قايمىقپاي تۇسكەن بۇركىتتىڭ اڭ الۋعا ۇيرەنگەنى. بۇل سياقتى بۇركىتتى باۋلۋ ادىستەرىنىڭ قاي-قايسىسىنا كىرىسكەندە، ءتىپتى اڭعا سالعاندا دا قولداعى قۇستى اش ۇستاعان ءجون. قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ «يت يەسى ءۇشىن، بۇركىت تاماعى ءۇشىن الادى» دەۋى كوپ جىلعى تاجىريبەسىنىڭ قورىتىندىسىنان تۇيگەن ءادىل ءسوز.
قۇسبەگىلەر قولىنداعى بۇركىتىن اڭعا سالۋ ءۇشىن مامىر، ماۋسىم ايلارىنان باستاپ باپتايدى. الدىمەن قانسوقتا، قىزىل سياقتى ماڭىزدى تاماق بەرىپ، تۇلەتۋ ءۇشىن سەمىرتەدى. بۇل كەزدى قىزىلعا وتىرعىزۋ نەمەسە تۇلەتۋ دەپ ايتادى. قۇس تۇلەگى باپتى بولسا، از كۇندە-اق بوي ءجۇنى ءسۇزىلىپ، سىلالانىپ سالا بەرەدى. ال تۇلەك باپسىز، تاماعى قۋاتسىز نەمەسە مازاسى بولماسا قۇستىڭ بوي ءجۇنى جىمداسپاي قوبىراپ، قاۋىرسىندارى بۋناقتالىپ دۇرىس جەتىلمەيدى. بۇركىتتىڭ تۇلەگى بىتكەندە بوي ءجۇنى تارالىپ، قانات قۇيرىعى بەكەم جيناقى بولىپ جەتىلەدى. وسى كەزدە قايتادان ارىقتاتىپ (كۇرت ارىقتاتپاۋ كەرەك) شىرعاعا تارتادى. ۇشىرىپ جەمدەيدى. بۇل جاڭا شىققان قاۋىرسىندارىنىڭ جەتىلۋىنە توپشىسىنىڭ بەرىك بولىپ شىنىعۋىنا سەبەپشى. مۇنان ءارى بۇركىتتى سارىتاپ ەتىپ، ورتاشا ەتىندە ۇستاعان ءجون.
بۇركىتتىڭ ەكى جىلدا ءبىر دەنە ءجۇنىن، ءۇشىنشى جىل دەگەندە جال-قۇيرىعىن (قانات-قۇيرىعىن) تۇلەتەلى. بوي ءجۇنىن تۇلەتۋ ءۇشىن قاتتى سەمىرتسە جەتىپ جاتىر. ءدۇر-ءدۇر سىلكىنگەندە جاپىراقتارى توگىلىپ، ءتۇسىپ قالادى. كەيبىر قۇسبەگىلەر بوي ءجۇنىن تۇلەتۋ ءۇشىن جىلقىنىڭ تاماق بەزىن قىمىزعا اشىتىپ جەگىزەدى. بۇل قۇستىڭ دەنساۋلىعىنا جاقسى ەمەس.
قانات-قۇيرىعىن تۇلەتۋ ءۇشىن وتكىر باكىمەن ءىرى قاۋىر- سىندارىنىڭ تىم تۇبىنە جۋىقتاتپاي قىرقىپ تاستايدى. مۇنان سوڭ قاۋىرسىنداردىڭ قۋىس وزەگىنە بورتتىرگەن بيداي نەمەسە كۇكىرت تىعىپ بەرگى جاعىن ماقتامەن بەكىتە سالادى. سوندا ءبىر جۇمادان قالماي قۇستىڭ ءىرى قاۋىرسىندارى ءتۇسىپ قالادى دا، ونىڭ ورنىنا مۇقالماعان كوك بولات سەمسەردەي جاڭا قاۋىرسىن بىتەدى.
قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ قولىنداعى قۇستى ءتيىستى باپ، كۇيىنە قاراي اشىقتىرۋى، قويالاتۋى (قۇستىرۋ), شاياتىنى ء(ىشىن جۇرگىزۋ) بولادى. قويالاتۋ ءۇشىن بارماقتاي اق كيىزدى ابدەن جۋىپ تازارتىپ مايعا وراپ اساتىپ جىبەرسە، ازدان سوڭ ىشىندەگى بار ءناجىستى قۇستىرىپ، بىرگە تۇسەدى. ال ءىشىن شايىپ، اشىقتىرۋ ءۇشىن تىرنا جىلىگىنەن جاسالعان تۇتىكتەپ ءبىر-ەكى رەت كىزىل شاي جۇتقىزسا جەتىپ جاتىر.
قۇسبەگىلەردەن «قايىرۋ» دەگەن ءسوزدى ءجيى ەستيمىز. بۇل ءسوز قۇستى ءار كەزدە ءار ءتۇرلى باپتا ۇستاۋ ءۇشىن وعان بەرىلەتىن تا- ماعىنا بايلانىستى ايتىلادى. ماسەلەن، قۇسبەگى قولىنداعى بۇركىتىن قايىرىپ، قالاعان ءبىر بابىنا كەلتىرۋ ءۇشىن مىنا سياقتى جەمنىڭ تۇرلەرى بەرىلەدى:
قانسوقتا — ولگەن اڭنىن نەمەسە مالدىڭ تۋرالماعان، قانى سورعالاعان كەسەك ەتى.
قىزىل — قۇستىڭ قىلعىپ قاقشۋىنا وڭتايلانىپ تۋرالعان قىزىل ەت. مۇنىڭ دا قان-ءسولى وزىندە بولادى.
تارتپا — مالدىڭ نەمەسە اڭنىڭ جەلكەسى، تولارساعى، شاندىرى سياقتى قۇنارى از ءسىڭىرلى جەرلەرى.
ساربورتپە — تۋرالعان سوڭ، ەكى-ءۇش رەت شۇبەرەكتەي بولع- انشا سۋعا شايىپ، سىعىمداپ، بار ماڭىزىنان ايىرعان ەت.
تويات — قۇس ءوزى العان اڭنىڭ تاڭىن ىرەپ، ءتىلىن سۋىرىپ نەمەسە ىستىك وكپەسى مەن جىلى مايىن ويىپ جەسە، سونى كۇس توياتتادى دەيدى.
ۇرگەن وكپە نەمەسە بوز وكپە — سويىلعان مالدىڭ، ياكي، اڭنىڭ وكپەسىنە پىشاق تيگىزبەي كەڭىردەگىمەن قوسا الىپ ءۇرىپ قويادى. سوندا وكپە ماڭىزىنان ايىرىلىپ، قۇستى بەلگىلى كۇيگە تۇسىرەتىن جەم بولىپ شىعادى.
قۇسبەگىلەر قولىنداعى قۇستىڭ جاي كۇيىن تامىرشىداي باعىپ وتىرادى دا قاجەت بولسا بۇركىتكە «اقجەم» مەن «بوزوكپەنى» جۇدەتۋ ءۇشىن، «تارتپانى» شىنىقتىرۋ ءۇشىن، «قانسوقتا» مەن «قىزىلدى» سەمىرتۋ ءۇشىن بەرەدى. ال «ساربورتپەنى» قۇستى ءبىر كالىپتا ۇستاۋ ءۇشىن بەرەدى. مۇنى قازاق «ويتاماق» دەپ تە ايتادى.
بۇركىتتى شوشىمالدى ەتپەي دۇرىس باپتاپ قولعا تەز كوندىكتىرۋدىڭ ءبىر شارتى وعان قاجەتتى مۇلىكتەردىڭ دۇرىس جاسالۋىنان دا. ولاردىڭ اتاۋلارى مىناداي:
تۇعىر — بۇركىتتىڭ قۇيرىعى جەرگە تيمەيتىندەي ەتىپ جاسالعان اعاش ساكى. قازاقتا بۇركىت تۇعىرىن التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەپ ونەر تۋىندىسىنداي ەتىپ اشەكەيلەۋ ءداستۇرى دە بولعان. تۇعىردى شەبەرلىكتەرىنە كاراي ءار ءتۇرلى ەتىپ جاساي بەرەدى.
توماعا — قۇستىڭ كوزىن جاۋىپ تۇرۋ ءۇشىن بىلعارىدان قوس ساي، ءۇش ساي نەمەسە ءتورت ساي ەتىپ تىگەتىن باس كيىم. بۇركىت اياعىمەن قاعىپ تۇسىرمەس ءۇشىن توماعاعا شىرت ەتپەمەن بەكىتىلگەن تاماق باۋ تاعىلادى. شىتىرا قاداپ، ۇكىلەگەن تو- ماعا قۇسقا ەرەكشە ءبىر كورىك بەرەدى. توماعاسىز قۇس مازاسىز بولادى.
بالاق باۋ — كولعا تۇسكەن قۇستىڭ اياعىن قاتتى قىسپاي- تىنداي ەتىپ كيىزدەن ساقينا تىگەدى دە، ونىڭ سىرتىن بىلعا- رىمەن قاپتايدى. سول بىلعارىعا ۇزىندىعى ەكى سۇيەمدەي
عانا قايىس تاسپا نەمەسە شىجىم ءجىپ تاعىپ ۇشىنا جەڭىل شىعىرشىق وتكىزەدى. بالاقباۋ، بىرىنشىدەن، قولداعى قۇستى تۇقىرتا ۇستاپ، ورنىقتى وتىرعىزۋ ءۇشىن كەرەك. ەكىنشىدەن، تۇعىردا مازاسىز بولماۋ ءۇشىن، ۇشىنشىدەن، جەلى باۋدى وتكىزۋ ءۇشىن قاجەت.
جەلى باۋ — بالاق باۋدىڭ قوس شىعىرشىعىنان وتكىزەتىن، باسىندا ءتۇيىن تىعىرىعى بار شىجىم ءجىپ. جەلى باۋ قۇستى شىرعاعا تارتقاندا نەمەسە قولعا جاڭادان تۇسكەن بۇركىتتى باۋلىعاندا كاجەت.
بۇركىت قولعاپ نەمەسە بيالاي — جۇمساق ەتىپ ۋالانعان قاسقىر تەرىسىنەن ءۇش ساۋساق ەتىپ استار سالىپ تىككەن قولعاپ.
بۇركىت قۇنداق نەمەسە بولەۋ — تالدى باۋىرلاپ شابادى دا، دوڭگەلەتە ءيىپ وتىرىپ ەكى باسىن بىرىكتىرەدى. سونان سوڭ شەڭبەردىڭ ىشىنە ءجيى ەتىپ كۇلدىرەۋىش سالادى. بۇل كىشكەنتاي، ويىنشىق شاڭىراققا ۇقسايدى. مۇنان ءارى ءپىشىپ وتىرىپ ءدوپ-دوڭگەلەك كورپەشە تىگەدى دە، شەڭبەردىڭ ەكى جەرىنە بالا بەسىگىنىڭ تارتپاسىنا ۇقساس تارتپا تاعادى. ادەتتە كۇنىمەن اڭعا سالىنعان قۇستىڭ قۋاتى ازايىپ، كەشكى سالقىنعا شىداماي كۇرىلدايتىن كەزدەرى بولادى. سونداي شاقتا بۇركىتتىڭ اياعىن باۋىرىنا العىزىپ، بولەۋگە بايلاپ ءجۇرىپ كەتسە دانەڭە دە ەتپەيدى.
بۇركىت بالداق نەمەسە قولدىق — قۇسبەگىنىڭ قۇسى قونىپ وتىرعان قولى تالماس ءۇشىن سۇيەپ وتىراتىن اشا اۋىز اعاش. بۇركىت بالداقتىڭ ءبىر جاعىنا بۇلدىرگە تاڭىلادى دا، ەر-توقىم- نىڭ الدىڭعى قاپتالىنان وتكەن شەتتىكپەن بايلاستىرادى.
ساپتى اياق — قىسقا عانا سابى بار، جايپاق كەلگەن اعاش ىدىس.
تۇتىك نەمەسس شۇمەك — قۇستىڭ ءىشىن شايۋ ءۇشىن، سۋ بەرۋ ءۇشىن تىرنا جىلىگىنەن نەمەسە اعاشتان ءبىر باسىن جايپاق اۋىزدى ەتىپ جاساعان تۇتىك.
مىنەكي، كۇسقا كاجەتتى مۇلىكتەردىڭ نەگىزگىلەرى وسىلار.
قازاق قۇسبەگىلەرى قولىنداعى قۇستىڭ مەكەن-جايىنا، مىنەزىنە، السىزدىك-كۇشتىلىگىنە، ۇشقارلىق-العىرلىعىنا، سىرت بىتىمىنە قاراي ات كويادى. ماسەلەن، «اقشەگىر»، «كۇيشىل»، «كۇڭتابان»، «شۇڭىرەك»، «كەكشىل»، «ساداقسان»، «اقيىق»، «قاندى بالاق»، «سابالاق»، «ءشاۋلى»، «ءسارسۇمبى»ت.ب. بۇلاردى قۇستىڭ تەگىنە قاراي كويىلعان اتى دەيدى.
كەيدە قۇستىڭ اتىنا تاربيە-باپ كورىپ، باۋىر باسقان يەسىنىڭ ەسىمى دە قوسا اتالادى. ماسەلەن «تۋلاقتىڭ شولاعى» (بۇل كۇستى اباي اقىن بەس قۇلىندى بيە بەرىپ العان ەكەن), «تىنەكەيدىڭ سارى قۇسى»، «جاياۋ مۇسانىڭ كوك دويىنى»، «ءماتىمۇسانىڭ ون ءۇش قۇيرىعى»، «شايماننىڭ سۇرشولاعى»، «جابايدىڭ قارا شەگىرى» تاعى باسقالارى.
قازاق قۇسبەگىلەرى بۇركىت اتىن جاسىمەن دە اتايلى. جا- سىنا قاراي بۇركىت بىلاي اتالادى: ءبىر جاس — بالاپان كۇس, ەكى جاس — قان ءتۇبىت، ءۇش جاس — تىرنەك، ءتورت جاس — تاس تۇلەك، بەس جاس — مۇزبالاق، التى جاس — كوك ءتۇبىت، جەتى جاس — قانا، سەگىز جاس — جانا، توعىز جاس — ماي ءتۇبىت، ون جاس — بارقىن، ون ءبىر جاس — بارشىن، ون ەكى جاس — شوگەل، وسىلايشا ون بەس، جيىرما جاسقا دەيىن اتالا بەرەدى.
قازاق اڭشىلارى جۇيرىك ات، قىران بۇركىت، العىر تازى، بولات قاقپانىن، قىل تۇزاق، جىبەك تورىن ساقاداي ساي ەتىپ، ايلاپ-اپتالاپ اڭشىلىك قۇرۋدى «سالبۋرىن» دەپ اتايدى. سالبۋرىنعا قاتىسقاندار جاسىنا، اتاعىنا، اقىلىنا، باي- لىعىنا، بىلىمىنە قاراماي مىندەتتى تۇردە بۇركىت يەسى قۇسبە- گىگە باعىنادى.
كۇسبەگى سالبۋرىنعا قاتىسۋشىلاردى الدىن الا بەسكە ءبولىپ توپتايدى.
ءبىرىنشى، تۇرعىشىلار — بۇركىت ۇستاپ بيىكتە تۇرۋشىلار.
ەكىنشى، قاعۋشىلار —اڭ جۇرەتىن جەردى تىنتە ءسۇزىپ قۋىپ شىعۋشىلار.
ءۇشىنشى، توسقاۋىلشىلار — قاشقان اڭدى ءىن قورىمنان، تاۋلى-تاستاقتى جەرلەردەن قايتارىپ، جاسقاپ ءتۇرۋ ءۇشىن جولىن توسۋشىلار.
ءتورتىنشى، ىزشىلەر — اڭدى ىزىنە ءتۇسىپ ءجۇرىپ، بويىن كورۋشىلەر.
بەسىنشى، قىزىلشى نەمەسە باقىرشىلار — قوستا كالىپ اس ازىرلەۋشىلەر نەمەسە سويۋشىلار.
مىنەكي، «اقتەر جاقسى بولسا، وينايتىن ءرولدىڭ جامانى جوق» دەگەنلەي-اق بۇل توپتىڭ قاي-كايسىسى بولسا دا ۇلكەن ىسكەرلىكتى سەزىمتالدىقتى، توزىمدىلىكتى، سابىردى، ۇي- ىمشىلدىقتى كاجەت ەتەدى.
دۇرىس باۋلىنىپ، جاقسى باپ كورگەن بۇركىت تۇلكى، قارساك، قويان الادى. ال كەيبىر وجەت قىراندار قاسقىر، كيىك، ارقارعا دا تۇسەدى.
ۇيا باسار بۇركىتتىڭ سالماعى بەس، بەس جارىم كيلوگرامم، ەركەگى ءتورت، ءتورت جارىم كيلوگرامم بولادى. ەكى شالعىلىعى- نىڭ (ەكى قاناتى) ارالىعى ەكى-ەكى جارىم مەتر بولىپ كەزدە- سەدى. ۇيا باسار قۇس دەنەلىلەۋ، اشۋلى، كۇشى دە باسىم كەلەدى.
عىلىمي دەرەكتەردە بۇركىت 100—150 جىل جاسايدى دەيدى. ال قازاق كۇسبەگىلەرى كوبىنەسە ون بەس — جيىرما جىل سالعان قۇستى ءسوز ەتەدى.
مىنەكي، بۇركىت تۋرالى كورىپ-بىلگەن، وقىپ-تۇيگەن، ازىن- اۋلاق ماعلۇماتتارىمىز وسىنداي.
اقسەلەۋ سەيدىمبەك
ۇلت.كز
اڭشىلىقتىڭ ءۇمىت قۋانىشى كوپ. ىستىق وتتاي قىزۋلى مينۋتى كوپ، ماعنالى ءومىر.
اڭشىلىقتا كىسىنى اقىن كۇيىنە جەتكىزەتىن سەزىم كۇيى كوپ.
م. اۋەزوۆ
ءبىر نارسە ەكى اياقتى، سەگىز بارماق،
ىلىكسە دۇنيەنىڭ بارىن الماق.
ءوزىنىڭ ءتىلى بار دا، تىستەرى جوق. جۇتادى كورىنگەندى الماپ-جالماپ.
(حالىق جۇمباعى. شەشۋى: بۇركىت)
كول-كوسىر سارى دالانى ساحنا ەتكەن اتا-بابامىز تەك قانا مالدىڭ ءتىسىن كۇيتتەپ، ىزىنە ەرۋمەن عۇمىر كەشكەن جوق. كوڭىل قۇمارىن قاندىرارلىق تالاي-تالاي قىزىقتى دا تابا بىلگەن. سول قىزىقتىڭ ءبىر ۇشىعى اڭشىلىققا دا بايلانىستى. جۇيرىك ات، قىران بۇركىت، العىر قارشىعا، قۇماي تازى، ايلالى سۇڭقار، بولات قاقپان، ءتۇزۋ مىلتىق سياقتىلاردىڭ قاي-قايسىسى دا وزىندىك سىرعا تولى تاماشاسىمەن اركىمدى-اق ەلىكتىرە بىلگەن. جاي ەلىكتىرۋ ەمەس، جانى سەرگەك ەر جىگىتتىڭ سەنىمدى سەرىگى، قيىندىققا تولى ومىرلەرىنىڭ ءبىر مەزگىلدىك اراشاسىنداي دا بولدى. سوندىقتان دا قازاقتىڭ تىرشىلىك سالتىندا قىسقا كۇندە قىرىق الىپ، قورجىن تولتىرىپ، «ۇيىرىمەن ءۇش توعىز» ولجا بايلاندىرار ەڭ سۇيىكتى كاسىبى وسى اڭشىلىق.
سونىمەن بىرگە اڭشىلىق ساياتشىلىقتىڭ وزگەشە جاقسىلىعى بار. ول كىمدى بولسا دا سالقىن سابىرعا، جان سەمىرتەر كوڭىلدىلىككە باۋلىپ، ەرىك كۇشى مەن دەنە كۇشىنىڭ ۇندەستىك تابۋىنا ىقپال ەتەدى. بۇل رەتتە اتامىز قازاق اڭشىلىقتى كاسىپ ەمەس، ونەر ساناۋىندا دا ۇلكەن ءمان بار.
قازاق اراسىندا اڭشىلىقتىڭ كەڭ تاراعان ءتۇرى — اڭدى بۇركىتپەن اۋلاۋ، بۇركىت ۇستاپ ساياتشى بولۋ، اڭشىلىققا دەن قويىپ، سالبۋرىنعا شىعۋ.
جۇقالاۋ كوك تۇمسىعى كەلسە جالپاق،
مەلجەمدى قوجىر تابان، بۇتى تالتاق،
كوز اۋدانى شۇڭىرەك، كەكشىل ماڭداي،
كەڭ يىق، سانى جۋان، ءتوسى شالقاق.
بۇركىت
توپشىسى كەلسە جوعارىلاۋ،
شالعىسى كۇيرىعىنا تۇرسا تاياۋ،
كوكتە ۇشقىر، تۇعىردا شاڭقىلى جوق،
ءبىر تۇلكىدەن باسقاعا بولماسا جاۋ.
قولىڭنان ءوزى تىلەپ ۇشسا سامعاپ،
قۇرعاتپاي قانجىعاڭدى كۇندە قانداپ.
دۇنيەنىڭ ءبىر قىزىعى — قىران بۇركىت،
الىستان ات تەرلەتىپ تاپساڭ تاڭداپ.
شەگىر كوز قاندى بالاك قىران بۇركىت،
بوزبالا قاپى كالما، مالىڭدى ىركىپ.
الپىس ەكى ايلالى تۇلكىنى ۇستاپ،
بايلاساڭ قانداي قىزىق، قارعا سىلكىپ.
قارا ءتىل، قانجار تۇياق، قانعا تويماس،
قانشا كەرىپ تۇرسا دا الماي قويماس.
شۇبار تۇياق جيرەندى تاۋىپ سالساڭ،
ەردىڭ قۇنىن بەرسەڭ دە باسىن جويماس.
لىپ ەتىپ، ەتپەتىنەن كەتسە زۋلاپ،
تىم ەپتى سىپىرعانى جەر باۋىرلاپ.
جارىق ەتىپ جاقپار تاستان تۇلكى قاشسا،
شاپ ەتىپ كىزدى ۇستاعان بوزبالا ناق.
بۇلقىنىپ بولمايمىن دەپ شايقاسقانداي.
سىتىلىپ كۇتىلماق بوپ بايقاسقانداي.
قاراڭداپ ءدوڭ استىندا جاتسا باسىپ،
تار جەردە ەكى عاشىك ايقاسقانداي.
جىبەرمەي باسىپ السا جۇلقىنعانعا،
بوساتپاي بۇرە ءتۇسىپ بۇلقىنعانعا.
بۇلتارتپاي جۇمارلاپ اپ يلەپ جاتار،
شىنىمەن ىنتاسى اۋىپ ۇمتىلعاندا.
كوك تۇمسىق كوزگە دەيىن قانعا باتىپ،
ۇستىنە اتتاي ءمىنىپ وتىرعاندا..
كونىلگە كورمەك ءۇشىن و دا قىزىق،
ۇكسايدى قىز بەن جىگىت قوسىلعانعا.
اباي اقىننىڭ ايتقانى دەلىنەتىن بۇل ولەڭ شىعىس قازاقستان وبلىسى، سامار اۋدانى، جامبىل اتىنداعى كول- حوزدىڭ تۇرعىنى مەكەەۆ سۇلەيمەن اقساقالدىڭ ايتۋى بويىنشا حاتقا ءتۇسىپ وتىر. اباي سياقتى جاقسى-جاماننىڭ پارقىن بىلەتىن، تىرشىلىكتىڭ قىر-سىرىنا زەردە بويلاتقان ۇلى اقىن قىران قۇستىڭ قىلىق-قاسيەتىنە تەگىن تاڭدانباسا كەرەك. قانداي تاڭدانىس، قانشاما سۇلۋ ءسوز، سۇيسىنۋگە تولى سەزىم دەسەڭىزشى! اڭ قىزىعى اڭشىلىق كاسىبى ءوز الدىنا، سوعان قوسا نەبىر ادەمى ءداستۇر، سۇلۋ ساز، ءساتتى تەڭەۋ قالىپتاسىپ، نەشە ءتۇرلى مۇلىكتەردىڭ، زاتتىق مۇرالاردىڭ دۇنيەگە كەلگەنىن كورەمىز.
قازاق اراسىندا جىرتقىش كۇستاردىن ءار ءتۇرىن قولعا ۇيرەتۋ ءداستۇرى بولعان. سولاردىڭ ىشىندە ەڭ ءبىر قاسيەت تۇتاتىن قىرانى — بۇركىت.
بۇركىت دەپ قازاق اڭشىلارى جىرتقىش كۇستاردىڭ ىشىندەگى اسا تەكتىسىن، ادام قولىنا تەز ۇيرەنگىش ەستىسىن اتاعان. سونىمەن بىرگە قايراتىنا ساي بەتتىلىگى، جۇرەكتىلىگى، قيىرداعىنى تەز سەزەتىن كورگىشتىگى دە وزگە قۇستارعا كاراعاندا بۇركىتتىڭ ەرەكشەلىگىن كورسەتەدى. كوپ رەتتە كىران بۇركىت دەپ اتالۋىنىڭ ءوزى سول قىراعى كورەگەندىگىنەن، شالىمدى العىرلىعىنان بولسا كەرەك.
كازاقستاندا بۇركىت قياسى كوبىنەسە التاي، ساۋىر، تارباعاتاي، الاتاۋ، كوكشەتاۋ، شىڭعىس سياقتى سىلەمدى تاۋ- لاردا، سونىمەن بىرگە ورماندى القاپتاردا اسىرەسە، بيىك قاراعايلى، ۇيەڭكىلى جەرلەردە كەزدەسەدى. قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ قولعا تۇسكەن بۇركىتتى «وي قۇسى» نەمەسە «قىر قۇسى»، «تاۋلى جەردىڭ قۇسى» دەۋى دە وسىدان.
تاۋلى جەردى مەكەندەيتىن بۇركىتتەردىڭ تۇلعاسى كەسەك، كولدەنەڭى اۋقىمدى يىقتى، اڭعارى (ەكى اياعىنىڭ اراسى) الشاق، جاۋىرىنى سىرتقا تەۋىپ، مويىن ءجۇنى مەن بالاق ءجۇنى سالالى ءبولىپ كەلەدى. تەك ءبىتىم تۇلعاسى عانا ەمەس، سىرتقى ءتۇر تۇسىندە دە وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار. ماسەلەن، كىر قۇسىنىڭ ءجۇنى قارا بارقىن تارتىپ، بويىنداعى اق تەڭبىلدەرى ەرەكشەلەنە، ايقىن كورىنەدى. اسىرەسە، ەكى يىعى مەن قۇيرىعىنىڭ اعى مول بولاتىندىقتان كوزگە ۇرىپ تۇرادى.
ال وي كۇسى ءوزىنىڭ ىقشام، جيناقىلىعىمەن كوز تارتادى. جاپىراقتارى سۇيىرلەنە جىمداسىپ، جالپى ءتۇر-ءتۇسى سارى بۇيرا ءمارمارداي ءمىنسىز كەرىنەدى. ەگەر ونىڭ تارانىپ سىلانعاننان كەيىنگى تۇعىرداعى سابىرلى كەيپىنە زەر سال- ساڭىز شەبەر ءمۇسىنشىنىڭ قولىنان شىققانداي عالامات ءبىر ءمىنسىز تۇلعانى كورەر ەدىڭىز. تەك قانا اقاۋسىز سۇلۋلىق ەمەس، سونىسىنا ۇندەس ۇلى سابىر مەن جالتاقسىز جىگەردى، تەك وزىنە عانا جاراساتىن پاڭدىقتى كورەر ەدىڭىز. وي كۇسى دەنەسىنىڭ ىقشام، جەڭىل ءبىتۋى دالالى، ورماندى جەرلەرگە بەيىمدەلگەن بولسا كەرەك.
قازاق قۇسبەگىلەرى ۇستاعان بۇركىتتەردىڭ «التايدىڭ اقيىعى»، «قاراعايدىڭ قىزىلبالاق سارىسى» نەمەسە «قانىشەر قارا»، «تۇمەننىڭ سارى قۇسى» دەپ اتاۋى دا جاڭاعىداي مەكەن-جايىنا قاراي قالىپتاسقان ءبىتىم ەرەكشەلىكتەرىنەن تۋعان. تاۋ بۇركىتتەرى ۇياسىن بيىك كۇزعا، قاناتتىدان باسقانىڭ ورەسى جەتپەيتىن جالتىر بەتتەگى كەمەرگە سالادى. وي بۇركىتتەرى بيىك قاراعاي، ۇيەڭكى، كەيدە سەكسەۋىلدىڭ دە باسىن ۇيالاي بەرەدى. ال ۇنگىر، ءىن، وزەننىڭ جار قاباعى سياقتى ارزان ورىنداردى ءسىرا دا مەكەن ەتپەيدى. مەكەن ەتۋ بىلاي تۇرسىن، قانات بۇگىپ ايالدامايدى دا.
بۇركىت ۇياسى ءىرى شومشەكتەردەن سالىنعاندىقتان ۇيا ورتاسىنا شي، ولەڭشوپ توسەسە دە جايسىزداۋ بولادى. ۇيا كولەمى ءبىر جارىم، ەكى مەتر بولىپ كەلەدى.
بۇركىت ۇيا باسارىندا تاۋلى جەر بولسىن، ورماندى جەر بولسىن ارالارىن ءبىر، ءبىر جارىم شاقىرىمنان بىرنەشە ۇيا سالادى. كەيىن جۇمىرتقالار شاعىندا سولاردىڭ ءبىرىن عانا مەكەن ەتەدى دە، ارتىق قالعان ۇيالار اتالىق، ءشاۋلى بۇركىتتىڭ ەنشىسىنە، يەلىگىنە تيەدى. بالاپانى قارا قانات بولىپ، ۇشۋعا باۋلىنعان شاقتا الگى ۇيالاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جاڭا ءورىس، جايلى قونىس ەتەدى.
بۇركىت جۇمىرتقاسىنىڭ ءتۇسى اقشىل بولادى. ۇزىنى — 59-71 ميلليمەتر، سالماعى 95-100 گرامم تارتادى.
بۇركىت بالاپانى ءبىر جارىم اي جۇمىرتقادا، ەكى اي بەس كۇن، ەكى اي ون كۇن ۇيادا بولىپ، تامىز ايىنىڭ ورتاسىنا قاراي ۇيادان ۇشا باستايدى. وسىدان قىركۇيەك، قازان بويى ءشاۋىلى مەن ۇياباساردىڭ باۋلۋىمەن جۇرەدى دە، ونان ءارى ءوز بەتىمەن اڭ ۇستاپ جەۋگە جارايدى. قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ داستۇرىندە سارى اۋىز بالاپان كەزىنەن قولعا ءتۇسىپ، دۇرىس باپ كورگەن بۇركىتتەر (ونى «قول بالا» دەپ اتايدى) قاڭتار، اقپان ايلارىندا تۇلكى الۋعا شاماسى كەلەدى.
ءتۇز قىرانىن قولعا ءتۇسىرۋدىڭ قازاق قۇسبەگىلەرى اراسىندا ءار ءتۇرلى ءادىسى بەلگىلى.
ولار: اۋمەن ۇستاۋ، تور جايۋ، توياتتاتىپ الىپ تۇتقيىلدان باسىپ قالۋ، شەڭگەلدەستىرۋ، ۇيادان الۋ.
اۋمەن ۇستاۋ ءۇشىن كوزى كەڭ، بيازى ءجىپتى توردى ەلسىز دالاعا كۇرادى. ول ءۇشىي قابىقتالعان بەس-التى تالدى جەرگە السىزدەۋ قازىپ، تورمەن قورشايدى دا، اۋ ورتاسىنا مىقتاپ قازىق قاعادى. قازىققا ءتىرى تۇلكى نەمەسە قويان، كەيدە ءبىر-ەكى تاۋىق بايلايدى. قيادان كورىپ، قۇديا تۇسكەن بۇركىت توبەسى اشىق توردان ەش ۋاقىتتا تىك كوتەرىلىپ ۇشپايدى. جۇگىرە كوتەرىلىپ ۇشامىن دەگەندە تورعا ورالادى.
تور جايۋ ءادىسى كوبىنە قىس ايلارىندا قار تۇسكەن سوڭ قولدانىلادى. ول ءۇشىن قار تۇستەس اق شاڭقان توردى قار ۇستىنەن ءبىر مەترگە جۋىق بيىكتىكتە كەرە كۇرادى دا، استىنا ءتىرى تۇلكى نەمەسە قويان بايلايدى. بۇعان سورعالاپ تۇسكەن قىران اياعىن تورعا شالىپ الادى. سولقىلداق تور بۇركىتتىڭ اياقتىرەپ، سەرپىلە ۇشۋىنا كەدەرگى جاسايدى.
توياتتاتىپ ۇستاۋ ءۇشىن ءتۇز تاعىسىنىڭ اڭعا تۇسكەن نەمەسە جاس جەمتىككە قونعان ءساتىن اڭدۋ كەرەك. ول ءۇشىن ىلكىمدى، ۇشقىر اتقا ءمىنىپ، ابدەن مەلدەكتەپ تويعان بۇركىتكە ەڭ ۇرىمتال دەگەن يەك ارتپادان تۇتقيىلدا قوسىلىپ بەرەدى. كۇن جەلتەن بولسا جەل جاعىنان شىقسا، تويعان قۇس ىققا قاراي جۇگىرگەندە بوتەگەسىمەن جەر سوعىپ، كوتەرىلىپ كەتە المايدى. ۇشقىر اتپەن ءتونىپ كەلگەن بەتتە قۇس ۇستىنە شاپان سياقتى كيىمدى جابا سالۋ كەرەك.
ال شەڭگەلدەستىرۋ ءۇشىن قول قۇسىن، قولعا ۇيرەنگەن بۇركىتتى ءتۇز قىرانىنا سالادى. ول ءۇشىن قول كۇسىنىڭ بالاق باۋىنا تۇلكىنىڭ جون تەرىسىن، نەمەسە ءبىر سانىن قىزارتا بايلاپ قويا بەرەدى. ارينە، ءتۇز كۇسىنىڭ بويىن كورىپ با رىپ جىبەرۋ كەرەك. سوندا ءۇي قۇسى ءوز تەكتەسىمەن جۇپتاسىپ ۇشۋدى اڭساپ كوتەرىلسە، ءتۇز قۇسى ونىڭ اياعىنداعى جەمگە كۇديادى. مۇنداي جاعدايدا قوس بۇركىت ءسوز جوق شەڭگەلدەسىپ جەرگە تۇسەدى.
بۇركىتتى ۇيادان ۇستاۋ ءۇشىن اڭشىنىڭ كوپ ەڭبەگى، ادىسقويلىعى، ەپتىلىگى قاجەت. ول ءۇشىن قۇستىڭ مەكەن-جايىن، قوناتىن مەزگىلىن ابدەن باقىلاپ الىپ، تور، تۇزاق، شاپپاسىنا كيىز سالعان قاقپان تاعى دا باسكا ادىستەر ارقىلى قولعا تۇسىرەدى. ۇياسىنان ۇستاماي، تور، تۇزاق قۇرىپ نەمەسە باسقاشا ايلا تاسىلمەن ۇستاعان ەرەسەك بۇركىتتى كەز كەلگەن ادام ۇيرەتە المايدى. تۇزدەن ۇستاعان قۇستى ۇيرەتەتىن ادام كۇستىڭ سىرىنا قانىق، ەرەكشە شىدامدى، ەرىنبەيتىن ەرىك كۇشتىڭ يەسى بولۋ كەرەك. ءتۇز قۇسىن قولعا تۇسىسىمەن توماعا كيگىزبەي ۇيرەتۋگە بولمايدى. توماعا كيگىزگەن سوڭ دا ەكى-ءۇش كۇن ۇيىقتاماي قارسىلىق كورسەتەتىن قيقارلىعى بولادى. وندايدا ىرعاققا (تەربەلمەلى اتكەنشەك ەتىپ بايلانعان جۇمىر اعاش) وتىرعىزىپ، ۇيىقتاتپاي جەڭىپ ۇيرەتەدى. ياعني ەكى كۇن بولسىن، ءۇش كۇن بولسىن كۇس قارسىلىعىن قويعانشا قاجىماي بىرگە بولعان ابزال. سونىڭ بارىنە ۇنەمى سىلاپ-سيپاپ، جاناسىپ، ەرەكشە ىقىلاس كورسەتە، دىبىس شىعارىپ وتىرعان ءجون. ماسەلەن، ەركەلەتكەندە «بوپىم-بوپىم» دەسە، شاقىرعاندا «پا-پا» نەمەسە «كەۋ-كەۋ» دەپ ۇيرەتەدى قازاق قۇسبەگىلەرى.
قۇس ءارى ۇيقىدان، ءارى اشتىقتان شارشاپ، قاجىعان شاقتا قارسىلىعى ازايىپ تىنىشتالا باستايدى. سيپاسا دا جاقتىرتپاي، قوزعالاقتاپ، ىسىلداپ، ساقىلداۋىن قويادى. وسى شاقتا جەمدى قولدان بەرىپ ۇيرەتۋدىڭ دە پايداسى كوپ. قۇستىڭ العاشقىدا وزدىگىنەن ەتكە ۇمتىلمايتىن ادەتى بولادى، وندايدا ءبىر جاپىراك ەتكە قانت بۇركىپ، اساتىپ جىبەرسە ۇيرەنىپ كەتۋى وپ-وڭاي. باپكەر، اڭساق، ساياتشى قۇسبەگىلەر قولعا تۇسكەن قۇستى ءتۇن ورتاسىندا تۇرىپ اينالىپ-تولعانىپ ىقىلاس كورسەتىپ، سىلاپ-سيپاپ كايتادى. بۇركىتتىڭ يەسىنە ابدەن باۋىر باسۋى ءۇشىن مۇنداي ىقىلاس كاجەت-اق. قالىڭ توبىر ىشىنەن يەسىنىڭ داۋىسىن تانىپ توماعالى بۇركىتتىڭ شاڭقىلداپ كويا بەرۋى وسىنداي ەڭبەكتىڭ ناتيجەسى بولسا كەرەك. بۇركىت يەسىنىڭ قولىنان جەم جەۋگە ۇيرەنگەن سوڭ الىستا تۇرىپ جەم كورسەتىپ، شاقى-رىپ، قولىنا قونۋعا باۋليدى. مۇنىڭ ءبارى قۇستىڭ اتقا دا، ادامعا دا ۇيىرسەك بولۋىنا ءارى شىنىعۋىنا بىردەن-ءبىر سەبەپ.
باۋلۋ كەزدەرىندە اياعىنا بايلانعان ۇزىن جەڭىل شىجىم ءجىپتىڭ بولعانى ابزال. قازاق قۇسبەگىلەرى بۇلاي باۋلۋدى شىرعاعا تارتۋ دەپ اتايدى. ەرىنبەي-جالىقپاي شىرعاعا كوپ تارتقان بۇركىتتىڭ قانات كۇيرىعى بەرىك تالماي ۇشاتىن بولىپ جەتىلەدى. مۇنان سوڭ دالبايعا ءتۇسىرىپ ۇيرەتەدى. دالبايعا ءتۇسىرۋ دەپ تۇلىپ ەتىپ سويىلعان اڭ تەرىسىنىڭ (كوبىنەسە، تۇلكى تەرىسى) ۇستىنەن جەم العىزۋدى ايتادى. جەمدى اڭ تەرىسىنىڭ كەز كەلگەن جەرىنە قويا سالماي، باس جاعىنا تىعىپ، ەكى كوزىنەن بولار-بولماس قىزارتىپ كورسەتىپ قويۋ كەرەك.
بۇركىت سوندا كۇش جۇمساپ سۋىرىپ جەيدى. بۇعان ۇيرەنگەن شاقتا تۇلىپقا ۇزىن ءجىپ بايلاپ سۇيرەتەدى دە، بۇركىتتى ات ۇستىندە ۇستاپ تۇرىپ كورسەتەدى. ەگەر كۇس توماعاسىن سىپىرعاندا دالباي تۇلىپقا تالپىنىپ، لاپ قويسا ءارى قاراي سۇيرەتپەي تاستاي سالۋ كەرەك. سول جەردە دالبايداعى قانت بۇركىلگەن ءتاتتى ەتتى ءبىر-ەكى رەت قاقشىتكان ءجون. مۇنان سون قۇستى قولعا الىپ توماعاسىن كيگىزەدى دە، اتقا ءمىنىپ سۇيرەتپە دالبايدى تاعى دا كورسەتەدى. وسىلايشا قايتالاي بەرۋدىڭ ەش زيانى جوق. بۇركىتتىڭ اڭعا ءۇش ءتۇرلى تۇسەتىنى بار. ءبىرى — شانشىلا، ەكىنشىسى — سىپىرا، ءۇشىنشىسى ءىلىپ تۇسەدى. وسى ۇشەۋىنىڭ ىشىندە ءىلىپ تۇسۋگە داعدىلانعان جاقسى. سەبەبى، شانشىلا تۇسكەن كۇس بىردە بولماسا بىردە جەرگە سوعىلىپ («جەر سوعىپ قالۋ» دەگەن تىركەس وسىدان شىققان), مەرت بولۋى مۇمكىن. ال سىپىرا تۇسكەن كۇس اعىنىن توقتاتا الماي تەگەۋرىنىن (جەمباسار ءۇش ساۋساعىنا قارسى ورنالاسقان ارتقى جالعىز ساۋساق) الدىرىپ الادى. ءىلىپ تۇسۋگە قالىپتاستىرۋ ءۇشىن سۇيرەتىپ كەلە جاتقان دالبايعا قۇس اياعى تيىسىمەن تاستاي سالۋ كەرەك. ەگەر ءارى قاراي كىزىقتىرۋ ماقساتىمەن سۇيرەتە بەرسەڭىز سىپىرا ءتۇسۋدى ادەت ەتەدى. ال دالبايدى تىپتەن سۇيرەتپەي كورسەتسەڭىز، قيمىلسىز «اڭعا» كوكتەگى كۇستىڭ شانشىلىپ ءتۇسۋى ادەتكە اينالادى.
بۇركىتتى شىن اڭعا سالماس ءبۇرىن ورە سالىنىپ، اۋىزى تۇمىلدىرىقتالعان ءتىرى تۇلكىگە ءتۇسىرىپ كورۋدىڭ دە پايداسى مول. مۇنى كۇسبەگىلەر تىلىندە «تىرىلەتۋ» دەپ ايتادى. ءتىرى تۇلكىگە قايمىقپاي تۇسكەن بۇركىتتىڭ اڭ الۋعا ۇيرەنگەنى. بۇل سياقتى بۇركىتتى باۋلۋ ادىستەرىنىڭ قاي-قايسىسىنا كىرىسكەندە، ءتىپتى اڭعا سالعاندا دا قولداعى قۇستى اش ۇستاعان ءجون. قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ «يت يەسى ءۇشىن، بۇركىت تاماعى ءۇشىن الادى» دەۋى كوپ جىلعى تاجىريبەسىنىڭ قورىتىندىسىنان تۇيگەن ءادىل ءسوز.
قۇسبەگىلەر قولىنداعى بۇركىتىن اڭعا سالۋ ءۇشىن مامىر، ماۋسىم ايلارىنان باستاپ باپتايدى. الدىمەن قانسوقتا، قىزىل سياقتى ماڭىزدى تاماق بەرىپ، تۇلەتۋ ءۇشىن سەمىرتەدى. بۇل كەزدى قىزىلعا وتىرعىزۋ نەمەسە تۇلەتۋ دەپ ايتادى. قۇس تۇلەگى باپتى بولسا، از كۇندە-اق بوي ءجۇنى ءسۇزىلىپ، سىلالانىپ سالا بەرەدى. ال تۇلەك باپسىز، تاماعى قۋاتسىز نەمەسە مازاسى بولماسا قۇستىڭ بوي ءجۇنى جىمداسپاي قوبىراپ، قاۋىرسىندارى بۋناقتالىپ دۇرىس جەتىلمەيدى. بۇركىتتىڭ تۇلەگى بىتكەندە بوي ءجۇنى تارالىپ، قانات قۇيرىعى بەكەم جيناقى بولىپ جەتىلەدى. وسى كەزدە قايتادان ارىقتاتىپ (كۇرت ارىقتاتپاۋ كەرەك) شىرعاعا تارتادى. ۇشىرىپ جەمدەيدى. بۇل جاڭا شىققان قاۋىرسىندارىنىڭ جەتىلۋىنە توپشىسىنىڭ بەرىك بولىپ شىنىعۋىنا سەبەپشى. مۇنان ءارى بۇركىتتى سارىتاپ ەتىپ، ورتاشا ەتىندە ۇستاعان ءجون.
بۇركىتتىڭ ەكى جىلدا ءبىر دەنە ءجۇنىن، ءۇشىنشى جىل دەگەندە جال-قۇيرىعىن (قانات-قۇيرىعىن) تۇلەتەلى. بوي ءجۇنىن تۇلەتۋ ءۇشىن قاتتى سەمىرتسە جەتىپ جاتىر. ءدۇر-ءدۇر سىلكىنگەندە جاپىراقتارى توگىلىپ، ءتۇسىپ قالادى. كەيبىر قۇسبەگىلەر بوي ءجۇنىن تۇلەتۋ ءۇشىن جىلقىنىڭ تاماق بەزىن قىمىزعا اشىتىپ جەگىزەدى. بۇل قۇستىڭ دەنساۋلىعىنا جاقسى ەمەس.
قانات-قۇيرىعىن تۇلەتۋ ءۇشىن وتكىر باكىمەن ءىرى قاۋىر- سىندارىنىڭ تىم تۇبىنە جۋىقتاتپاي قىرقىپ تاستايدى. مۇنان سوڭ قاۋىرسىنداردىڭ قۋىس وزەگىنە بورتتىرگەن بيداي نەمەسە كۇكىرت تىعىپ بەرگى جاعىن ماقتامەن بەكىتە سالادى. سوندا ءبىر جۇمادان قالماي قۇستىڭ ءىرى قاۋىرسىندارى ءتۇسىپ قالادى دا، ونىڭ ورنىنا مۇقالماعان كوك بولات سەمسەردەي جاڭا قاۋىرسىن بىتەدى.
قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ قولىنداعى قۇستى ءتيىستى باپ، كۇيىنە قاراي اشىقتىرۋى، قويالاتۋى (قۇستىرۋ), شاياتىنى ء(ىشىن جۇرگىزۋ) بولادى. قويالاتۋ ءۇشىن بارماقتاي اق كيىزدى ابدەن جۋىپ تازارتىپ مايعا وراپ اساتىپ جىبەرسە، ازدان سوڭ ىشىندەگى بار ءناجىستى قۇستىرىپ، بىرگە تۇسەدى. ال ءىشىن شايىپ، اشىقتىرۋ ءۇشىن تىرنا جىلىگىنەن جاسالعان تۇتىكتەپ ءبىر-ەكى رەت كىزىل شاي جۇتقىزسا جەتىپ جاتىر.
قۇسبەگىلەردەن «قايىرۋ» دەگەن ءسوزدى ءجيى ەستيمىز. بۇل ءسوز قۇستى ءار كەزدە ءار ءتۇرلى باپتا ۇستاۋ ءۇشىن وعان بەرىلەتىن تا- ماعىنا بايلانىستى ايتىلادى. ماسەلەن، قۇسبەگى قولىنداعى بۇركىتىن قايىرىپ، قالاعان ءبىر بابىنا كەلتىرۋ ءۇشىن مىنا سياقتى جەمنىڭ تۇرلەرى بەرىلەدى:
قانسوقتا — ولگەن اڭنىن نەمەسە مالدىڭ تۋرالماعان، قانى سورعالاعان كەسەك ەتى.
قىزىل — قۇستىڭ قىلعىپ قاقشۋىنا وڭتايلانىپ تۋرالعان قىزىل ەت. مۇنىڭ دا قان-ءسولى وزىندە بولادى.
تارتپا — مالدىڭ نەمەسە اڭنىڭ جەلكەسى، تولارساعى، شاندىرى سياقتى قۇنارى از ءسىڭىرلى جەرلەرى.
ساربورتپە — تۋرالعان سوڭ، ەكى-ءۇش رەت شۇبەرەكتەي بولع- انشا سۋعا شايىپ، سىعىمداپ، بار ماڭىزىنان ايىرعان ەت.
تويات — قۇس ءوزى العان اڭنىڭ تاڭىن ىرەپ، ءتىلىن سۋىرىپ نەمەسە ىستىك وكپەسى مەن جىلى مايىن ويىپ جەسە، سونى كۇس توياتتادى دەيدى.
ۇرگەن وكپە نەمەسە بوز وكپە — سويىلعان مالدىڭ، ياكي، اڭنىڭ وكپەسىنە پىشاق تيگىزبەي كەڭىردەگىمەن قوسا الىپ ءۇرىپ قويادى. سوندا وكپە ماڭىزىنان ايىرىلىپ، قۇستى بەلگىلى كۇيگە تۇسىرەتىن جەم بولىپ شىعادى.
قۇسبەگىلەر قولىنداعى قۇستىڭ جاي كۇيىن تامىرشىداي باعىپ وتىرادى دا قاجەت بولسا بۇركىتكە «اقجەم» مەن «بوزوكپەنى» جۇدەتۋ ءۇشىن، «تارتپانى» شىنىقتىرۋ ءۇشىن، «قانسوقتا» مەن «قىزىلدى» سەمىرتۋ ءۇشىن بەرەدى. ال «ساربورتپەنى» قۇستى ءبىر كالىپتا ۇستاۋ ءۇشىن بەرەدى. مۇنى قازاق «ويتاماق» دەپ تە ايتادى.
بۇركىتتى شوشىمالدى ەتپەي دۇرىس باپتاپ قولعا تەز كوندىكتىرۋدىڭ ءبىر شارتى وعان قاجەتتى مۇلىكتەردىڭ دۇرىس جاسالۋىنان دا. ولاردىڭ اتاۋلارى مىناداي:
تۇعىر — بۇركىتتىڭ قۇيرىعى جەرگە تيمەيتىندەي ەتىپ جاسالعان اعاش ساكى. قازاقتا بۇركىت تۇعىرىن التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەپ ونەر تۋىندىسىنداي ەتىپ اشەكەيلەۋ ءداستۇرى دە بولعان. تۇعىردى شەبەرلىكتەرىنە كاراي ءار ءتۇرلى ەتىپ جاساي بەرەدى.
توماعا — قۇستىڭ كوزىن جاۋىپ تۇرۋ ءۇشىن بىلعارىدان قوس ساي، ءۇش ساي نەمەسە ءتورت ساي ەتىپ تىگەتىن باس كيىم. بۇركىت اياعىمەن قاعىپ تۇسىرمەس ءۇشىن توماعاعا شىرت ەتپەمەن بەكىتىلگەن تاماق باۋ تاعىلادى. شىتىرا قاداپ، ۇكىلەگەن تو- ماعا قۇسقا ەرەكشە ءبىر كورىك بەرەدى. توماعاسىز قۇس مازاسىز بولادى.
بالاق باۋ — كولعا تۇسكەن قۇستىڭ اياعىن قاتتى قىسپاي- تىنداي ەتىپ كيىزدەن ساقينا تىگەدى دە، ونىڭ سىرتىن بىلعا- رىمەن قاپتايدى. سول بىلعارىعا ۇزىندىعى ەكى سۇيەمدەي
عانا قايىس تاسپا نەمەسە شىجىم ءجىپ تاعىپ ۇشىنا جەڭىل شىعىرشىق وتكىزەدى. بالاقباۋ، بىرىنشىدەن، قولداعى قۇستى تۇقىرتا ۇستاپ، ورنىقتى وتىرعىزۋ ءۇشىن كەرەك. ەكىنشىدەن، تۇعىردا مازاسىز بولماۋ ءۇشىن، ۇشىنشىدەن، جەلى باۋدى وتكىزۋ ءۇشىن قاجەت.
جەلى باۋ — بالاق باۋدىڭ قوس شىعىرشىعىنان وتكىزەتىن، باسىندا ءتۇيىن تىعىرىعى بار شىجىم ءجىپ. جەلى باۋ قۇستى شىرعاعا تارتقاندا نەمەسە قولعا جاڭادان تۇسكەن بۇركىتتى باۋلىعاندا كاجەت.
بۇركىت قولعاپ نەمەسە بيالاي — جۇمساق ەتىپ ۋالانعان قاسقىر تەرىسىنەن ءۇش ساۋساق ەتىپ استار سالىپ تىككەن قولعاپ.
بۇركىت قۇنداق نەمەسە بولەۋ — تالدى باۋىرلاپ شابادى دا، دوڭگەلەتە ءيىپ وتىرىپ ەكى باسىن بىرىكتىرەدى. سونان سوڭ شەڭبەردىڭ ىشىنە ءجيى ەتىپ كۇلدىرەۋىش سالادى. بۇل كىشكەنتاي، ويىنشىق شاڭىراققا ۇقسايدى. مۇنان ءارى ءپىشىپ وتىرىپ ءدوپ-دوڭگەلەك كورپەشە تىگەدى دە، شەڭبەردىڭ ەكى جەرىنە بالا بەسىگىنىڭ تارتپاسىنا ۇقساس تارتپا تاعادى. ادەتتە كۇنىمەن اڭعا سالىنعان قۇستىڭ قۋاتى ازايىپ، كەشكى سالقىنعا شىداماي كۇرىلدايتىن كەزدەرى بولادى. سونداي شاقتا بۇركىتتىڭ اياعىن باۋىرىنا العىزىپ، بولەۋگە بايلاپ ءجۇرىپ كەتسە دانەڭە دە ەتپەيدى.
بۇركىت بالداق نەمەسە قولدىق — قۇسبەگىنىڭ قۇسى قونىپ وتىرعان قولى تالماس ءۇشىن سۇيەپ وتىراتىن اشا اۋىز اعاش. بۇركىت بالداقتىڭ ءبىر جاعىنا بۇلدىرگە تاڭىلادى دا، ەر-توقىم- نىڭ الدىڭعى قاپتالىنان وتكەن شەتتىكپەن بايلاستىرادى.
ساپتى اياق — قىسقا عانا سابى بار، جايپاق كەلگەن اعاش ىدىس.
تۇتىك نەمەسس شۇمەك — قۇستىڭ ءىشىن شايۋ ءۇشىن، سۋ بەرۋ ءۇشىن تىرنا جىلىگىنەن نەمەسە اعاشتان ءبىر باسىن جايپاق اۋىزدى ەتىپ جاساعان تۇتىك.
مىنەكي، كۇسقا كاجەتتى مۇلىكتەردىڭ نەگىزگىلەرى وسىلار.
قازاق قۇسبەگىلەرى قولىنداعى قۇستىڭ مەكەن-جايىنا، مىنەزىنە، السىزدىك-كۇشتىلىگىنە، ۇشقارلىق-العىرلىعىنا، سىرت بىتىمىنە قاراي ات كويادى. ماسەلەن، «اقشەگىر»، «كۇيشىل»، «كۇڭتابان»، «شۇڭىرەك»، «كەكشىل»، «ساداقسان»، «اقيىق»، «قاندى بالاق»، «سابالاق»، «ءشاۋلى»، «ءسارسۇمبى»ت.ب. بۇلاردى قۇستىڭ تەگىنە قاراي كويىلعان اتى دەيدى.
كەيدە قۇستىڭ اتىنا تاربيە-باپ كورىپ، باۋىر باسقان يەسىنىڭ ەسىمى دە قوسا اتالادى. ماسەلەن «تۋلاقتىڭ شولاعى» (بۇل كۇستى اباي اقىن بەس قۇلىندى بيە بەرىپ العان ەكەن), «تىنەكەيدىڭ سارى قۇسى»، «جاياۋ مۇسانىڭ كوك دويىنى»، «ءماتىمۇسانىڭ ون ءۇش قۇيرىعى»، «شايماننىڭ سۇرشولاعى»، «جابايدىڭ قارا شەگىرى» تاعى باسقالارى.
قازاق قۇسبەگىلەرى بۇركىت اتىن جاسىمەن دە اتايلى. جا- سىنا قاراي بۇركىت بىلاي اتالادى: ءبىر جاس — بالاپان كۇس, ەكى جاس — قان ءتۇبىت، ءۇش جاس — تىرنەك، ءتورت جاس — تاس تۇلەك، بەس جاس — مۇزبالاق، التى جاس — كوك ءتۇبىت، جەتى جاس — قانا، سەگىز جاس — جانا، توعىز جاس — ماي ءتۇبىت، ون جاس — بارقىن، ون ءبىر جاس — بارشىن، ون ەكى جاس — شوگەل، وسىلايشا ون بەس، جيىرما جاسقا دەيىن اتالا بەرەدى.
قازاق اڭشىلارى جۇيرىك ات، قىران بۇركىت، العىر تازى، بولات قاقپانىن، قىل تۇزاق، جىبەك تورىن ساقاداي ساي ەتىپ، ايلاپ-اپتالاپ اڭشىلىك قۇرۋدى «سالبۋرىن» دەپ اتايدى. سالبۋرىنعا قاتىسقاندار جاسىنا، اتاعىنا، اقىلىنا، باي- لىعىنا، بىلىمىنە قاراماي مىندەتتى تۇردە بۇركىت يەسى قۇسبە- گىگە باعىنادى.
كۇسبەگى سالبۋرىنعا قاتىسۋشىلاردى الدىن الا بەسكە ءبولىپ توپتايدى.
ءبىرىنشى، تۇرعىشىلار — بۇركىت ۇستاپ بيىكتە تۇرۋشىلار.
ەكىنشى، قاعۋشىلار —اڭ جۇرەتىن جەردى تىنتە ءسۇزىپ قۋىپ شىعۋشىلار.
ءۇشىنشى، توسقاۋىلشىلار — قاشقان اڭدى ءىن قورىمنان، تاۋلى-تاستاقتى جەرلەردەن قايتارىپ، جاسقاپ ءتۇرۋ ءۇشىن جولىن توسۋشىلار.
ءتورتىنشى، ىزشىلەر — اڭدى ىزىنە ءتۇسىپ ءجۇرىپ، بويىن كورۋشىلەر.
بەسىنشى، قىزىلشى نەمەسە باقىرشىلار — قوستا كالىپ اس ازىرلەۋشىلەر نەمەسە سويۋشىلار.
مىنەكي، «اقتەر جاقسى بولسا، وينايتىن ءرولدىڭ جامانى جوق» دەگەنلەي-اق بۇل توپتىڭ قاي-كايسىسى بولسا دا ۇلكەن ىسكەرلىكتى سەزىمتالدىقتى، توزىمدىلىكتى، سابىردى، ۇي- ىمشىلدىقتى كاجەت ەتەدى.
دۇرىس باۋلىنىپ، جاقسى باپ كورگەن بۇركىت تۇلكى، قارساك، قويان الادى. ال كەيبىر وجەت قىراندار قاسقىر، كيىك، ارقارعا دا تۇسەدى.
ۇيا باسار بۇركىتتىڭ سالماعى بەس، بەس جارىم كيلوگرامم، ەركەگى ءتورت، ءتورت جارىم كيلوگرامم بولادى. ەكى شالعىلىعى- نىڭ (ەكى قاناتى) ارالىعى ەكى-ەكى جارىم مەتر بولىپ كەزدە- سەدى. ۇيا باسار قۇس دەنەلىلەۋ، اشۋلى، كۇشى دە باسىم كەلەدى.
عىلىمي دەرەكتەردە بۇركىت 100—150 جىل جاسايدى دەيدى. ال قازاق كۇسبەگىلەرى كوبىنەسە ون بەس — جيىرما جىل سالعان قۇستى ءسوز ەتەدى.
مىنەكي، بۇركىت تۋرالى كورىپ-بىلگەن، وقىپ-تۇيگەن، ازىن- اۋلاق ماعلۇماتتارىمىز وسىنداي.
اقسەلەۋ سەيدىمبەك
ۇلت.كز
اڭشىلىقتىڭ ءۇمىت قۋانىشى كوپ. ىستىق وتتاي قىزۋلى مينۋتى كوپ، ماعنالى ءومىر.
اڭشىلىقتا كىسىنى اقىن كۇيىنە جەتكىزەتىن سەزىم كۇيى كوپ.
م. اۋەزوۆ
ءبىر نارسە ەكى اياقتى، سەگىز بارماق،
ىلىكسە دۇنيەنىڭ بارىن الماق.
ءوزىنىڭ ءتىلى بار دا، تىستەرى جوق. جۇتادى كورىنگەندى الماپ-جالماپ.
(حالىق جۇمباعى. شەشۋى: بۇركىت)
كول-كوسىر سارى دالانى ساحنا ەتكەن اتا-بابامىز تەك قانا مالدىڭ ءتىسىن كۇيتتەپ، ىزىنە ەرۋمەن عۇمىر كەشكەن جوق. كوڭىل قۇمارىن قاندىرارلىق تالاي-تالاي قىزىقتى دا تابا بىلگەن. سول قىزىقتىڭ ءبىر ۇشىعى اڭشىلىققا دا بايلانىستى. جۇيرىك ات، قىران بۇركىت، العىر قارشىعا، قۇماي تازى، ايلالى سۇڭقار، بولات قاقپان، ءتۇزۋ مىلتىق سياقتىلاردىڭ قاي-قايسىسى دا وزىندىك سىرعا تولى تاماشاسىمەن اركىمدى-اق ەلىكتىرە بىلگەن. جاي ەلىكتىرۋ ەمەس، جانى سەرگەك ەر جىگىتتىڭ سەنىمدى سەرىگى، قيىندىققا تولى ومىرلەرىنىڭ ءبىر مەزگىلدىك اراشاسىنداي دا بولدى. سوندىقتان دا قازاقتىڭ تىرشىلىك سالتىندا قىسقا كۇندە قىرىق الىپ، قورجىن تولتىرىپ، «ۇيىرىمەن ءۇش توعىز» ولجا بايلاندىرار ەڭ سۇيىكتى كاسىبى وسى اڭشىلىق.
سونىمەن بىرگە اڭشىلىق ساياتشىلىقتىڭ وزگەشە جاقسىلىعى بار. ول كىمدى بولسا دا سالقىن سابىرعا، جان سەمىرتەر كوڭىلدىلىككە باۋلىپ، ەرىك كۇشى مەن دەنە كۇشىنىڭ ۇندەستىك تابۋىنا ىقپال ەتەدى. بۇل رەتتە اتامىز قازاق اڭشىلىقتى كاسىپ ەمەس، ونەر ساناۋىندا دا ۇلكەن ءمان بار.
قازاق اراسىندا اڭشىلىقتىڭ كەڭ تاراعان ءتۇرى — اڭدى بۇركىتپەن اۋلاۋ، بۇركىت ۇستاپ ساياتشى بولۋ، اڭشىلىققا دەن قويىپ، سالبۋرىنعا شىعۋ.
جۇقالاۋ كوك تۇمسىعى كەلسە جالپاق،
مەلجەمدى قوجىر تابان، بۇتى تالتاق،
كوز اۋدانى شۇڭىرەك، كەكشىل ماڭداي،
كەڭ يىق، سانى جۋان، ءتوسى شالقاق.
بۇركىت
توپشىسى كەلسە جوعارىلاۋ،
شالعىسى كۇيرىعىنا تۇرسا تاياۋ،
كوكتە ۇشقىر، تۇعىردا شاڭقىلى جوق،
ءبىر تۇلكىدەن باسقاعا بولماسا جاۋ.
قولىڭنان ءوزى تىلەپ ۇشسا سامعاپ،
قۇرعاتپاي قانجىعاڭدى كۇندە قانداپ.
دۇنيەنىڭ ءبىر قىزىعى — قىران بۇركىت،
الىستان ات تەرلەتىپ تاپساڭ تاڭداپ.
شەگىر كوز قاندى بالاك قىران بۇركىت،
بوزبالا قاپى كالما، مالىڭدى ىركىپ.
الپىس ەكى ايلالى تۇلكىنى ۇستاپ،
بايلاساڭ قانداي قىزىق، قارعا سىلكىپ.
قارا ءتىل، قانجار تۇياق، قانعا تويماس،
قانشا كەرىپ تۇرسا دا الماي قويماس.
شۇبار تۇياق جيرەندى تاۋىپ سالساڭ،
ەردىڭ قۇنىن بەرسەڭ دە باسىن جويماس.
لىپ ەتىپ، ەتپەتىنەن كەتسە زۋلاپ،
تىم ەپتى سىپىرعانى جەر باۋىرلاپ.
جارىق ەتىپ جاقپار تاستان تۇلكى قاشسا،
شاپ ەتىپ كىزدى ۇستاعان بوزبالا ناق.
بۇلقىنىپ بولمايمىن دەپ شايقاسقانداي.
سىتىلىپ كۇتىلماق بوپ بايقاسقانداي.
قاراڭداپ ءدوڭ استىندا جاتسا باسىپ،
تار جەردە ەكى عاشىك ايقاسقانداي.
جىبەرمەي باسىپ السا جۇلقىنعانعا،
بوساتپاي بۇرە ءتۇسىپ بۇلقىنعانعا.
بۇلتارتپاي جۇمارلاپ اپ يلەپ جاتار،
شىنىمەن ىنتاسى اۋىپ ۇمتىلعاندا.
كوك تۇمسىق كوزگە دەيىن قانعا باتىپ،
ۇستىنە اتتاي ءمىنىپ وتىرعاندا..
كونىلگە كورمەك ءۇشىن و دا قىزىق،
ۇكسايدى قىز بەن جىگىت قوسىلعانعا.
اباي اقىننىڭ ايتقانى دەلىنەتىن بۇل ولەڭ شىعىس قازاقستان وبلىسى، سامار اۋدانى، جامبىل اتىنداعى كول- حوزدىڭ تۇرعىنى مەكەەۆ سۇلەيمەن اقساقالدىڭ ايتۋى بويىنشا حاتقا ءتۇسىپ وتىر. اباي سياقتى جاقسى-جاماننىڭ پارقىن بىلەتىن، تىرشىلىكتىڭ قىر-سىرىنا زەردە بويلاتقان ۇلى اقىن قىران قۇستىڭ قىلىق-قاسيەتىنە تەگىن تاڭدانباسا كەرەك. قانداي تاڭدانىس، قانشاما سۇلۋ ءسوز، سۇيسىنۋگە تولى سەزىم دەسەڭىزشى! اڭ قىزىعى اڭشىلىق كاسىبى ءوز الدىنا، سوعان قوسا نەبىر ادەمى ءداستۇر، سۇلۋ ساز، ءساتتى تەڭەۋ قالىپتاسىپ، نەشە ءتۇرلى مۇلىكتەردىڭ، زاتتىق مۇرالاردىڭ دۇنيەگە كەلگەنىن كورەمىز.
قازاق اراسىندا جىرتقىش كۇستاردىن ءار ءتۇرىن قولعا ۇيرەتۋ ءداستۇرى بولعان. سولاردىڭ ىشىندە ەڭ ءبىر قاسيەت تۇتاتىن قىرانى — بۇركىت.
بۇركىت دەپ قازاق اڭشىلارى جىرتقىش كۇستاردىڭ ىشىندەگى اسا تەكتىسىن، ادام قولىنا تەز ۇيرەنگىش ەستىسىن اتاعان. سونىمەن بىرگە قايراتىنا ساي بەتتىلىگى، جۇرەكتىلىگى، قيىرداعىنى تەز سەزەتىن كورگىشتىگى دە وزگە قۇستارعا كاراعاندا بۇركىتتىڭ ەرەكشەلىگىن كورسەتەدى. كوپ رەتتە كىران بۇركىت دەپ اتالۋىنىڭ ءوزى سول قىراعى كورەگەندىگىنەن، شالىمدى العىرلىعىنان بولسا كەرەك.
كازاقستاندا بۇركىت قياسى كوبىنەسە التاي، ساۋىر، تارباعاتاي، الاتاۋ، كوكشەتاۋ، شىڭعىس سياقتى سىلەمدى تاۋ- لاردا، سونىمەن بىرگە ورماندى القاپتاردا اسىرەسە، بيىك قاراعايلى، ۇيەڭكىلى جەرلەردە كەزدەسەدى. قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ قولعا تۇسكەن بۇركىتتى «وي قۇسى» نەمەسە «قىر قۇسى»، «تاۋلى جەردىڭ قۇسى» دەۋى دە وسىدان.
تاۋلى جەردى مەكەندەيتىن بۇركىتتەردىڭ تۇلعاسى كەسەك، كولدەنەڭى اۋقىمدى يىقتى، اڭعارى (ەكى اياعىنىڭ اراسى) الشاق، جاۋىرىنى سىرتقا تەۋىپ، مويىن ءجۇنى مەن بالاق ءجۇنى سالالى ءبولىپ كەلەدى. تەك ءبىتىم تۇلعاسى عانا ەمەس، سىرتقى ءتۇر تۇسىندە دە وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار. ماسەلەن، كىر قۇسىنىڭ ءجۇنى قارا بارقىن تارتىپ، بويىنداعى اق تەڭبىلدەرى ەرەكشەلەنە، ايقىن كورىنەدى. اسىرەسە، ەكى يىعى مەن قۇيرىعىنىڭ اعى مول بولاتىندىقتان كوزگە ۇرىپ تۇرادى.
ال وي كۇسى ءوزىنىڭ ىقشام، جيناقىلىعىمەن كوز تارتادى. جاپىراقتارى سۇيىرلەنە جىمداسىپ، جالپى ءتۇر-ءتۇسى سارى بۇيرا ءمارمارداي ءمىنسىز كەرىنەدى. ەگەر ونىڭ تارانىپ سىلانعاننان كەيىنگى تۇعىرداعى سابىرلى كەيپىنە زەر سال- ساڭىز شەبەر ءمۇسىنشىنىڭ قولىنان شىققانداي عالامات ءبىر ءمىنسىز تۇلعانى كورەر ەدىڭىز. تەك قانا اقاۋسىز سۇلۋلىق ەمەس، سونىسىنا ۇندەس ۇلى سابىر مەن جالتاقسىز جىگەردى، تەك وزىنە عانا جاراساتىن پاڭدىقتى كورەر ەدىڭىز. وي كۇسى دەنەسىنىڭ ىقشام، جەڭىل ءبىتۋى دالالى، ورماندى جەرلەرگە بەيىمدەلگەن بولسا كەرەك.
قازاق قۇسبەگىلەرى ۇستاعان بۇركىتتەردىڭ «التايدىڭ اقيىعى»، «قاراعايدىڭ قىزىلبالاق سارىسى» نەمەسە «قانىشەر قارا»، «تۇمەننىڭ سارى قۇسى» دەپ اتاۋى دا جاڭاعىداي مەكەن-جايىنا قاراي قالىپتاسقان ءبىتىم ەرەكشەلىكتەرىنەن تۋعان. تاۋ بۇركىتتەرى ۇياسىن بيىك كۇزعا، قاناتتىدان باسقانىڭ ورەسى جەتپەيتىن جالتىر بەتتەگى كەمەرگە سالادى. وي بۇركىتتەرى بيىك قاراعاي، ۇيەڭكى، كەيدە سەكسەۋىلدىڭ دە باسىن ۇيالاي بەرەدى. ال ۇنگىر، ءىن، وزەننىڭ جار قاباعى سياقتى ارزان ورىنداردى ءسىرا دا مەكەن ەتپەيدى. مەكەن ەتۋ بىلاي تۇرسىن، قانات بۇگىپ ايالدامايدى دا.
بۇركىت ۇياسى ءىرى شومشەكتەردەن سالىنعاندىقتان ۇيا ورتاسىنا شي، ولەڭشوپ توسەسە دە جايسىزداۋ بولادى. ۇيا كولەمى ءبىر جارىم، ەكى مەتر بولىپ كەلەدى.
بۇركىت ۇيا باسارىندا تاۋلى جەر بولسىن، ورماندى جەر بولسىن ارالارىن ءبىر، ءبىر جارىم شاقىرىمنان بىرنەشە ۇيا سالادى. كەيىن جۇمىرتقالار شاعىندا سولاردىڭ ءبىرىن عانا مەكەن ەتەدى دە، ارتىق قالعان ۇيالار اتالىق، ءشاۋلى بۇركىتتىڭ ەنشىسىنە، يەلىگىنە تيەدى. بالاپانى قارا قانات بولىپ، ۇشۋعا باۋلىنعان شاقتا الگى ۇيالاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جاڭا ءورىس، جايلى قونىس ەتەدى.
بۇركىت جۇمىرتقاسىنىڭ ءتۇسى اقشىل بولادى. ۇزىنى — 59-71 ميلليمەتر، سالماعى 95-100 گرامم تارتادى.
بۇركىت بالاپانى ءبىر جارىم اي جۇمىرتقادا، ەكى اي بەس كۇن، ەكى اي ون كۇن ۇيادا بولىپ، تامىز ايىنىڭ ورتاسىنا قاراي ۇيادان ۇشا باستايدى. وسىدان قىركۇيەك، قازان بويى ءشاۋىلى مەن ۇياباساردىڭ باۋلۋىمەن جۇرەدى دە، ونان ءارى ءوز بەتىمەن اڭ ۇستاپ جەۋگە جارايدى. قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ داستۇرىندە سارى اۋىز بالاپان كەزىنەن قولعا ءتۇسىپ، دۇرىس باپ كورگەن بۇركىتتەر (ونى «قول بالا» دەپ اتايدى) قاڭتار، اقپان ايلارىندا تۇلكى الۋعا شاماسى كەلەدى.
ءتۇز قىرانىن قولعا ءتۇسىرۋدىڭ قازاق قۇسبەگىلەرى اراسىندا ءار ءتۇرلى ءادىسى بەلگىلى.
ولار: اۋمەن ۇستاۋ، تور جايۋ، توياتتاتىپ الىپ تۇتقيىلدان باسىپ قالۋ، شەڭگەلدەستىرۋ، ۇيادان الۋ.
اۋمەن ۇستاۋ ءۇشىن كوزى كەڭ، بيازى ءجىپتى توردى ەلسىز دالاعا كۇرادى. ول ءۇشىي قابىقتالعان بەس-التى تالدى جەرگە السىزدەۋ قازىپ، تورمەن قورشايدى دا، اۋ ورتاسىنا مىقتاپ قازىق قاعادى. قازىققا ءتىرى تۇلكى نەمەسە قويان، كەيدە ءبىر-ەكى تاۋىق بايلايدى. قيادان كورىپ، قۇديا تۇسكەن بۇركىت توبەسى اشىق توردان ەش ۋاقىتتا تىك كوتەرىلىپ ۇشپايدى. جۇگىرە كوتەرىلىپ ۇشامىن دەگەندە تورعا ورالادى.
تور جايۋ ءادىسى كوبىنە قىس ايلارىندا قار تۇسكەن سوڭ قولدانىلادى. ول ءۇشىن قار تۇستەس اق شاڭقان توردى قار ۇستىنەن ءبىر مەترگە جۋىق بيىكتىكتە كەرە كۇرادى دا، استىنا ءتىرى تۇلكى نەمەسە قويان بايلايدى. بۇعان سورعالاپ تۇسكەن قىران اياعىن تورعا شالىپ الادى. سولقىلداق تور بۇركىتتىڭ اياقتىرەپ، سەرپىلە ۇشۋىنا كەدەرگى جاسايدى.
توياتتاتىپ ۇستاۋ ءۇشىن ءتۇز تاعىسىنىڭ اڭعا تۇسكەن نەمەسە جاس جەمتىككە قونعان ءساتىن اڭدۋ كەرەك. ول ءۇشىن ىلكىمدى، ۇشقىر اتقا ءمىنىپ، ابدەن مەلدەكتەپ تويعان بۇركىتكە ەڭ ۇرىمتال دەگەن يەك ارتپادان تۇتقيىلدا قوسىلىپ بەرەدى. كۇن جەلتەن بولسا جەل جاعىنان شىقسا، تويعان قۇس ىققا قاراي جۇگىرگەندە بوتەگەسىمەن جەر سوعىپ، كوتەرىلىپ كەتە المايدى. ۇشقىر اتپەن ءتونىپ كەلگەن بەتتە قۇس ۇستىنە شاپان سياقتى كيىمدى جابا سالۋ كەرەك.
ال شەڭگەلدەستىرۋ ءۇشىن قول قۇسىن، قولعا ۇيرەنگەن بۇركىتتى ءتۇز قىرانىنا سالادى. ول ءۇشىن قول كۇسىنىڭ بالاق باۋىنا تۇلكىنىڭ جون تەرىسىن، نەمەسە ءبىر سانىن قىزارتا بايلاپ قويا بەرەدى. ارينە، ءتۇز كۇسىنىڭ بويىن كورىپ با رىپ جىبەرۋ كەرەك. سوندا ءۇي قۇسى ءوز تەكتەسىمەن جۇپتاسىپ ۇشۋدى اڭساپ كوتەرىلسە، ءتۇز قۇسى ونىڭ اياعىنداعى جەمگە كۇديادى. مۇنداي جاعدايدا قوس بۇركىت ءسوز جوق شەڭگەلدەسىپ جەرگە تۇسەدى.
بۇركىتتى ۇيادان ۇستاۋ ءۇشىن اڭشىنىڭ كوپ ەڭبەگى، ادىسقويلىعى، ەپتىلىگى قاجەت. ول ءۇشىن قۇستىڭ مەكەن-جايىن، قوناتىن مەزگىلىن ابدەن باقىلاپ الىپ، تور، تۇزاق، شاپپاسىنا كيىز سالعان قاقپان تاعى دا باسكا ادىستەر ارقىلى قولعا تۇسىرەدى. ۇياسىنان ۇستاماي، تور، تۇزاق قۇرىپ نەمەسە باسقاشا ايلا تاسىلمەن ۇستاعان ەرەسەك بۇركىتتى كەز كەلگەن ادام ۇيرەتە المايدى. تۇزدەن ۇستاعان قۇستى ۇيرەتەتىن ادام كۇستىڭ سىرىنا قانىق، ەرەكشە شىدامدى، ەرىنبەيتىن ەرىك كۇشتىڭ يەسى بولۋ كەرەك. ءتۇز قۇسىن قولعا تۇسىسىمەن توماعا كيگىزبەي ۇيرەتۋگە بولمايدى. توماعا كيگىزگەن سوڭ دا ەكى-ءۇش كۇن ۇيىقتاماي قارسىلىق كورسەتەتىن قيقارلىعى بولادى. وندايدا ىرعاققا (تەربەلمەلى اتكەنشەك ەتىپ بايلانعان جۇمىر اعاش) وتىرعىزىپ، ۇيىقتاتپاي جەڭىپ ۇيرەتەدى. ياعني ەكى كۇن بولسىن، ءۇش كۇن بولسىن كۇس قارسىلىعىن قويعانشا قاجىماي بىرگە بولعان ابزال. سونىڭ بارىنە ۇنەمى سىلاپ-سيپاپ، جاناسىپ، ەرەكشە ىقىلاس كورسەتە، دىبىس شىعارىپ وتىرعان ءجون. ماسەلەن، ەركەلەتكەندە «بوپىم-بوپىم» دەسە، شاقىرعاندا «پا-پا» نەمەسە «كەۋ-كەۋ» دەپ ۇيرەتەدى قازاق قۇسبەگىلەرى.
قۇس ءارى ۇيقىدان، ءارى اشتىقتان شارشاپ، قاجىعان شاقتا قارسىلىعى ازايىپ تىنىشتالا باستايدى. سيپاسا دا جاقتىرتپاي، قوزعالاقتاپ، ىسىلداپ، ساقىلداۋىن قويادى. وسى شاقتا جەمدى قولدان بەرىپ ۇيرەتۋدىڭ دە پايداسى كوپ. قۇستىڭ العاشقىدا وزدىگىنەن ەتكە ۇمتىلمايتىن ادەتى بولادى، وندايدا ءبىر جاپىراك ەتكە قانت بۇركىپ، اساتىپ جىبەرسە ۇيرەنىپ كەتۋى وپ-وڭاي. باپكەر، اڭساق، ساياتشى قۇسبەگىلەر قولعا تۇسكەن قۇستى ءتۇن ورتاسىندا تۇرىپ اينالىپ-تولعانىپ ىقىلاس كورسەتىپ، سىلاپ-سيپاپ كايتادى. بۇركىتتىڭ يەسىنە ابدەن باۋىر باسۋى ءۇشىن مۇنداي ىقىلاس كاجەت-اق. قالىڭ توبىر ىشىنەن يەسىنىڭ داۋىسىن تانىپ توماعالى بۇركىتتىڭ شاڭقىلداپ كويا بەرۋى وسىنداي ەڭبەكتىڭ ناتيجەسى بولسا كەرەك. بۇركىت يەسىنىڭ قولىنان جەم جەۋگە ۇيرەنگەن سوڭ الىستا تۇرىپ جەم كورسەتىپ، شاقى-رىپ، قولىنا قونۋعا باۋليدى. مۇنىڭ ءبارى قۇستىڭ اتقا دا، ادامعا دا ۇيىرسەك بولۋىنا ءارى شىنىعۋىنا بىردەن-ءبىر سەبەپ.
باۋلۋ كەزدەرىندە اياعىنا بايلانعان ۇزىن جەڭىل شىجىم ءجىپتىڭ بولعانى ابزال. قازاق قۇسبەگىلەرى بۇلاي باۋلۋدى شىرعاعا تارتۋ دەپ اتايدى. ەرىنبەي-جالىقپاي شىرعاعا كوپ تارتقان بۇركىتتىڭ قانات كۇيرىعى بەرىك تالماي ۇشاتىن بولىپ جەتىلەدى. مۇنان سوڭ دالبايعا ءتۇسىرىپ ۇيرەتەدى. دالبايعا ءتۇسىرۋ دەپ تۇلىپ ەتىپ سويىلعان اڭ تەرىسىنىڭ (كوبىنەسە، تۇلكى تەرىسى) ۇستىنەن جەم العىزۋدى ايتادى. جەمدى اڭ تەرىسىنىڭ كەز كەلگەن جەرىنە قويا سالماي، باس جاعىنا تىعىپ، ەكى كوزىنەن بولار-بولماس قىزارتىپ كورسەتىپ قويۋ كەرەك.
بۇركىت سوندا كۇش جۇمساپ سۋىرىپ جەيدى. بۇعان ۇيرەنگەن شاقتا تۇلىپقا ۇزىن ءجىپ بايلاپ سۇيرەتەدى دە، بۇركىتتى ات ۇستىندە ۇستاپ تۇرىپ كورسەتەدى. ەگەر كۇس توماعاسىن سىپىرعاندا دالباي تۇلىپقا تالپىنىپ، لاپ قويسا ءارى قاراي سۇيرەتپەي تاستاي سالۋ كەرەك. سول جەردە دالبايداعى قانت بۇركىلگەن ءتاتتى ەتتى ءبىر-ەكى رەت قاقشىتكان ءجون. مۇنان سون قۇستى قولعا الىپ توماعاسىن كيگىزەدى دە، اتقا ءمىنىپ سۇيرەتپە دالبايدى تاعى دا كورسەتەدى. وسىلايشا قايتالاي بەرۋدىڭ ەش زيانى جوق. بۇركىتتىڭ اڭعا ءۇش ءتۇرلى تۇسەتىنى بار. ءبىرى — شانشىلا، ەكىنشىسى — سىپىرا، ءۇشىنشىسى ءىلىپ تۇسەدى. وسى ۇشەۋىنىڭ ىشىندە ءىلىپ تۇسۋگە داعدىلانعان جاقسى. سەبەبى، شانشىلا تۇسكەن كۇس بىردە بولماسا بىردە جەرگە سوعىلىپ («جەر سوعىپ قالۋ» دەگەن تىركەس وسىدان شىققان), مەرت بولۋى مۇمكىن. ال سىپىرا تۇسكەن كۇس اعىنىن توقتاتا الماي تەگەۋرىنىن (جەمباسار ءۇش ساۋساعىنا قارسى ورنالاسقان ارتقى جالعىز ساۋساق) الدىرىپ الادى. ءىلىپ تۇسۋگە قالىپتاستىرۋ ءۇشىن سۇيرەتىپ كەلە جاتقان دالبايعا قۇس اياعى تيىسىمەن تاستاي سالۋ كەرەك. ەگەر ءارى قاراي كىزىقتىرۋ ماقساتىمەن سۇيرەتە بەرسەڭىز سىپىرا ءتۇسۋدى ادەت ەتەدى. ال دالبايدى تىپتەن سۇيرەتپەي كورسەتسەڭىز، قيمىلسىز «اڭعا» كوكتەگى كۇستىڭ شانشىلىپ ءتۇسۋى ادەتكە اينالادى.
بۇركىتتى شىن اڭعا سالماس ءبۇرىن ورە سالىنىپ، اۋىزى تۇمىلدىرىقتالعان ءتىرى تۇلكىگە ءتۇسىرىپ كورۋدىڭ دە پايداسى مول. مۇنى كۇسبەگىلەر تىلىندە «تىرىلەتۋ» دەپ ايتادى. ءتىرى تۇلكىگە قايمىقپاي تۇسكەن بۇركىتتىڭ اڭ الۋعا ۇيرەنگەنى. بۇل سياقتى بۇركىتتى باۋلۋ ادىستەرىنىڭ قاي-قايسىسىنا كىرىسكەندە، ءتىپتى اڭعا سالعاندا دا قولداعى قۇستى اش ۇستاعان ءجون. قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ «يت يەسى ءۇشىن، بۇركىت تاماعى ءۇشىن الادى» دەۋى كوپ جىلعى تاجىريبەسىنىڭ قورىتىندىسىنان تۇيگەن ءادىل ءسوز.
قۇسبەگىلەر قولىنداعى بۇركىتىن اڭعا سالۋ ءۇشىن مامىر، ماۋسىم ايلارىنان باستاپ باپتايدى. الدىمەن قانسوقتا، قىزىل سياقتى ماڭىزدى تاماق بەرىپ، تۇلەتۋ ءۇشىن سەمىرتەدى. بۇل كەزدى قىزىلعا وتىرعىزۋ نەمەسە تۇلەتۋ دەپ ايتادى. قۇس تۇلەگى باپتى بولسا، از كۇندە-اق بوي ءجۇنى ءسۇزىلىپ، سىلالانىپ سالا بەرەدى. ال تۇلەك باپسىز، تاماعى قۋاتسىز نەمەسە مازاسى بولماسا قۇستىڭ بوي ءجۇنى جىمداسپاي قوبىراپ، قاۋىرسىندارى بۋناقتالىپ دۇرىس جەتىلمەيدى. بۇركىتتىڭ تۇلەگى بىتكەندە بوي ءجۇنى تارالىپ، قانات قۇيرىعى بەكەم جيناقى بولىپ جەتىلەدى. وسى كەزدە قايتادان ارىقتاتىپ (كۇرت ارىقتاتپاۋ كەرەك) شىرعاعا تارتادى. ۇشىرىپ جەمدەيدى. بۇل جاڭا شىققان قاۋىرسىندارىنىڭ جەتىلۋىنە توپشىسىنىڭ بەرىك بولىپ شىنىعۋىنا سەبەپشى. مۇنان ءارى بۇركىتتى سارىتاپ ەتىپ، ورتاشا ەتىندە ۇستاعان ءجون.
بۇركىتتىڭ ەكى جىلدا ءبىر دەنە ءجۇنىن، ءۇشىنشى جىل دەگەندە جال-قۇيرىعىن (قانات-قۇيرىعىن) تۇلەتەلى. بوي ءجۇنىن تۇلەتۋ ءۇشىن قاتتى سەمىرتسە جەتىپ جاتىر. ءدۇر-ءدۇر سىلكىنگەندە جاپىراقتارى توگىلىپ، ءتۇسىپ قالادى. كەيبىر قۇسبەگىلەر بوي ءجۇنىن تۇلەتۋ ءۇشىن جىلقىنىڭ تاماق بەزىن قىمىزعا اشىتىپ جەگىزەدى. بۇل قۇستىڭ دەنساۋلىعىنا جاقسى ەمەس.
قانات-قۇيرىعىن تۇلەتۋ ءۇشىن وتكىر باكىمەن ءىرى قاۋىر- سىندارىنىڭ تىم تۇبىنە جۋىقتاتپاي قىرقىپ تاستايدى. مۇنان سوڭ قاۋىرسىنداردىڭ قۋىس وزەگىنە بورتتىرگەن بيداي نەمەسە كۇكىرت تىعىپ بەرگى جاعىن ماقتامەن بەكىتە سالادى. سوندا ءبىر جۇمادان قالماي قۇستىڭ ءىرى قاۋىرسىندارى ءتۇسىپ قالادى دا، ونىڭ ورنىنا مۇقالماعان كوك بولات سەمسەردەي جاڭا قاۋىرسىن بىتەدى.
قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ قولىنداعى قۇستى ءتيىستى باپ، كۇيىنە قاراي اشىقتىرۋى، قويالاتۋى (قۇستىرۋ), شاياتىنى ء(ىشىن جۇرگىزۋ) بولادى. قويالاتۋ ءۇشىن بارماقتاي اق كيىزدى ابدەن جۋىپ تازارتىپ مايعا وراپ اساتىپ جىبەرسە، ازدان سوڭ ىشىندەگى بار ءناجىستى قۇستىرىپ، بىرگە تۇسەدى. ال ءىشىن شايىپ، اشىقتىرۋ ءۇشىن تىرنا جىلىگىنەن جاسالعان تۇتىكتەپ ءبىر-ەكى رەت كىزىل شاي جۇتقىزسا جەتىپ جاتىر.
قۇسبەگىلەردەن «قايىرۋ» دەگەن ءسوزدى ءجيى ەستيمىز. بۇل ءسوز قۇستى ءار كەزدە ءار ءتۇرلى باپتا ۇستاۋ ءۇشىن وعان بەرىلەتىن تا- ماعىنا بايلانىستى ايتىلادى. ماسەلەن، قۇسبەگى قولىنداعى بۇركىتىن قايىرىپ، قالاعان ءبىر بابىنا كەلتىرۋ ءۇشىن مىنا سياقتى جەمنىڭ تۇرلەرى بەرىلەدى:
قانسوقتا — ولگەن اڭنىن نەمەسە مالدىڭ تۋرالماعان، قانى سورعالاعان كەسەك ەتى.
قىزىل — قۇستىڭ قىلعىپ قاقشۋىنا وڭتايلانىپ تۋرالعان قىزىل ەت. مۇنىڭ دا قان-ءسولى وزىندە بولادى.
تارتپا — مالدىڭ نەمەسە اڭنىڭ جەلكەسى، تولارساعى، شاندىرى سياقتى قۇنارى از ءسىڭىرلى جەرلەرى.
ساربورتپە — تۋرالعان سوڭ، ەكى-ءۇش رەت شۇبەرەكتەي بولع- انشا سۋعا شايىپ، سىعىمداپ، بار ماڭىزىنان ايىرعان ەت.
تويات — قۇس ءوزى العان اڭنىڭ تاڭىن ىرەپ، ءتىلىن سۋىرىپ نەمەسە ىستىك وكپەسى مەن جىلى مايىن ويىپ جەسە، سونى كۇس توياتتادى دەيدى.
ۇرگەن وكپە نەمەسە بوز وكپە — سويىلعان مالدىڭ، ياكي، اڭنىڭ وكپەسىنە پىشاق تيگىزبەي كەڭىردەگىمەن قوسا الىپ ءۇرىپ قويادى. سوندا وكپە ماڭىزىنان ايىرىلىپ، قۇستى بەلگىلى كۇيگە تۇسىرەتىن جەم بولىپ شىعادى.
قۇسبەگىلەر قولىنداعى قۇستىڭ جاي كۇيىن تامىرشىداي باعىپ وتىرادى دا قاجەت بولسا بۇركىتكە «اقجەم» مەن «بوزوكپەنى» جۇدەتۋ ءۇشىن، «تارتپانى» شىنىقتىرۋ ءۇشىن، «قانسوقتا» مەن «قىزىلدى» سەمىرتۋ ءۇشىن بەرەدى. ال «ساربورتپەنى» قۇستى ءبىر كالىپتا ۇستاۋ ءۇشىن بەرەدى. مۇنى قازاق «ويتاماق» دەپ تە ايتادى.
بۇركىتتى شوشىمالدى ەتپەي دۇرىس باپتاپ قولعا تەز كوندىكتىرۋدىڭ ءبىر شارتى وعان قاجەتتى مۇلىكتەردىڭ دۇرىس جاسالۋىنان دا. ولاردىڭ اتاۋلارى مىناداي:
تۇعىر — بۇركىتتىڭ قۇيرىعى جەرگە تيمەيتىندەي ەتىپ جاسالعان اعاش ساكى. قازاقتا بۇركىت تۇعىرىن التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەپ ونەر تۋىندىسىنداي ەتىپ اشەكەيلەۋ ءداستۇرى دە بولعان. تۇعىردى شەبەرلىكتەرىنە كاراي ءار ءتۇرلى ەتىپ جاساي بەرەدى.
توماعا — قۇستىڭ كوزىن جاۋىپ تۇرۋ ءۇشىن بىلعارىدان قوس ساي، ءۇش ساي نەمەسە ءتورت ساي ەتىپ تىگەتىن باس كيىم. بۇركىت اياعىمەن قاعىپ تۇسىرمەس ءۇشىن توماعاعا شىرت ەتپەمەن بەكىتىلگەن تاماق باۋ تاعىلادى. شىتىرا قاداپ، ۇكىلەگەن تو- ماعا قۇسقا ەرەكشە ءبىر كورىك بەرەدى. توماعاسىز قۇس مازاسىز بولادى.
بالاق باۋ — كولعا تۇسكەن قۇستىڭ اياعىن قاتتى قىسپاي- تىنداي ەتىپ كيىزدەن ساقينا تىگەدى دە، ونىڭ سىرتىن بىلعا- رىمەن قاپتايدى. سول بىلعارىعا ۇزىندىعى ەكى سۇيەمدەي
عانا قايىس تاسپا نەمەسە شىجىم ءجىپ تاعىپ ۇشىنا جەڭىل شىعىرشىق وتكىزەدى. بالاقباۋ، بىرىنشىدەن، قولداعى قۇستى تۇقىرتا ۇستاپ، ورنىقتى وتىرعىزۋ ءۇشىن كەرەك. ەكىنشىدەن، تۇعىردا مازاسىز بولماۋ ءۇشىن، ۇشىنشىدەن، جەلى باۋدى وتكىزۋ ءۇشىن قاجەت.
جەلى باۋ — بالاق باۋدىڭ قوس شىعىرشىعىنان وتكىزەتىن، باسىندا ءتۇيىن تىعىرىعى بار شىجىم ءجىپ. جەلى باۋ قۇستى شىرعاعا تارتقاندا نەمەسە قولعا جاڭادان تۇسكەن بۇركىتتى باۋلىعاندا كاجەت.
بۇركىت قولعاپ نەمەسە بيالاي — جۇمساق ەتىپ ۋالانعان قاسقىر تەرىسىنەن ءۇش ساۋساق ەتىپ استار سالىپ تىككەن قولعاپ.
بۇركىت قۇنداق نەمەسە بولەۋ — تالدى باۋىرلاپ شابادى دا، دوڭگەلەتە ءيىپ وتىرىپ ەكى باسىن بىرىكتىرەدى. سونان سوڭ شەڭبەردىڭ ىشىنە ءجيى ەتىپ كۇلدىرەۋىش سالادى. بۇل كىشكەنتاي، ويىنشىق شاڭىراققا ۇقسايدى. مۇنان ءارى ءپىشىپ وتىرىپ ءدوپ-دوڭگەلەك كورپەشە تىگەدى دە، شەڭبەردىڭ ەكى جەرىنە بالا بەسىگىنىڭ تارتپاسىنا ۇقساس تارتپا تاعادى. ادەتتە كۇنىمەن اڭعا سالىنعان قۇستىڭ قۋاتى ازايىپ، كەشكى سالقىنعا شىداماي كۇرىلدايتىن كەزدەرى بولادى. سونداي شاقتا بۇركىتتىڭ اياعىن باۋىرىنا العىزىپ، بولەۋگە بايلاپ ءجۇرىپ كەتسە دانەڭە دە ەتپەيدى.
بۇركىت بالداق نەمەسە قولدىق — قۇسبەگىنىڭ قۇسى قونىپ وتىرعان قولى تالماس ءۇشىن سۇيەپ وتىراتىن اشا اۋىز اعاش. بۇركىت بالداقتىڭ ءبىر جاعىنا بۇلدىرگە تاڭىلادى دا، ەر-توقىم- نىڭ الدىڭعى قاپتالىنان وتكەن شەتتىكپەن بايلاستىرادى.
ساپتى اياق — قىسقا عانا سابى بار، جايپاق كەلگەن اعاش ىدىس.
تۇتىك نەمەسس شۇمەك — قۇستىڭ ءىشىن شايۋ ءۇشىن، سۋ بەرۋ ءۇشىن تىرنا جىلىگىنەن نەمەسە اعاشتان ءبىر باسىن جايپاق اۋىزدى ەتىپ جاساعان تۇتىك.
مىنەكي، كۇسقا كاجەتتى مۇلىكتەردىڭ نەگىزگىلەرى وسىلار.
قازاق قۇسبەگىلەرى قولىنداعى قۇستىڭ مەكەن-جايىنا، مىنەزىنە، السىزدىك-كۇشتىلىگىنە، ۇشقارلىق-العىرلىعىنا، سىرت بىتىمىنە قاراي ات كويادى. ماسەلەن، «اقشەگىر»، «كۇيشىل»، «كۇڭتابان»، «شۇڭىرەك»، «كەكشىل»، «ساداقسان»، «اقيىق»، «قاندى بالاق»، «سابالاق»، «ءشاۋلى»، «ءسارسۇمبى»ت.ب. بۇلاردى قۇستىڭ تەگىنە قاراي كويىلعان اتى دەيدى.
كەيدە قۇستىڭ اتىنا تاربيە-باپ كورىپ، باۋىر باسقان يەسىنىڭ ەسىمى دە قوسا اتالادى. ماسەلەن «تۋلاقتىڭ شولاعى» (بۇل كۇستى اباي اقىن بەس قۇلىندى بيە بەرىپ العان ەكەن), «تىنەكەيدىڭ سارى قۇسى»، «جاياۋ مۇسانىڭ كوك دويىنى»، «ءماتىمۇسانىڭ ون ءۇش قۇيرىعى»، «شايماننىڭ سۇرشولاعى»، «جابايدىڭ قارا شەگىرى» تاعى باسقالارى.
قازاق قۇسبەگىلەرى بۇركىت اتىن جاسىمەن دە اتايلى. جا- سىنا قاراي بۇركىت بىلاي اتالادى: ءبىر جاس — بالاپان كۇس, ەكى جاس — قان ءتۇبىت، ءۇش جاس — تىرنەك، ءتورت جاس — تاس تۇلەك، بەس جاس — مۇزبالاق، التى جاس — كوك ءتۇبىت، جەتى جاس — قانا، سەگىز جاس — جانا، توعىز جاس — ماي ءتۇبىت، ون جاس — بارقىن، ون ءبىر جاس — بارشىن، ون ەكى جاس — شوگەل، وسىلايشا ون بەس، جيىرما جاسقا دەيىن اتالا بەرەدى.
قازاق اڭشىلارى جۇيرىك ات، قىران بۇركىت، العىر تازى، بولات قاقپانىن، قىل تۇزاق، جىبەك تورىن ساقاداي ساي ەتىپ، ايلاپ-اپتالاپ اڭشىلىك قۇرۋدى «سالبۋرىن» دەپ اتايدى. سالبۋرىنعا قاتىسقاندار جاسىنا، اتاعىنا، اقىلىنا، باي- لىعىنا، بىلىمىنە قاراماي مىندەتتى تۇردە بۇركىت يەسى قۇسبە- گىگە باعىنادى.
كۇسبەگى سالبۋرىنعا قاتىسۋشىلاردى الدىن الا بەسكە ءبولىپ توپتايدى.
ءبىرىنشى، تۇرعىشىلار — بۇركىت ۇستاپ بيىكتە تۇرۋشىلار.
ەكىنشى، قاعۋشىلار —اڭ جۇرەتىن جەردى تىنتە ءسۇزىپ قۋىپ شىعۋشىلار.
ءۇشىنشى، توسقاۋىلشىلار — قاشقان اڭدى ءىن قورىمنان، تاۋلى-تاستاقتى جەرلەردەن قايتارىپ، جاسقاپ ءتۇرۋ ءۇشىن جولىن توسۋشىلار.
ءتورتىنشى، ىزشىلەر — اڭدى ىزىنە ءتۇسىپ ءجۇرىپ، بويىن كورۋشىلەر.
بەسىنشى، قىزىلشى نەمەسە باقىرشىلار — قوستا كالىپ اس ازىرلەۋشىلەر نەمەسە سويۋشىلار.
مىنەكي، «اقتەر جاقسى بولسا، وينايتىن ءرولدىڭ جامانى جوق» دەگەنلەي-اق بۇل توپتىڭ قاي-كايسىسى بولسا دا ۇلكەن ىسكەرلىكتى سەزىمتالدىقتى، توزىمدىلىكتى، سابىردى، ۇي- ىمشىلدىقتى كاجەت ەتەدى.
دۇرىس باۋلىنىپ، جاقسى باپ كورگەن بۇركىت تۇلكى، قارساك، قويان الادى. ال كەيبىر وجەت قىراندار قاسقىر، كيىك، ارقارعا دا تۇسەدى.
ۇيا باسار بۇركىتتىڭ سالماعى بەس، بەس جارىم كيلوگرامم، ەركەگى ءتورت، ءتورت جارىم كيلوگرامم بولادى. ەكى شالعىلىعى- نىڭ (ەكى قاناتى) ارالىعى ەكى-ەكى جارىم مەتر بولىپ كەزدە- سەدى. ۇيا باسار قۇس دەنەلىلەۋ، اشۋلى، كۇشى دە باسىم كەلەدى.
عىلىمي دەرەكتەردە بۇركىت 100—150 جىل جاسايدى دەيدى. ال قازاق كۇسبەگىلەرى كوبىنەسە ون بەس — جيىرما جىل سالعان قۇستى ءسوز ەتەدى.
مىنەكي، بۇركىت تۋرالى كورىپ-بىلگەن، وقىپ-تۇيگەن، ازىن- اۋلاق ماعلۇماتتارىمىز وسىنداي.
اقسەلەۋ سەيدىمبەك
ۇلت.كز
اڭشىلىقتىڭ ءۇمىت قۋانىشى كوپ. ىستىق وتتاي قىزۋلى مينۋتى كوپ، ماعنالى ءومىر.
اڭشىلىقتا كىسىنى اقىن كۇيىنە جەتكىزەتىن سەزىم كۇيى كوپ.
م. اۋەزوۆ
ءبىر نارسە ەكى اياقتى، سەگىز بارماق،
ىلىكسە دۇنيەنىڭ بارىن الماق.
ءوزىنىڭ ءتىلى بار دا، تىستەرى جوق. جۇتادى كورىنگەندى الماپ-جالماپ.
(حالىق جۇمباعى. شەشۋى: بۇركىت)
كول-كوسىر سارى دالانى ساحنا ەتكەن اتا-بابامىز تەك قانا مالدىڭ ءتىسىن كۇيتتەپ، ىزىنە ەرۋمەن عۇمىر كەشكەن جوق. كوڭىل قۇمارىن قاندىرارلىق تالاي-تالاي قىزىقتى دا تابا بىلگەن. سول قىزىقتىڭ ءبىر ۇشىعى اڭشىلىققا دا بايلانىستى. جۇيرىك ات، قىران بۇركىت، العىر قارشىعا، قۇماي تازى، ايلالى سۇڭقار، بولات قاقپان، ءتۇزۋ مىلتىق سياقتىلاردىڭ قاي-قايسىسى دا وزىندىك سىرعا تولى تاماشاسىمەن اركىمدى-اق ەلىكتىرە بىلگەن. جاي ەلىكتىرۋ ەمەس، جانى سەرگەك ەر جىگىتتىڭ سەنىمدى سەرىگى، قيىندىققا تولى ومىرلەرىنىڭ ءبىر مەزگىلدىك اراشاسىنداي دا بولدى. سوندىقتان دا قازاقتىڭ تىرشىلىك سالتىندا قىسقا كۇندە قىرىق الىپ، قورجىن تولتىرىپ، «ۇيىرىمەن ءۇش توعىز» ولجا بايلاندىرار ەڭ سۇيىكتى كاسىبى وسى اڭشىلىق.
سونىمەن بىرگە اڭشىلىق ساياتشىلىقتىڭ وزگەشە جاقسىلىعى بار. ول كىمدى بولسا دا سالقىن سابىرعا، جان سەمىرتەر كوڭىلدىلىككە باۋلىپ، ەرىك كۇشى مەن دەنە كۇشىنىڭ ۇندەستىك تابۋىنا ىقپال ەتەدى. بۇل رەتتە اتامىز قازاق اڭشىلىقتى كاسىپ ەمەس، ونەر ساناۋىندا دا ۇلكەن ءمان بار.
قازاق اراسىندا اڭشىلىقتىڭ كەڭ تاراعان ءتۇرى — اڭدى بۇركىتپەن اۋلاۋ، بۇركىت ۇستاپ ساياتشى بولۋ، اڭشىلىققا دەن قويىپ، سالبۋرىنعا شىعۋ.
جۇقالاۋ كوك تۇمسىعى كەلسە جالپاق،
مەلجەمدى قوجىر تابان، بۇتى تالتاق،
كوز اۋدانى شۇڭىرەك، كەكشىل ماڭداي،
كەڭ يىق، سانى جۋان، ءتوسى شالقاق.
بۇركىت
توپشىسى كەلسە جوعارىلاۋ،
شالعىسى كۇيرىعىنا تۇرسا تاياۋ،
كوكتە ۇشقىر، تۇعىردا شاڭقىلى جوق،
ءبىر تۇلكىدەن باسقاعا بولماسا جاۋ.
قولىڭنان ءوزى تىلەپ ۇشسا سامعاپ،
قۇرعاتپاي قانجىعاڭدى كۇندە قانداپ.
دۇنيەنىڭ ءبىر قىزىعى — قىران بۇركىت،
الىستان ات تەرلەتىپ تاپساڭ تاڭداپ.
شەگىر كوز قاندى بالاك قىران بۇركىت،
بوزبالا قاپى كالما، مالىڭدى ىركىپ.
الپىس ەكى ايلالى تۇلكىنى ۇستاپ،
بايلاساڭ قانداي قىزىق، قارعا سىلكىپ.
قارا ءتىل، قانجار تۇياق، قانعا تويماس،
قانشا كەرىپ تۇرسا دا الماي قويماس.
شۇبار تۇياق جيرەندى تاۋىپ سالساڭ،
ەردىڭ قۇنىن بەرسەڭ دە باسىن جويماس.
لىپ ەتىپ، ەتپەتىنەن كەتسە زۋلاپ،
تىم ەپتى سىپىرعانى جەر باۋىرلاپ.
جارىق ەتىپ جاقپار تاستان تۇلكى قاشسا،
شاپ ەتىپ كىزدى ۇستاعان بوزبالا ناق.
بۇلقىنىپ بولمايمىن دەپ شايقاسقانداي.
سىتىلىپ كۇتىلماق بوپ بايقاسقانداي.
قاراڭداپ ءدوڭ استىندا جاتسا باسىپ،
تار جەردە ەكى عاشىك ايقاسقانداي.
جىبەرمەي باسىپ السا جۇلقىنعانعا،
بوساتپاي بۇرە ءتۇسىپ بۇلقىنعانعا.
بۇلتارتپاي جۇمارلاپ اپ يلەپ جاتار،
شىنىمەن ىنتاسى اۋىپ ۇمتىلعاندا.
كوك تۇمسىق كوزگە دەيىن قانعا باتىپ،
ۇستىنە اتتاي ءمىنىپ وتىرعاندا..
كونىلگە كورمەك ءۇشىن و دا قىزىق،
ۇكسايدى قىز بەن جىگىت قوسىلعانعا.
اباي اقىننىڭ ايتقانى دەلىنەتىن بۇل ولەڭ شىعىس قازاقستان وبلىسى، سامار اۋدانى، جامبىل اتىنداعى كول- حوزدىڭ تۇرعىنى مەكەەۆ سۇلەيمەن اقساقالدىڭ ايتۋى بويىنشا حاتقا ءتۇسىپ وتىر. اباي سياقتى جاقسى-جاماننىڭ پارقىن بىلەتىن، تىرشىلىكتىڭ قىر-سىرىنا زەردە بويلاتقان ۇلى اقىن قىران قۇستىڭ قىلىق-قاسيەتىنە تەگىن تاڭدانباسا كەرەك. قانداي تاڭدانىس، قانشاما سۇلۋ ءسوز، سۇيسىنۋگە تولى سەزىم دەسەڭىزشى! اڭ قىزىعى اڭشىلىق كاسىبى ءوز الدىنا، سوعان قوسا نەبىر ادەمى ءداستۇر، سۇلۋ ساز، ءساتتى تەڭەۋ قالىپتاسىپ، نەشە ءتۇرلى مۇلىكتەردىڭ، زاتتىق مۇرالاردىڭ دۇنيەگە كەلگەنىن كورەمىز.
قازاق اراسىندا جىرتقىش كۇستاردىن ءار ءتۇرىن قولعا ۇيرەتۋ ءداستۇرى بولعان. سولاردىڭ ىشىندە ەڭ ءبىر قاسيەت تۇتاتىن قىرانى — بۇركىت.
بۇركىت دەپ قازاق اڭشىلارى جىرتقىش كۇستاردىڭ ىشىندەگى اسا تەكتىسىن، ادام قولىنا تەز ۇيرەنگىش ەستىسىن اتاعان. سونىمەن بىرگە قايراتىنا ساي بەتتىلىگى، جۇرەكتىلىگى، قيىرداعىنى تەز سەزەتىن كورگىشتىگى دە وزگە قۇستارعا كاراعاندا بۇركىتتىڭ ەرەكشەلىگىن كورسەتەدى. كوپ رەتتە كىران بۇركىت دەپ اتالۋىنىڭ ءوزى سول قىراعى كورەگەندىگىنەن، شالىمدى العىرلىعىنان بولسا كەرەك.
كازاقستاندا بۇركىت قياسى كوبىنەسە التاي، ساۋىر، تارباعاتاي، الاتاۋ، كوكشەتاۋ، شىڭعىس سياقتى سىلەمدى تاۋ- لاردا، سونىمەن بىرگە ورماندى القاپتاردا اسىرەسە، بيىك قاراعايلى، ۇيەڭكىلى جەرلەردە كەزدەسەدى. قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ قولعا تۇسكەن بۇركىتتى «وي قۇسى» نەمەسە «قىر قۇسى»، «تاۋلى جەردىڭ قۇسى» دەۋى دە وسىدان.
تاۋلى جەردى مەكەندەيتىن بۇركىتتەردىڭ تۇلعاسى كەسەك، كولدەنەڭى اۋقىمدى يىقتى، اڭعارى (ەكى اياعىنىڭ اراسى) الشاق، جاۋىرىنى سىرتقا تەۋىپ، مويىن ءجۇنى مەن بالاق ءجۇنى سالالى ءبولىپ كەلەدى. تەك ءبىتىم تۇلعاسى عانا ەمەس، سىرتقى ءتۇر تۇسىندە دە وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار. ماسەلەن، كىر قۇسىنىڭ ءجۇنى قارا بارقىن تارتىپ، بويىنداعى اق تەڭبىلدەرى ەرەكشەلەنە، ايقىن كورىنەدى. اسىرەسە، ەكى يىعى مەن قۇيرىعىنىڭ اعى مول بولاتىندىقتان كوزگە ۇرىپ تۇرادى.
ال وي كۇسى ءوزىنىڭ ىقشام، جيناقىلىعىمەن كوز تارتادى. جاپىراقتارى سۇيىرلەنە جىمداسىپ، جالپى ءتۇر-ءتۇسى سارى بۇيرا ءمارمارداي ءمىنسىز كەرىنەدى. ەگەر ونىڭ تارانىپ سىلانعاننان كەيىنگى تۇعىرداعى سابىرلى كەيپىنە زەر سال- ساڭىز شەبەر ءمۇسىنشىنىڭ قولىنان شىققانداي عالامات ءبىر ءمىنسىز تۇلعانى كورەر ەدىڭىز. تەك قانا اقاۋسىز سۇلۋلىق ەمەس، سونىسىنا ۇندەس ۇلى سابىر مەن جالتاقسىز جىگەردى، تەك وزىنە عانا جاراساتىن پاڭدىقتى كورەر ەدىڭىز. وي كۇسى دەنەسىنىڭ ىقشام، جەڭىل ءبىتۋى دالالى، ورماندى جەرلەرگە بەيىمدەلگەن بولسا كەرەك.
قازاق قۇسبەگىلەرى ۇستاعان بۇركىتتەردىڭ «التايدىڭ اقيىعى»، «قاراعايدىڭ قىزىلبالاق سارىسى» نەمەسە «قانىشەر قارا»، «تۇمەننىڭ سارى قۇسى» دەپ اتاۋى دا جاڭاعىداي مەكەن-جايىنا قاراي قالىپتاسقان ءبىتىم ەرەكشەلىكتەرىنەن تۋعان. تاۋ بۇركىتتەرى ۇياسىن بيىك كۇزعا، قاناتتىدان باسقانىڭ ورەسى جەتپەيتىن جالتىر بەتتەگى كەمەرگە سالادى. وي بۇركىتتەرى بيىك قاراعاي، ۇيەڭكى، كەيدە سەكسەۋىلدىڭ دە باسىن ۇيالاي بەرەدى. ال ۇنگىر، ءىن، وزەننىڭ جار قاباعى سياقتى ارزان ورىنداردى ءسىرا دا مەكەن ەتپەيدى. مەكەن ەتۋ بىلاي تۇرسىن، قانات بۇگىپ ايالدامايدى دا.
بۇركىت ۇياسى ءىرى شومشەكتەردەن سالىنعاندىقتان ۇيا ورتاسىنا شي، ولەڭشوپ توسەسە دە جايسىزداۋ بولادى. ۇيا كولەمى ءبىر جارىم، ەكى مەتر بولىپ كەلەدى.
بۇركىت ۇيا باسارىندا تاۋلى جەر بولسىن، ورماندى جەر بولسىن ارالارىن ءبىر، ءبىر جارىم شاقىرىمنان بىرنەشە ۇيا سالادى. كەيىن جۇمىرتقالار شاعىندا سولاردىڭ ءبىرىن عانا مەكەن ەتەدى دە، ارتىق قالعان ۇيالار اتالىق، ءشاۋلى بۇركىتتىڭ ەنشىسىنە، يەلىگىنە تيەدى. بالاپانى قارا قانات بولىپ، ۇشۋعا باۋلىنعان شاقتا الگى ۇيالاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جاڭا ءورىس، جايلى قونىس ەتەدى.
بۇركىت جۇمىرتقاسىنىڭ ءتۇسى اقشىل بولادى. ۇزىنى — 59-71 ميلليمەتر، سالماعى 95-100 گرامم تارتادى.
بۇركىت بالاپانى ءبىر جارىم اي جۇمىرتقادا، ەكى اي بەس كۇن، ەكى اي ون كۇن ۇيادا بولىپ، تامىز ايىنىڭ ورتاسىنا قاراي ۇيادان ۇشا باستايدى. وسىدان قىركۇيەك، قازان بويى ءشاۋىلى مەن ۇياباساردىڭ باۋلۋىمەن جۇرەدى دە، ونان ءارى ءوز بەتىمەن اڭ ۇستاپ جەۋگە جارايدى. قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ داستۇرىندە سارى اۋىز بالاپان كەزىنەن قولعا ءتۇسىپ، دۇرىس باپ كورگەن بۇركىتتەر (ونى «قول بالا» دەپ اتايدى) قاڭتار، اقپان ايلارىندا تۇلكى الۋعا شاماسى كەلەدى.
ءتۇز قىرانىن قولعا ءتۇسىرۋدىڭ قازاق قۇسبەگىلەرى اراسىندا ءار ءتۇرلى ءادىسى بەلگىلى.
ولار: اۋمەن ۇستاۋ، تور جايۋ، توياتتاتىپ الىپ تۇتقيىلدان باسىپ قالۋ، شەڭگەلدەستىرۋ، ۇيادان الۋ.
اۋمەن ۇستاۋ ءۇشىن كوزى كەڭ، بيازى ءجىپتى توردى ەلسىز دالاعا كۇرادى. ول ءۇشىي قابىقتالعان بەس-التى تالدى جەرگە السىزدەۋ قازىپ، تورمەن قورشايدى دا، اۋ ورتاسىنا مىقتاپ قازىق قاعادى. قازىققا ءتىرى تۇلكى نەمەسە قويان، كەيدە ءبىر-ەكى تاۋىق بايلايدى. قيادان كورىپ، قۇديا تۇسكەن بۇركىت توبەسى اشىق توردان ەش ۋاقىتتا تىك كوتەرىلىپ ۇشپايدى. جۇگىرە كوتەرىلىپ ۇشامىن دەگەندە تورعا ورالادى.
تور جايۋ ءادىسى كوبىنە قىس ايلارىندا قار تۇسكەن سوڭ قولدانىلادى. ول ءۇشىن قار تۇستەس اق شاڭقان توردى قار ۇستىنەن ءبىر مەترگە جۋىق بيىكتىكتە كەرە كۇرادى دا، استىنا ءتىرى تۇلكى نەمەسە قويان بايلايدى. بۇعان سورعالاپ تۇسكەن قىران اياعىن تورعا شالىپ الادى. سولقىلداق تور بۇركىتتىڭ اياقتىرەپ، سەرپىلە ۇشۋىنا كەدەرگى جاسايدى.
توياتتاتىپ ۇستاۋ ءۇشىن ءتۇز تاعىسىنىڭ اڭعا تۇسكەن نەمەسە جاس جەمتىككە قونعان ءساتىن اڭدۋ كەرەك. ول ءۇشىن ىلكىمدى، ۇشقىر اتقا ءمىنىپ، ابدەن مەلدەكتەپ تويعان بۇركىتكە ەڭ ۇرىمتال دەگەن يەك ارتپادان تۇتقيىلدا قوسىلىپ بەرەدى. كۇن جەلتەن بولسا جەل جاعىنان شىقسا، تويعان قۇس ىققا قاراي جۇگىرگەندە بوتەگەسىمەن جەر سوعىپ، كوتەرىلىپ كەتە المايدى. ۇشقىر اتپەن ءتونىپ كەلگەن بەتتە قۇس ۇستىنە شاپان سياقتى كيىمدى جابا سالۋ كەرەك.
ال شەڭگەلدەستىرۋ ءۇشىن قول قۇسىن، قولعا ۇيرەنگەن بۇركىتتى ءتۇز قىرانىنا سالادى. ول ءۇشىن قول كۇسىنىڭ بالاق باۋىنا تۇلكىنىڭ جون تەرىسىن، نەمەسە ءبىر سانىن قىزارتا بايلاپ قويا بەرەدى. ارينە، ءتۇز كۇسىنىڭ بويىن كورىپ با رىپ جىبەرۋ كەرەك. سوندا ءۇي قۇسى ءوز تەكتەسىمەن جۇپتاسىپ ۇشۋدى اڭساپ كوتەرىلسە، ءتۇز قۇسى ونىڭ اياعىنداعى جەمگە كۇديادى. مۇنداي جاعدايدا قوس بۇركىت ءسوز جوق شەڭگەلدەسىپ جەرگە تۇسەدى.
بۇركىتتى ۇيادان ۇستاۋ ءۇشىن اڭشىنىڭ كوپ ەڭبەگى، ادىسقويلىعى، ەپتىلىگى قاجەت. ول ءۇشىن قۇستىڭ مەكەن-جايىن، قوناتىن مەزگىلىن ابدەن باقىلاپ الىپ، تور، تۇزاق، شاپپاسىنا كيىز سالعان قاقپان تاعى دا باسكا ادىستەر ارقىلى قولعا تۇسىرەدى. ۇياسىنان ۇستاماي، تور، تۇزاق قۇرىپ نەمەسە باسقاشا ايلا تاسىلمەن ۇستاعان ەرەسەك بۇركىتتى كەز كەلگەن ادام ۇيرەتە المايدى. تۇزدەن ۇستاعان قۇستى ۇيرەتەتىن ادام كۇستىڭ سىرىنا قانىق، ەرەكشە شىدامدى، ەرىنبەيتىن ەرىك كۇشتىڭ يەسى بولۋ كەرەك. ءتۇز قۇسىن قولعا تۇسىسىمەن توماعا كيگىزبەي ۇيرەتۋگە بولمايدى. توماعا كيگىزگەن سوڭ دا ەكى-ءۇش كۇن ۇيىقتاماي قارسىلىق كورسەتەتىن قيقارلىعى بولادى. وندايدا ىرعاققا (تەربەلمەلى اتكەنشەك ەتىپ بايلانعان جۇمىر اعاش) وتىرعىزىپ، ۇيىقتاتپاي جەڭىپ ۇيرەتەدى. ياعني ەكى كۇن بولسىن، ءۇش كۇن بولسىن كۇس قارسىلىعىن قويعانشا قاجىماي بىرگە بولعان ابزال. سونىڭ بارىنە ۇنەمى سىلاپ-سيپاپ، جاناسىپ، ەرەكشە ىقىلاس كورسەتە، دىبىس شىعارىپ وتىرعان ءجون. ماسەلەن، ەركەلەتكەندە «بوپىم-بوپىم» دەسە، شاقىرعاندا «پا-پا» نەمەسە «كەۋ-كەۋ» دەپ ۇيرەتەدى قازاق قۇسبەگىلەرى.
قۇس ءارى ۇيقىدان، ءارى اشتىقتان شارشاپ، قاجىعان شاقتا قارسىلىعى ازايىپ تىنىشتالا باستايدى. سيپاسا دا جاقتىرتپاي، قوزعالاقتاپ، ىسىلداپ، ساقىلداۋىن قويادى. وسى شاقتا جەمدى قولدان بەرىپ ۇيرەتۋدىڭ دە پايداسى كوپ. قۇستىڭ العاشقىدا وزدىگىنەن ەتكە ۇمتىلمايتىن ادەتى بولادى، وندايدا ءبىر جاپىراك ەتكە قانت بۇركىپ، اساتىپ جىبەرسە ۇيرەنىپ كەتۋى وپ-وڭاي. باپكەر، اڭساق، ساياتشى قۇسبەگىلەر قولعا تۇسكەن قۇستى ءتۇن ورتاسىندا تۇرىپ اينالىپ-تولعانىپ ىقىلاس كورسەتىپ، سىلاپ-سيپاپ كايتادى. بۇركىتتىڭ يەسىنە ابدەن باۋىر باسۋى ءۇشىن مۇنداي ىقىلاس كاجەت-اق. قالىڭ توبىر ىشىنەن يەسىنىڭ داۋىسىن تانىپ توماعالى بۇركىتتىڭ شاڭقىلداپ كويا بەرۋى وسىنداي ەڭبەكتىڭ ناتيجەسى بولسا كەرەك. بۇركىت يەسىنىڭ قولىنان جەم جەۋگە ۇيرەنگەن سوڭ الىستا تۇرىپ جەم كورسەتىپ، شاقى-رىپ، قولىنا قونۋعا باۋليدى. مۇنىڭ ءبارى قۇستىڭ اتقا دا، ادامعا دا ۇيىرسەك بولۋىنا ءارى شىنىعۋىنا بىردەن-ءبىر سەبەپ.
باۋلۋ كەزدەرىندە اياعىنا بايلانعان ۇزىن جەڭىل شىجىم ءجىپتىڭ بولعانى ابزال. قازاق قۇسبەگىلەرى بۇلاي باۋلۋدى شىرعاعا تارتۋ دەپ اتايدى. ەرىنبەي-جالىقپاي شىرعاعا كوپ تارتقان بۇركىتتىڭ قانات كۇيرىعى بەرىك تالماي ۇشاتىن بولىپ جەتىلەدى. مۇنان سوڭ دالبايعا ءتۇسىرىپ ۇيرەتەدى. دالبايعا ءتۇسىرۋ دەپ تۇلىپ ەتىپ سويىلعان اڭ تەرىسىنىڭ (كوبىنەسە، تۇلكى تەرىسى) ۇستىنەن جەم العىزۋدى ايتادى. جەمدى اڭ تەرىسىنىڭ كەز كەلگەن جەرىنە قويا سالماي، باس جاعىنا تىعىپ، ەكى كوزىنەن بولار-بولماس قىزارتىپ كورسەتىپ قويۋ كەرەك.
بۇركىت سوندا كۇش جۇمساپ سۋىرىپ جەيدى. بۇعان ۇيرەنگەن شاقتا تۇلىپقا ۇزىن ءجىپ بايلاپ سۇيرەتەدى دە، بۇركىتتى ات ۇستىندە ۇستاپ تۇرىپ كورسەتەدى. ەگەر كۇس توماعاسىن سىپىرعاندا دالباي تۇلىپقا تالپىنىپ، لاپ قويسا ءارى قاراي سۇيرەتپەي تاستاي سالۋ كەرەك. سول جەردە دالبايداعى قانت بۇركىلگەن ءتاتتى ەتتى ءبىر-ەكى رەت قاقشىتكان ءجون. مۇنان سون قۇستى قولعا الىپ توماعاسىن كيگىزەدى دە، اتقا ءمىنىپ سۇيرەتپە دالبايدى تاعى دا كورسەتەدى. وسىلايشا قايتالاي بەرۋدىڭ ەش زيانى جوق. بۇركىتتىڭ اڭعا ءۇش ءتۇرلى تۇسەتىنى بار. ءبىرى — شانشىلا، ەكىنشىسى — سىپىرا، ءۇشىنشىسى ءىلىپ تۇسەدى. وسى ۇشەۋىنىڭ ىشىندە ءىلىپ تۇسۋگە داعدىلانعان جاقسى. سەبەبى، شانشىلا تۇسكەن كۇس بىردە بولماسا بىردە جەرگە سوعىلىپ («جەر سوعىپ قالۋ» دەگەن تىركەس وسىدان شىققان), مەرت بولۋى مۇمكىن. ال سىپىرا تۇسكەن كۇس اعىنىن توقتاتا الماي تەگەۋرىنىن (جەمباسار ءۇش ساۋساعىنا قارسى ورنالاسقان ارتقى جالعىز ساۋساق) الدىرىپ الادى. ءىلىپ تۇسۋگە قالىپتاستىرۋ ءۇشىن سۇيرەتىپ كەلە جاتقان دالبايعا قۇس اياعى تيىسىمەن تاستاي سالۋ كەرەك. ەگەر ءارى قاراي كىزىقتىرۋ ماقساتىمەن سۇيرەتە بەرسەڭىز سىپىرا ءتۇسۋدى ادەت ەتەدى. ال دالبايدى تىپتەن سۇيرەتپەي كورسەتسەڭىز، قيمىلسىز «اڭعا» كوكتەگى كۇستىڭ شانشىلىپ ءتۇسۋى ادەتكە اينالادى.
بۇركىتتى شىن اڭعا سالماس ءبۇرىن ورە سالىنىپ، اۋىزى تۇمىلدىرىقتالعان ءتىرى تۇلكىگە ءتۇسىرىپ كورۋدىڭ دە پايداسى مول. مۇنى كۇسبەگىلەر تىلىندە «تىرىلەتۋ» دەپ ايتادى. ءتىرى تۇلكىگە قايمىقپاي تۇسكەن بۇركىتتىڭ اڭ الۋعا ۇيرەنگەنى. بۇل سياقتى بۇركىتتى باۋلۋ ادىستەرىنىڭ قاي-قايسىسىنا كىرىسكەندە، ءتىپتى اڭعا سالعاندا دا قولداعى قۇستى اش ۇستاعان ءجون. قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ «يت يەسى ءۇشىن، بۇركىت تاماعى ءۇشىن الادى» دەۋى كوپ جىلعى تاجىريبەسىنىڭ قورىتىندىسىنان تۇيگەن ءادىل ءسوز.
قۇسبەگىلەر قولىنداعى بۇركىتىن اڭعا سالۋ ءۇشىن مامىر، ماۋسىم ايلارىنان باستاپ باپتايدى. الدىمەن قانسوقتا، قىزىل سياقتى ماڭىزدى تاماق بەرىپ، تۇلەتۋ ءۇشىن سەمىرتەدى. بۇل كەزدى قىزىلعا وتىرعىزۋ نەمەسە تۇلەتۋ دەپ ايتادى. قۇس تۇلەگى باپتى بولسا، از كۇندە-اق بوي ءجۇنى ءسۇزىلىپ، سىلالانىپ سالا بەرەدى. ال تۇلەك باپسىز، تاماعى قۋاتسىز نەمەسە مازاسى بولماسا قۇستىڭ بوي ءجۇنى جىمداسپاي قوبىراپ، قاۋىرسىندارى بۋناقتالىپ دۇرىس جەتىلمەيدى. بۇركىتتىڭ تۇلەگى بىتكەندە بوي ءجۇنى تارالىپ، قانات قۇيرىعى بەكەم جيناقى بولىپ جەتىلەدى. وسى كەزدە قايتادان ارىقتاتىپ (كۇرت ارىقتاتپاۋ كەرەك) شىرعاعا تارتادى. ۇشىرىپ جەمدەيدى. بۇل جاڭا شىققان قاۋىرسىندارىنىڭ جەتىلۋىنە توپشىسىنىڭ بەرىك بولىپ شىنىعۋىنا سەبەپشى. مۇنان ءارى بۇركىتتى سارىتاپ ەتىپ، ورتاشا ەتىندە ۇستاعان ءجون.
بۇركىتتىڭ ەكى جىلدا ءبىر دەنە ءجۇنىن، ءۇشىنشى جىل دەگەندە جال-قۇيرىعىن (قانات-قۇيرىعىن) تۇلەتەلى. بوي ءجۇنىن تۇلەتۋ ءۇشىن قاتتى سەمىرتسە جەتىپ جاتىر. ءدۇر-ءدۇر سىلكىنگەندە جاپىراقتارى توگىلىپ، ءتۇسىپ قالادى. كەيبىر قۇسبەگىلەر بوي ءجۇنىن تۇلەتۋ ءۇشىن جىلقىنىڭ تاماق بەزىن قىمىزعا اشىتىپ جەگىزەدى. بۇل قۇستىڭ دەنساۋلىعىنا جاقسى ەمەس.
قانات-قۇيرىعىن تۇلەتۋ ءۇشىن وتكىر باكىمەن ءىرى قاۋىر- سىندارىنىڭ تىم تۇبىنە جۋىقتاتپاي قىرقىپ تاستايدى. مۇنان سوڭ قاۋىرسىنداردىڭ قۋىس وزەگىنە بورتتىرگەن بيداي نەمەسە كۇكىرت تىعىپ بەرگى جاعىن ماقتامەن بەكىتە سالادى. سوندا ءبىر جۇمادان قالماي قۇستىڭ ءىرى قاۋىرسىندارى ءتۇسىپ قالادى دا، ونىڭ ورنىنا مۇقالماعان كوك بولات سەمسەردەي جاڭا قاۋىرسىن بىتەدى.
قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ قولىنداعى قۇستى ءتيىستى باپ، كۇيىنە قاراي اشىقتىرۋى، قويالاتۋى (قۇستىرۋ), شاياتىنى ء(ىشىن جۇرگىزۋ) بولادى. قويالاتۋ ءۇشىن بارماقتاي اق كيىزدى ابدەن جۋىپ تازارتىپ مايعا وراپ اساتىپ جىبەرسە، ازدان سوڭ ىشىندەگى بار ءناجىستى قۇستىرىپ، بىرگە تۇسەدى. ال ءىشىن شايىپ، اشىقتىرۋ ءۇشىن تىرنا جىلىگىنەن جاسالعان تۇتىكتەپ ءبىر-ەكى رەت كىزىل شاي جۇتقىزسا جەتىپ جاتىر.
قۇسبەگىلەردەن «قايىرۋ» دەگەن ءسوزدى ءجيى ەستيمىز. بۇل ءسوز قۇستى ءار كەزدە ءار ءتۇرلى باپتا ۇستاۋ ءۇشىن وعان بەرىلەتىن تا- ماعىنا بايلانىستى ايتىلادى. ماسەلەن، قۇسبەگى قولىنداعى بۇركىتىن قايىرىپ، قالاعان ءبىر بابىنا كەلتىرۋ ءۇشىن مىنا سياقتى جەمنىڭ تۇرلەرى بەرىلەدى:
قانسوقتا — ولگەن اڭنىن نەمەسە مالدىڭ تۋرالماعان، قانى سورعالاعان كەسەك ەتى.
قىزىل — قۇستىڭ قىلعىپ قاقشۋىنا وڭتايلانىپ تۋرالعان قىزىل ەت. مۇنىڭ دا قان-ءسولى وزىندە بولادى.
تارتپا — مالدىڭ نەمەسە اڭنىڭ جەلكەسى، تولارساعى، شاندىرى سياقتى قۇنارى از ءسىڭىرلى جەرلەرى.
ساربورتپە — تۋرالعان سوڭ، ەكى-ءۇش رەت شۇبەرەكتەي بولع- انشا سۋعا شايىپ، سىعىمداپ، بار ماڭىزىنان ايىرعان ەت.
تويات — قۇس ءوزى العان اڭنىڭ تاڭىن ىرەپ، ءتىلىن سۋىرىپ نەمەسە ىستىك وكپەسى مەن جىلى مايىن ويىپ جەسە، سونى كۇس توياتتادى دەيدى.
ۇرگەن وكپە نەمەسە بوز وكپە — سويىلعان مالدىڭ، ياكي، اڭنىڭ وكپەسىنە پىشاق تيگىزبەي كەڭىردەگىمەن قوسا الىپ ءۇرىپ قويادى. سوندا وكپە ماڭىزىنان ايىرىلىپ، قۇستى بەلگىلى كۇيگە تۇسىرەتىن جەم بولىپ شىعادى.
قۇسبەگىلەر قولىنداعى قۇستىڭ جاي كۇيىن تامىرشىداي باعىپ وتىرادى دا قاجەت بولسا بۇركىتكە «اقجەم» مەن «بوزوكپەنى» جۇدەتۋ ءۇشىن، «تارتپانى» شىنىقتىرۋ ءۇشىن، «قانسوقتا» مەن «قىزىلدى» سەمىرتۋ ءۇشىن بەرەدى. ال «ساربورتپەنى» قۇستى ءبىر كالىپتا ۇستاۋ ءۇشىن بەرەدى. مۇنى قازاق «ويتاماق» دەپ تە ايتادى.
بۇركىتتى شوشىمالدى ەتپەي دۇرىس باپتاپ قولعا تەز كوندىكتىرۋدىڭ ءبىر شارتى وعان قاجەتتى مۇلىكتەردىڭ دۇرىس جاسالۋىنان دا. ولاردىڭ اتاۋلارى مىناداي:
تۇعىر — بۇركىتتىڭ قۇيرىعى جەرگە تيمەيتىندەي ەتىپ جاسالعان اعاش ساكى. قازاقتا بۇركىت تۇعىرىن التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەپ ونەر تۋىندىسىنداي ەتىپ اشەكەيلەۋ ءداستۇرى دە بولعان. تۇعىردى شەبەرلىكتەرىنە كاراي ءار ءتۇرلى ەتىپ جاساي بەرەدى.
توماعا — قۇستىڭ كوزىن جاۋىپ تۇرۋ ءۇشىن بىلعارىدان قوس ساي، ءۇش ساي نەمەسە ءتورت ساي ەتىپ تىگەتىن باس كيىم. بۇركىت اياعىمەن قاعىپ تۇسىرمەس ءۇشىن توماعاعا شىرت ەتپەمەن بەكىتىلگەن تاماق باۋ تاعىلادى. شىتىرا قاداپ، ۇكىلەگەن تو- ماعا قۇسقا ەرەكشە ءبىر كورىك بەرەدى. توماعاسىز قۇس مازاسىز بولادى.
بالاق باۋ — كولعا تۇسكەن قۇستىڭ اياعىن قاتتى قىسپاي- تىنداي ەتىپ كيىزدەن ساقينا تىگەدى دە، ونىڭ سىرتىن بىلعا- رىمەن قاپتايدى. سول بىلعارىعا ۇزىندىعى ەكى سۇيەمدەي
عانا قايىس تاسپا نەمەسە شىجىم ءجىپ تاعىپ ۇشىنا جەڭىل شىعىرشىق وتكىزەدى. بالاقباۋ، بىرىنشىدەن، قولداعى قۇستى تۇقىرتا ۇستاپ، ورنىقتى وتىرعىزۋ ءۇشىن كەرەك. ەكىنشىدەن، تۇعىردا مازاسىز بولماۋ ءۇشىن، ۇشىنشىدەن، جەلى باۋدى وتكىزۋ ءۇشىن قاجەت.
جەلى باۋ — بالاق باۋدىڭ قوس شىعىرشىعىنان وتكىزەتىن، باسىندا ءتۇيىن تىعىرىعى بار شىجىم ءجىپ. جەلى باۋ قۇستى شىرعاعا تارتقاندا نەمەسە قولعا جاڭادان تۇسكەن بۇركىتتى باۋلىعاندا كاجەت.
بۇركىت قولعاپ نەمەسە بيالاي — جۇمساق ەتىپ ۋالانعان قاسقىر تەرىسىنەن ءۇش ساۋساق ەتىپ استار سالىپ تىككەن قولعاپ.
بۇركىت قۇنداق نەمەسە بولەۋ — تالدى باۋىرلاپ شابادى دا، دوڭگەلەتە ءيىپ وتىرىپ ەكى باسىن بىرىكتىرەدى. سونان سوڭ شەڭبەردىڭ ىشىنە ءجيى ەتىپ كۇلدىرەۋىش سالادى. بۇل كىشكەنتاي، ويىنشىق شاڭىراققا ۇقسايدى. مۇنان ءارى ءپىشىپ وتىرىپ ءدوپ-دوڭگەلەك كورپەشە تىگەدى دە، شەڭبەردىڭ ەكى جەرىنە بالا بەسىگىنىڭ تارتپاسىنا ۇقساس تارتپا تاعادى. ادەتتە كۇنىمەن اڭعا سالىنعان قۇستىڭ قۋاتى ازايىپ، كەشكى سالقىنعا شىداماي كۇرىلدايتىن كەزدەرى بولادى. سونداي شاقتا بۇركىتتىڭ اياعىن باۋىرىنا العىزىپ، بولەۋگە بايلاپ ءجۇرىپ كەتسە دانەڭە دە ەتپەيدى.
بۇركىت بالداق نەمەسە قولدىق — قۇسبەگىنىڭ قۇسى قونىپ وتىرعان قولى تالماس ءۇشىن سۇيەپ وتىراتىن اشا اۋىز اعاش. بۇركىت بالداقتىڭ ءبىر جاعىنا بۇلدىرگە تاڭىلادى دا، ەر-توقىم- نىڭ الدىڭعى قاپتالىنان وتكەن شەتتىكپەن بايلاستىرادى.
ساپتى اياق — قىسقا عانا سابى بار، جايپاق كەلگەن اعاش ىدىس.
تۇتىك نەمەسس شۇمەك — قۇستىڭ ءىشىن شايۋ ءۇشىن، سۋ بەرۋ ءۇشىن تىرنا جىلىگىنەن نەمەسە اعاشتان ءبىر باسىن جايپاق اۋىزدى ەتىپ جاساعان تۇتىك.
مىنەكي، كۇسقا كاجەتتى مۇلىكتەردىڭ نەگىزگىلەرى وسىلار.
قازاق قۇسبەگىلەرى قولىنداعى قۇستىڭ مەكەن-جايىنا، مىنەزىنە، السىزدىك-كۇشتىلىگىنە، ۇشقارلىق-العىرلىعىنا، سىرت بىتىمىنە قاراي ات كويادى. ماسەلەن، «اقشەگىر»، «كۇيشىل»، «كۇڭتابان»، «شۇڭىرەك»، «كەكشىل»، «ساداقسان»، «اقيىق»، «قاندى بالاق»، «سابالاق»، «ءشاۋلى»، «ءسارسۇمبى»ت.ب. بۇلاردى قۇستىڭ تەگىنە قاراي كويىلعان اتى دەيدى.
كەيدە قۇستىڭ اتىنا تاربيە-باپ كورىپ، باۋىر باسقان يەسىنىڭ ەسىمى دە قوسا اتالادى. ماسەلەن «تۋلاقتىڭ شولاعى» (بۇل كۇستى اباي اقىن بەس قۇلىندى بيە بەرىپ العان ەكەن), «تىنەكەيدىڭ سارى قۇسى»، «جاياۋ مۇسانىڭ كوك دويىنى»، «ءماتىمۇسانىڭ ون ءۇش قۇيرىعى»، «شايماننىڭ سۇرشولاعى»، «جابايدىڭ قارا شەگىرى» تاعى باسقالارى.
قازاق قۇسبەگىلەرى بۇركىت اتىن جاسىمەن دە اتايلى. جا- سىنا قاراي بۇركىت بىلاي اتالادى: ءبىر جاس — بالاپان كۇس, ەكى جاس — قان ءتۇبىت، ءۇش جاس — تىرنەك، ءتورت جاس — تاس تۇلەك، بەس جاس — مۇزبالاق، التى جاس — كوك ءتۇبىت، جەتى جاس — قانا، سەگىز جاس — جانا، توعىز جاس — ماي ءتۇبىت، ون جاس — بارقىن، ون ءبىر جاس — بارشىن، ون ەكى جاس — شوگەل، وسىلايشا ون بەس، جيىرما جاسقا دەيىن اتالا بەرەدى.
قازاق اڭشىلارى جۇيرىك ات، قىران بۇركىت، العىر تازى، بولات قاقپانىن، قىل تۇزاق، جىبەك تورىن ساقاداي ساي ەتىپ، ايلاپ-اپتالاپ اڭشىلىك قۇرۋدى «سالبۋرىن» دەپ اتايدى. سالبۋرىنعا قاتىسقاندار جاسىنا، اتاعىنا، اقىلىنا، باي- لىعىنا، بىلىمىنە قاراماي مىندەتتى تۇردە بۇركىت يەسى قۇسبە- گىگە باعىنادى.
كۇسبەگى سالبۋرىنعا قاتىسۋشىلاردى الدىن الا بەسكە ءبولىپ توپتايدى.
ءبىرىنشى، تۇرعىشىلار — بۇركىت ۇستاپ بيىكتە تۇرۋشىلار.
ەكىنشى، قاعۋشىلار —اڭ جۇرەتىن جەردى تىنتە ءسۇزىپ قۋىپ شىعۋشىلار.
ءۇشىنشى، توسقاۋىلشىلار — قاشقان اڭدى ءىن قورىمنان، تاۋلى-تاستاقتى جەرلەردەن قايتارىپ، جاسقاپ ءتۇرۋ ءۇشىن جولىن توسۋشىلار.
ءتورتىنشى، ىزشىلەر — اڭدى ىزىنە ءتۇسىپ ءجۇرىپ، بويىن كورۋشىلەر.
بەسىنشى، قىزىلشى نەمەسە باقىرشىلار — قوستا كالىپ اس ازىرلەۋشىلەر نەمەسە سويۋشىلار.
مىنەكي، «اقتەر جاقسى بولسا، وينايتىن ءرولدىڭ جامانى جوق» دەگەنلەي-اق بۇل توپتىڭ قاي-كايسىسى بولسا دا ۇلكەن ىسكەرلىكتى سەزىمتالدىقتى، توزىمدىلىكتى، سابىردى، ۇي- ىمشىلدىقتى كاجەت ەتەدى.
دۇرىس باۋلىنىپ، جاقسى باپ كورگەن بۇركىت تۇلكى، قارساك، قويان الادى. ال كەيبىر وجەت قىراندار قاسقىر، كيىك، ارقارعا دا تۇسەدى.
ۇيا باسار بۇركىتتىڭ سالماعى بەس، بەس جارىم كيلوگرامم، ەركەگى ءتورت، ءتورت جارىم كيلوگرامم بولادى. ەكى شالعىلىعى- نىڭ (ەكى قاناتى) ارالىعى ەكى-ەكى جارىم مەتر بولىپ كەزدە- سەدى. ۇيا باسار قۇس دەنەلىلەۋ، اشۋلى، كۇشى دە باسىم كەلەدى.
عىلىمي دەرەكتەردە بۇركىت 100—150 جىل جاسايدى دەيدى. ال قازاق كۇسبەگىلەرى كوبىنەسە ون بەس — جيىرما جىل سالعان قۇستى ءسوز ەتەدى.
مىنەكي، بۇركىت تۋرالى كورىپ-بىلگەن، وقىپ-تۇيگەن، ازىن- اۋلاق ماعلۇماتتارىمىز وسىنداي.
اقسەلەۋ سەيدىمبەك
ۇلت.كز
اڭشىلىقتىڭ ءۇمىت قۋانىشى كوپ. ىستىق وتتاي قىزۋلى مينۋتى كوپ، ماعنالى ءومىر.
اڭشىلىقتا كىسىنى اقىن كۇيىنە جەتكىزەتىن سەزىم كۇيى كوپ.
م. اۋەزوۆ
ءبىر نارسە ەكى اياقتى، سەگىز بارماق،
ىلىكسە دۇنيەنىڭ بارىن الماق.
ءوزىنىڭ ءتىلى بار دا، تىستەرى جوق. جۇتادى كورىنگەندى الماپ-جالماپ.
(حالىق جۇمباعى. شەشۋى: بۇركىت)
كول-كوسىر سارى دالانى ساحنا ەتكەن اتا-بابامىز تەك قانا مالدىڭ ءتىسىن كۇيتتەپ، ىزىنە ەرۋمەن عۇمىر كەشكەن جوق. كوڭىل قۇمارىن قاندىرارلىق تالاي-تالاي قىزىقتى دا تابا بىلگەن. سول قىزىقتىڭ ءبىر ۇشىعى اڭشىلىققا دا بايلانىستى. جۇيرىك ات، قىران بۇركىت، العىر قارشىعا، قۇماي تازى، ايلالى سۇڭقار، بولات قاقپان، ءتۇزۋ مىلتىق سياقتىلاردىڭ قاي-قايسىسى دا وزىندىك سىرعا تولى تاماشاسىمەن اركىمدى-اق ەلىكتىرە بىلگەن. جاي ەلىكتىرۋ ەمەس، جانى سەرگەك ەر جىگىتتىڭ سەنىمدى سەرىگى، قيىندىققا تولى ومىرلەرىنىڭ ءبىر مەزگىلدىك اراشاسىنداي دا بولدى. سوندىقتان دا قازاقتىڭ تىرشىلىك سالتىندا قىسقا كۇندە قىرىق الىپ، قورجىن تولتىرىپ، «ۇيىرىمەن ءۇش توعىز» ولجا بايلاندىرار ەڭ سۇيىكتى كاسىبى وسى اڭشىلىق.
سونىمەن بىرگە اڭشىلىق ساياتشىلىقتىڭ وزگەشە جاقسىلىعى بار. ول كىمدى بولسا دا سالقىن سابىرعا، جان سەمىرتەر كوڭىلدىلىككە باۋلىپ، ەرىك كۇشى مەن دەنە كۇشىنىڭ ۇندەستىك تابۋىنا ىقپال ەتەدى. بۇل رەتتە اتامىز قازاق اڭشىلىقتى كاسىپ ەمەس، ونەر ساناۋىندا دا ۇلكەن ءمان بار.
قازاق اراسىندا اڭشىلىقتىڭ كەڭ تاراعان ءتۇرى — اڭدى بۇركىتپەن اۋلاۋ، بۇركىت ۇستاپ ساياتشى بولۋ، اڭشىلىققا دەن قويىپ، سالبۋرىنعا شىعۋ.
جۇقالاۋ كوك تۇمسىعى كەلسە جالپاق،
مەلجەمدى قوجىر تابان، بۇتى تالتاق،
كوز اۋدانى شۇڭىرەك، كەكشىل ماڭداي،
كەڭ يىق، سانى جۋان، ءتوسى شالقاق.
بۇركىت
توپشىسى كەلسە جوعارىلاۋ،
شالعىسى كۇيرىعىنا تۇرسا تاياۋ،
كوكتە ۇشقىر، تۇعىردا شاڭقىلى جوق،
ءبىر تۇلكىدەن باسقاعا بولماسا جاۋ.
قولىڭنان ءوزى تىلەپ ۇشسا سامعاپ،
قۇرعاتپاي قانجىعاڭدى كۇندە قانداپ.
دۇنيەنىڭ ءبىر قىزىعى — قىران بۇركىت،
الىستان ات تەرلەتىپ تاپساڭ تاڭداپ.
شەگىر كوز قاندى بالاك قىران بۇركىت،
بوزبالا قاپى كالما، مالىڭدى ىركىپ.
الپىس ەكى ايلالى تۇلكىنى ۇستاپ،
بايلاساڭ قانداي قىزىق، قارعا سىلكىپ.
قارا ءتىل، قانجار تۇياق، قانعا تويماس،
قانشا كەرىپ تۇرسا دا الماي قويماس.
شۇبار تۇياق جيرەندى تاۋىپ سالساڭ،
ەردىڭ قۇنىن بەرسەڭ دە باسىن جويماس.
لىپ ەتىپ، ەتپەتىنەن كەتسە زۋلاپ،
تىم ەپتى سىپىرعانى جەر باۋىرلاپ.
جارىق ەتىپ جاقپار تاستان تۇلكى قاشسا،
شاپ ەتىپ كىزدى ۇستاعان بوزبالا ناق.
بۇلقىنىپ بولمايمىن دەپ شايقاسقانداي.
سىتىلىپ كۇتىلماق بوپ بايقاسقانداي.
قاراڭداپ ءدوڭ استىندا جاتسا باسىپ،
تار جەردە ەكى عاشىك ايقاسقانداي.
جىبەرمەي باسىپ السا جۇلقىنعانعا،
بوساتپاي بۇرە ءتۇسىپ بۇلقىنعانعا.
بۇلتارتپاي جۇمارلاپ اپ يلەپ جاتار،
شىنىمەن ىنتاسى اۋىپ ۇمتىلعاندا.
كوك تۇمسىق كوزگە دەيىن قانعا باتىپ،
ۇستىنە اتتاي ءمىنىپ وتىرعاندا..
كونىلگە كورمەك ءۇشىن و دا قىزىق،
ۇكسايدى قىز بەن جىگىت قوسىلعانعا.
اباي اقىننىڭ ايتقانى دەلىنەتىن بۇل ولەڭ شىعىس قازاقستان وبلىسى، سامار اۋدانى، جامبىل اتىنداعى كول- حوزدىڭ تۇرعىنى مەكەەۆ سۇلەيمەن اقساقالدىڭ ايتۋى بويىنشا حاتقا ءتۇسىپ وتىر. اباي سياقتى جاقسى-جاماننىڭ پارقىن بىلەتىن، تىرشىلىكتىڭ قىر-سىرىنا زەردە بويلاتقان ۇلى اقىن قىران قۇستىڭ قىلىق-قاسيەتىنە تەگىن تاڭدانباسا كەرەك. قانداي تاڭدانىس، قانشاما سۇلۋ ءسوز، سۇيسىنۋگە تولى سەزىم دەسەڭىزشى! اڭ قىزىعى اڭشىلىق كاسىبى ءوز الدىنا، سوعان قوسا نەبىر ادەمى ءداستۇر، سۇلۋ ساز، ءساتتى تەڭەۋ قالىپتاسىپ، نەشە ءتۇرلى مۇلىكتەردىڭ، زاتتىق مۇرالاردىڭ دۇنيەگە كەلگەنىن كورەمىز.
قازاق اراسىندا جىرتقىش كۇستاردىن ءار ءتۇرىن قولعا ۇيرەتۋ ءداستۇرى بولعان. سولاردىڭ ىشىندە ەڭ ءبىر قاسيەت تۇتاتىن قىرانى — بۇركىت.
بۇركىت دەپ قازاق اڭشىلارى جىرتقىش كۇستاردىڭ ىشىندەگى اسا تەكتىسىن، ادام قولىنا تەز ۇيرەنگىش ەستىسىن اتاعان. سونىمەن بىرگە قايراتىنا ساي بەتتىلىگى، جۇرەكتىلىگى، قيىرداعىنى تەز سەزەتىن كورگىشتىگى دە وزگە قۇستارعا كاراعاندا بۇركىتتىڭ ەرەكشەلىگىن كورسەتەدى. كوپ رەتتە كىران بۇركىت دەپ اتالۋىنىڭ ءوزى سول قىراعى كورەگەندىگىنەن، شالىمدى العىرلىعىنان بولسا كەرەك.
كازاقستاندا بۇركىت قياسى كوبىنەسە التاي، ساۋىر، تارباعاتاي، الاتاۋ، كوكشەتاۋ، شىڭعىس سياقتى سىلەمدى تاۋ- لاردا، سونىمەن بىرگە ورماندى القاپتاردا اسىرەسە، بيىك قاراعايلى، ۇيەڭكىلى جەرلەردە كەزدەسەدى. قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ قولعا تۇسكەن بۇركىتتى «وي قۇسى» نەمەسە «قىر قۇسى»، «تاۋلى جەردىڭ قۇسى» دەۋى دە وسىدان.
تاۋلى جەردى مەكەندەيتىن بۇركىتتەردىڭ تۇلعاسى كەسەك، كولدەنەڭى اۋقىمدى يىقتى، اڭعارى (ەكى اياعىنىڭ اراسى) الشاق، جاۋىرىنى سىرتقا تەۋىپ، مويىن ءجۇنى مەن بالاق ءجۇنى سالالى ءبولىپ كەلەدى. تەك ءبىتىم تۇلعاسى عانا ەمەس، سىرتقى ءتۇر تۇسىندە دە وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار. ماسەلەن، كىر قۇسىنىڭ ءجۇنى قارا بارقىن تارتىپ، بويىنداعى اق تەڭبىلدەرى ەرەكشەلەنە، ايقىن كورىنەدى. اسىرەسە، ەكى يىعى مەن قۇيرىعىنىڭ اعى مول بولاتىندىقتان كوزگە ۇرىپ تۇرادى.
ال وي كۇسى ءوزىنىڭ ىقشام، جيناقىلىعىمەن كوز تارتادى. جاپىراقتارى سۇيىرلەنە جىمداسىپ، جالپى ءتۇر-ءتۇسى سارى بۇيرا ءمارمارداي ءمىنسىز كەرىنەدى. ەگەر ونىڭ تارانىپ سىلانعاننان كەيىنگى تۇعىرداعى سابىرلى كەيپىنە زەر سال- ساڭىز شەبەر ءمۇسىنشىنىڭ قولىنان شىققانداي عالامات ءبىر ءمىنسىز تۇلعانى كورەر ەدىڭىز. تەك قانا اقاۋسىز سۇلۋلىق ەمەس، سونىسىنا ۇندەس ۇلى سابىر مەن جالتاقسىز جىگەردى، تەك وزىنە عانا جاراساتىن پاڭدىقتى كورەر ەدىڭىز. وي كۇسى دەنەسىنىڭ ىقشام، جەڭىل ءبىتۋى دالالى، ورماندى جەرلەرگە بەيىمدەلگەن بولسا كەرەك.
قازاق قۇسبەگىلەرى ۇستاعان بۇركىتتەردىڭ «التايدىڭ اقيىعى»، «قاراعايدىڭ قىزىلبالاق سارىسى» نەمەسە «قانىشەر قارا»، «تۇمەننىڭ سارى قۇسى» دەپ اتاۋى دا جاڭاعىداي مەكەن-جايىنا قاراي قالىپتاسقان ءبىتىم ەرەكشەلىكتەرىنەن تۋعان. تاۋ بۇركىتتەرى ۇياسىن بيىك كۇزعا، قاناتتىدان باسقانىڭ ورەسى جەتپەيتىن جالتىر بەتتەگى كەمەرگە سالادى. وي بۇركىتتەرى بيىك قاراعاي، ۇيەڭكى، كەيدە سەكسەۋىلدىڭ دە باسىن ۇيالاي بەرەدى. ال ۇنگىر، ءىن، وزەننىڭ جار قاباعى سياقتى ارزان ورىنداردى ءسىرا دا مەكەن ەتپەيدى. مەكەن ەتۋ بىلاي تۇرسىن، قانات بۇگىپ ايالدامايدى دا.
بۇركىت ۇياسى ءىرى شومشەكتەردەن سالىنعاندىقتان ۇيا ورتاسىنا شي، ولەڭشوپ توسەسە دە جايسىزداۋ بولادى. ۇيا كولەمى ءبىر جارىم، ەكى مەتر بولىپ كەلەدى.
بۇركىت ۇيا باسارىندا تاۋلى جەر بولسىن، ورماندى جەر بولسىن ارالارىن ءبىر، ءبىر جارىم شاقىرىمنان بىرنەشە ۇيا سالادى. كەيىن جۇمىرتقالار شاعىندا سولاردىڭ ءبىرىن عانا مەكەن ەتەدى دە، ارتىق قالعان ۇيالار اتالىق، ءشاۋلى بۇركىتتىڭ ەنشىسىنە، يەلىگىنە تيەدى. بالاپانى قارا قانات بولىپ، ۇشۋعا باۋلىنعان شاقتا الگى ۇيالاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جاڭا ءورىس، جايلى قونىس ەتەدى.
بۇركىت جۇمىرتقاسىنىڭ ءتۇسى اقشىل بولادى. ۇزىنى — 59-71 ميلليمەتر، سالماعى 95-100 گرامم تارتادى.
بۇركىت بالاپانى ءبىر جارىم اي جۇمىرتقادا، ەكى اي بەس كۇن، ەكى اي ون كۇن ۇيادا بولىپ، تامىز ايىنىڭ ورتاسىنا قاراي ۇيادان ۇشا باستايدى. وسىدان قىركۇيەك، قازان بويى ءشاۋىلى مەن ۇياباساردىڭ باۋلۋىمەن جۇرەدى دە، ونان ءارى ءوز بەتىمەن اڭ ۇستاپ جەۋگە جارايدى. قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ داستۇرىندە سارى اۋىز بالاپان كەزىنەن قولعا ءتۇسىپ، دۇرىس باپ كورگەن بۇركىتتەر (ونى «قول بالا» دەپ اتايدى) قاڭتار، اقپان ايلارىندا تۇلكى الۋعا شاماسى كەلەدى.
ءتۇز قىرانىن قولعا ءتۇسىرۋدىڭ قازاق قۇسبەگىلەرى اراسىندا ءار ءتۇرلى ءادىسى بەلگىلى.
ولار: اۋمەن ۇستاۋ، تور جايۋ، توياتتاتىپ الىپ تۇتقيىلدان باسىپ قالۋ، شەڭگەلدەستىرۋ، ۇيادان الۋ.
اۋمەن ۇستاۋ ءۇشىن كوزى كەڭ، بيازى ءجىپتى توردى ەلسىز دالاعا كۇرادى. ول ءۇشىي قابىقتالعان بەس-التى تالدى جەرگە السىزدەۋ قازىپ، تورمەن قورشايدى دا، اۋ ورتاسىنا مىقتاپ قازىق قاعادى. قازىققا ءتىرى تۇلكى نەمەسە قويان، كەيدە ءبىر-ەكى تاۋىق بايلايدى. قيادان كورىپ، قۇديا تۇسكەن بۇركىت توبەسى اشىق توردان ەش ۋاقىتتا تىك كوتەرىلىپ ۇشپايدى. جۇگىرە كوتەرىلىپ ۇشامىن دەگەندە تورعا ورالادى.
تور جايۋ ءادىسى كوبىنە قىس ايلارىندا قار تۇسكەن سوڭ قولدانىلادى. ول ءۇشىن قار تۇستەس اق شاڭقان توردى قار ۇستىنەن ءبىر مەترگە جۋىق بيىكتىكتە كەرە كۇرادى دا، استىنا ءتىرى تۇلكى نەمەسە قويان بايلايدى. بۇعان سورعالاپ تۇسكەن قىران اياعىن تورعا شالىپ الادى. سولقىلداق تور بۇركىتتىڭ اياقتىرەپ، سەرپىلە ۇشۋىنا كەدەرگى جاسايدى.
توياتتاتىپ ۇستاۋ ءۇشىن ءتۇز تاعىسىنىڭ اڭعا تۇسكەن نەمەسە جاس جەمتىككە قونعان ءساتىن اڭدۋ كەرەك. ول ءۇشىن ىلكىمدى، ۇشقىر اتقا ءمىنىپ، ابدەن مەلدەكتەپ تويعان بۇركىتكە ەڭ ۇرىمتال دەگەن يەك ارتپادان تۇتقيىلدا قوسىلىپ بەرەدى. كۇن جەلتەن بولسا جەل جاعىنان شىقسا، تويعان قۇس ىققا قاراي جۇگىرگەندە بوتەگەسىمەن جەر سوعىپ، كوتەرىلىپ كەتە المايدى. ۇشقىر اتپەن ءتونىپ كەلگەن بەتتە قۇس ۇستىنە شاپان سياقتى كيىمدى جابا سالۋ كەرەك.
ال شەڭگەلدەستىرۋ ءۇشىن قول قۇسىن، قولعا ۇيرەنگەن بۇركىتتى ءتۇز قىرانىنا سالادى. ول ءۇشىن قول كۇسىنىڭ بالاق باۋىنا تۇلكىنىڭ جون تەرىسىن، نەمەسە ءبىر سانىن قىزارتا بايلاپ قويا بەرەدى. ارينە، ءتۇز كۇسىنىڭ بويىن كورىپ با رىپ جىبەرۋ كەرەك. سوندا ءۇي قۇسى ءوز تەكتەسىمەن جۇپتاسىپ ۇشۋدى اڭساپ كوتەرىلسە، ءتۇز قۇسى ونىڭ اياعىنداعى جەمگە كۇديادى. مۇنداي جاعدايدا قوس بۇركىت ءسوز جوق شەڭگەلدەسىپ جەرگە تۇسەدى.
بۇركىتتى ۇيادان ۇستاۋ ءۇشىن اڭشىنىڭ كوپ ەڭبەگى، ادىسقويلىعى، ەپتىلىگى قاجەت. ول ءۇشىن قۇستىڭ مەكەن-جايىن، قوناتىن مەزگىلىن ابدەن باقىلاپ الىپ، تور، تۇزاق، شاپپاسىنا كيىز سالعان قاقپان تاعى دا باسكا ادىستەر ارقىلى قولعا تۇسىرەدى. ۇياسىنان ۇستاماي، تور، تۇزاق قۇرىپ نەمەسە باسقاشا ايلا تاسىلمەن ۇستاعان ەرەسەك بۇركىتتى كەز كەلگەن ادام ۇيرەتە المايدى. تۇزدەن ۇستاعان قۇستى ۇيرەتەتىن ادام كۇستىڭ سىرىنا قانىق، ەرەكشە شىدامدى، ەرىنبەيتىن ەرىك كۇشتىڭ يەسى بولۋ كەرەك. ءتۇز قۇسىن قولعا تۇسىسىمەن توماعا كيگىزبەي ۇيرەتۋگە بولمايدى. توماعا كيگىزگەن سوڭ دا ەكى-ءۇش كۇن ۇيىقتاماي قارسىلىق كورسەتەتىن قيقارلىعى بولادى. وندايدا ىرعاققا (تەربەلمەلى اتكەنشەك ەتىپ بايلانعان جۇمىر اعاش) وتىرعىزىپ، ۇيىقتاتپاي جەڭىپ ۇيرەتەدى. ياعني ەكى كۇن بولسىن، ءۇش كۇن بولسىن كۇس قارسىلىعىن قويعانشا قاجىماي بىرگە بولعان ابزال. سونىڭ بارىنە ۇنەمى سىلاپ-سيپاپ، جاناسىپ، ەرەكشە ىقىلاس كورسەتە، دىبىس شىعارىپ وتىرعان ءجون. ماسەلەن، ەركەلەتكەندە «بوپىم-بوپىم» دەسە، شاقىرعاندا «پا-پا» نەمەسە «كەۋ-كەۋ» دەپ ۇيرەتەدى قازاق قۇسبەگىلەرى.
قۇس ءارى ۇيقىدان، ءارى اشتىقتان شارشاپ، قاجىعان شاقتا قارسىلىعى ازايىپ تىنىشتالا باستايدى. سيپاسا دا جاقتىرتپاي، قوزعالاقتاپ، ىسىلداپ، ساقىلداۋىن قويادى. وسى شاقتا جەمدى قولدان بەرىپ ۇيرەتۋدىڭ دە پايداسى كوپ. قۇستىڭ العاشقىدا وزدىگىنەن ەتكە ۇمتىلمايتىن ادەتى بولادى، وندايدا ءبىر جاپىراك ەتكە قانت بۇركىپ، اساتىپ جىبەرسە ۇيرەنىپ كەتۋى وپ-وڭاي. باپكەر، اڭساق، ساياتشى قۇسبەگىلەر قولعا تۇسكەن قۇستى ءتۇن ورتاسىندا تۇرىپ اينالىپ-تولعانىپ ىقىلاس كورسەتىپ، سىلاپ-سيپاپ كايتادى. بۇركىتتىڭ يەسىنە ابدەن باۋىر باسۋى ءۇشىن مۇنداي ىقىلاس كاجەت-اق. قالىڭ توبىر ىشىنەن يەسىنىڭ داۋىسىن تانىپ توماعالى بۇركىتتىڭ شاڭقىلداپ كويا بەرۋى وسىنداي ەڭبەكتىڭ ناتيجەسى بولسا كەرەك. بۇركىت يەسىنىڭ قولىنان جەم جەۋگە ۇيرەنگەن سوڭ الىستا تۇرىپ جەم كورسەتىپ، شاقى-رىپ، قولىنا قونۋعا باۋليدى. مۇنىڭ ءبارى قۇستىڭ اتقا دا، ادامعا دا ۇيىرسەك بولۋىنا ءارى شىنىعۋىنا بىردەن-ءبىر سەبەپ.
باۋلۋ كەزدەرىندە اياعىنا بايلانعان ۇزىن جەڭىل شىجىم ءجىپتىڭ بولعانى ابزال. قازاق قۇسبەگىلەرى بۇلاي باۋلۋدى شىرعاعا تارتۋ دەپ اتايدى. ەرىنبەي-جالىقپاي شىرعاعا كوپ تارتقان بۇركىتتىڭ قانات كۇيرىعى بەرىك تالماي ۇشاتىن بولىپ جەتىلەدى. مۇنان سوڭ دالبايعا ءتۇسىرىپ ۇيرەتەدى. دالبايعا ءتۇسىرۋ دەپ تۇلىپ ەتىپ سويىلعان اڭ تەرىسىنىڭ (كوبىنەسە، تۇلكى تەرىسى) ۇستىنەن جەم العىزۋدى ايتادى. جەمدى اڭ تەرىسىنىڭ كەز كەلگەن جەرىنە قويا سالماي، باس جاعىنا تىعىپ، ەكى كوزىنەن بولار-بولماس قىزارتىپ كورسەتىپ قويۋ كەرەك.
بۇركىت سوندا كۇش جۇمساپ سۋىرىپ جەيدى. بۇعان ۇيرەنگەن شاقتا تۇلىپقا ۇزىن ءجىپ بايلاپ سۇيرەتەدى دە، بۇركىتتى ات ۇستىندە ۇستاپ تۇرىپ كورسەتەدى. ەگەر كۇس توماعاسىن سىپىرعاندا دالباي تۇلىپقا تالپىنىپ، لاپ قويسا ءارى قاراي سۇيرەتپەي تاستاي سالۋ كەرەك. سول جەردە دالبايداعى قانت بۇركىلگەن ءتاتتى ەتتى ءبىر-ەكى رەت قاقشىتكان ءجون. مۇنان سون قۇستى قولعا الىپ توماعاسىن كيگىزەدى دە، اتقا ءمىنىپ سۇيرەتپە دالبايدى تاعى دا كورسەتەدى. وسىلايشا قايتالاي بەرۋدىڭ ەش زيانى جوق. بۇركىتتىڭ اڭعا ءۇش ءتۇرلى تۇسەتىنى بار. ءبىرى — شانشىلا، ەكىنشىسى — سىپىرا، ءۇشىنشىسى ءىلىپ تۇسەدى. وسى ۇشەۋىنىڭ ىشىندە ءىلىپ تۇسۋگە داعدىلانعان جاقسى. سەبەبى، شانشىلا تۇسكەن كۇس بىردە بولماسا بىردە جەرگە سوعىلىپ («جەر سوعىپ قالۋ» دەگەن تىركەس وسىدان شىققان), مەرت بولۋى مۇمكىن. ال سىپىرا تۇسكەن كۇس اعىنىن توقتاتا الماي تەگەۋرىنىن (جەمباسار ءۇش ساۋساعىنا قارسى ورنالاسقان ارتقى جالعىز ساۋساق) الدىرىپ الادى. ءىلىپ تۇسۋگە قالىپتاستىرۋ ءۇشىن سۇيرەتىپ كەلە جاتقان دالبايعا قۇس اياعى تيىسىمەن تاستاي سالۋ كەرەك. ەگەر ءارى قاراي كىزىقتىرۋ ماقساتىمەن سۇيرەتە بەرسەڭىز سىپىرا ءتۇسۋدى ادەت ەتەدى. ال دالبايدى تىپتەن سۇيرەتپەي كورسەتسەڭىز، قيمىلسىز «اڭعا» كوكتەگى كۇستىڭ شانشىلىپ ءتۇسۋى ادەتكە اينالادى.
بۇركىتتى شىن اڭعا سالماس ءبۇرىن ورە سالىنىپ، اۋىزى تۇمىلدىرىقتالعان ءتىرى تۇلكىگە ءتۇسىرىپ كورۋدىڭ دە پايداسى مول. مۇنى كۇسبەگىلەر تىلىندە «تىرىلەتۋ» دەپ ايتادى. ءتىرى تۇلكىگە قايمىقپاي تۇسكەن بۇركىتتىڭ اڭ الۋعا ۇيرەنگەنى. بۇل سياقتى بۇركىتتى باۋلۋ ادىستەرىنىڭ قاي-قايسىسىنا كىرىسكەندە، ءتىپتى اڭعا سالعاندا دا قولداعى قۇستى اش ۇستاعان ءجون. قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ «يت يەسى ءۇشىن، بۇركىت تاماعى ءۇشىن الادى» دەۋى كوپ جىلعى تاجىريبەسىنىڭ قورىتىندىسىنان تۇيگەن ءادىل ءسوز.
قۇسبەگىلەر قولىنداعى بۇركىتىن اڭعا سالۋ ءۇشىن مامىر، ماۋسىم ايلارىنان باستاپ باپتايدى. الدىمەن قانسوقتا، قىزىل سياقتى ماڭىزدى تاماق بەرىپ، تۇلەتۋ ءۇشىن سەمىرتەدى. بۇل كەزدى قىزىلعا وتىرعىزۋ نەمەسە تۇلەتۋ دەپ ايتادى. قۇس تۇلەگى باپتى بولسا، از كۇندە-اق بوي ءجۇنى ءسۇزىلىپ، سىلالانىپ سالا بەرەدى. ال تۇلەك باپسىز، تاماعى قۋاتسىز نەمەسە مازاسى بولماسا قۇستىڭ بوي ءجۇنى جىمداسپاي قوبىراپ، قاۋىرسىندارى بۋناقتالىپ دۇرىس جەتىلمەيدى. بۇركىتتىڭ تۇلەگى بىتكەندە بوي ءجۇنى تارالىپ، قانات قۇيرىعى بەكەم جيناقى بولىپ جەتىلەدى. وسى كەزدە قايتادان ارىقتاتىپ (كۇرت ارىقتاتپاۋ كەرەك) شىرعاعا تارتادى. ۇشىرىپ جەمدەيدى. بۇل جاڭا شىققان قاۋىرسىندارىنىڭ جەتىلۋىنە توپشىسىنىڭ بەرىك بولىپ شىنىعۋىنا سەبەپشى. مۇنان ءارى بۇركىتتى سارىتاپ ەتىپ، ورتاشا ەتىندە ۇستاعان ءجون.
بۇركىتتىڭ ەكى جىلدا ءبىر دەنە ءجۇنىن، ءۇشىنشى جىل دەگەندە جال-قۇيرىعىن (قانات-قۇيرىعىن) تۇلەتەلى. بوي ءجۇنىن تۇلەتۋ ءۇشىن قاتتى سەمىرتسە جەتىپ جاتىر. ءدۇر-ءدۇر سىلكىنگەندە جاپىراقتارى توگىلىپ، ءتۇسىپ قالادى. كەيبىر قۇسبەگىلەر بوي ءجۇنىن تۇلەتۋ ءۇشىن جىلقىنىڭ تاماق بەزىن قىمىزعا اشىتىپ جەگىزەدى. بۇل قۇستىڭ دەنساۋلىعىنا جاقسى ەمەس.
قانات-قۇيرىعىن تۇلەتۋ ءۇشىن وتكىر باكىمەن ءىرى قاۋىر- سىندارىنىڭ تىم تۇبىنە جۋىقتاتپاي قىرقىپ تاستايدى. مۇنان سوڭ قاۋىرسىنداردىڭ قۋىس وزەگىنە بورتتىرگەن بيداي نەمەسە كۇكىرت تىعىپ بەرگى جاعىن ماقتامەن بەكىتە سالادى. سوندا ءبىر جۇمادان قالماي قۇستىڭ ءىرى قاۋىرسىندارى ءتۇسىپ قالادى دا، ونىڭ ورنىنا مۇقالماعان كوك بولات سەمسەردەي جاڭا قاۋىرسىن بىتەدى.
قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ قولىنداعى قۇستى ءتيىستى باپ، كۇيىنە قاراي اشىقتىرۋى، قويالاتۋى (قۇستىرۋ), شاياتىنى ء(ىشىن جۇرگىزۋ) بولادى. قويالاتۋ ءۇشىن بارماقتاي اق كيىزدى ابدەن جۋىپ تازارتىپ مايعا وراپ اساتىپ جىبەرسە، ازدان سوڭ ىشىندەگى بار ءناجىستى قۇستىرىپ، بىرگە تۇسەدى. ال ءىشىن شايىپ، اشىقتىرۋ ءۇشىن تىرنا جىلىگىنەن جاسالعان تۇتىكتەپ ءبىر-ەكى رەت كىزىل شاي جۇتقىزسا جەتىپ جاتىر.
قۇسبەگىلەردەن «قايىرۋ» دەگەن ءسوزدى ءجيى ەستيمىز. بۇل ءسوز قۇستى ءار كەزدە ءار ءتۇرلى باپتا ۇستاۋ ءۇشىن وعان بەرىلەتىن تا- ماعىنا بايلانىستى ايتىلادى. ماسەلەن، قۇسبەگى قولىنداعى بۇركىتىن قايىرىپ، قالاعان ءبىر بابىنا كەلتىرۋ ءۇشىن مىنا سياقتى جەمنىڭ تۇرلەرى بەرىلەدى:
قانسوقتا — ولگەن اڭنىن نەمەسە مالدىڭ تۋرالماعان، قانى سورعالاعان كەسەك ەتى.
قىزىل — قۇستىڭ قىلعىپ قاقشۋىنا وڭتايلانىپ تۋرالعان قىزىل ەت. مۇنىڭ دا قان-ءسولى وزىندە بولادى.
تارتپا — مالدىڭ نەمەسە اڭنىڭ جەلكەسى، تولارساعى، شاندىرى سياقتى قۇنارى از ءسىڭىرلى جەرلەرى.
ساربورتپە — تۋرالعان سوڭ، ەكى-ءۇش رەت شۇبەرەكتەي بولع- انشا سۋعا شايىپ، سىعىمداپ، بار ماڭىزىنان ايىرعان ەت.
تويات — قۇس ءوزى العان اڭنىڭ تاڭىن ىرەپ، ءتىلىن سۋىرىپ نەمەسە ىستىك وكپەسى مەن جىلى مايىن ويىپ جەسە، سونى كۇس توياتتادى دەيدى.
ۇرگەن وكپە نەمەسە بوز وكپە — سويىلعان مالدىڭ، ياكي، اڭنىڭ وكپەسىنە پىشاق تيگىزبەي كەڭىردەگىمەن قوسا الىپ ءۇرىپ قويادى. سوندا وكپە ماڭىزىنان ايىرىلىپ، قۇستى بەلگىلى كۇيگە تۇسىرەتىن جەم بولىپ شىعادى.
قۇسبەگىلەر قولىنداعى قۇستىڭ جاي كۇيىن تامىرشىداي باعىپ وتىرادى دا قاجەت بولسا بۇركىتكە «اقجەم» مەن «بوزوكپەنى» جۇدەتۋ ءۇشىن، «تارتپانى» شىنىقتىرۋ ءۇشىن، «قانسوقتا» مەن «قىزىلدى» سەمىرتۋ ءۇشىن بەرەدى. ال «ساربورتپەنى» قۇستى ءبىر كالىپتا ۇستاۋ ءۇشىن بەرەدى. مۇنى قازاق «ويتاماق» دەپ تە ايتادى.
بۇركىتتى شوشىمالدى ەتپەي دۇرىس باپتاپ قولعا تەز كوندىكتىرۋدىڭ ءبىر شارتى وعان قاجەتتى مۇلىكتەردىڭ دۇرىس جاسالۋىنان دا. ولاردىڭ اتاۋلارى مىناداي:
تۇعىر — بۇركىتتىڭ قۇيرىعى جەرگە تيمەيتىندەي ەتىپ جاسالعان اعاش ساكى. قازاقتا بۇركىت تۇعىرىن التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەپ ونەر تۋىندىسىنداي ەتىپ اشەكەيلەۋ ءداستۇرى دە بولعان. تۇعىردى شەبەرلىكتەرىنە كاراي ءار ءتۇرلى ەتىپ جاساي بەرەدى.
توماعا — قۇستىڭ كوزىن جاۋىپ تۇرۋ ءۇشىن بىلعارىدان قوس ساي، ءۇش ساي نەمەسە ءتورت ساي ەتىپ تىگەتىن باس كيىم. بۇركىت اياعىمەن قاعىپ تۇسىرمەس ءۇشىن توماعاعا شىرت ەتپەمەن بەكىتىلگەن تاماق باۋ تاعىلادى. شىتىرا قاداپ، ۇكىلەگەن تو- ماعا قۇسقا ەرەكشە ءبىر كورىك بەرەدى. توماعاسىز قۇس مازاسىز بولادى.
بالاق باۋ — كولعا تۇسكەن قۇستىڭ اياعىن قاتتى قىسپاي- تىنداي ەتىپ كيىزدەن ساقينا تىگەدى دە، ونىڭ سىرتىن بىلعا- رىمەن قاپتايدى. سول بىلعارىعا ۇزىندىعى ەكى سۇيەمدەي
عانا قايىس تاسپا نەمەسە شىجىم ءجىپ تاعىپ ۇشىنا جەڭىل شىعىرشىق وتكىزەدى. بالاقباۋ، بىرىنشىدەن، قولداعى قۇستى تۇقىرتا ۇستاپ، ورنىقتى وتىرعىزۋ ءۇشىن كەرەك. ەكىنشىدەن، تۇعىردا مازاسىز بولماۋ ءۇشىن، ۇشىنشىدەن، جەلى باۋدى وتكىزۋ ءۇشىن قاجەت.
جەلى باۋ — بالاق باۋدىڭ قوس شىعىرشىعىنان وتكىزەتىن، باسىندا ءتۇيىن تىعىرىعى بار شىجىم ءجىپ. جەلى باۋ قۇستى شىرعاعا تارتقاندا نەمەسە قولعا جاڭادان تۇسكەن بۇركىتتى باۋلىعاندا كاجەت.
بۇركىت قولعاپ نەمەسە بيالاي — جۇمساق ەتىپ ۋالانعان قاسقىر تەرىسىنەن ءۇش ساۋساق ەتىپ استار سالىپ تىككەن قولعاپ.
بۇركىت قۇنداق نەمەسە بولەۋ — تالدى باۋىرلاپ شابادى دا، دوڭگەلەتە ءيىپ وتىرىپ ەكى باسىن بىرىكتىرەدى. سونان سوڭ شەڭبەردىڭ ىشىنە ءجيى ەتىپ كۇلدىرەۋىش سالادى. بۇل كىشكەنتاي، ويىنشىق شاڭىراققا ۇقسايدى. مۇنان ءارى ءپىشىپ وتىرىپ ءدوپ-دوڭگەلەك كورپەشە تىگەدى دە، شەڭبەردىڭ ەكى جەرىنە بالا بەسىگىنىڭ تارتپاسىنا ۇقساس تارتپا تاعادى. ادەتتە كۇنىمەن اڭعا سالىنعان قۇستىڭ قۋاتى ازايىپ، كەشكى سالقىنعا شىداماي كۇرىلدايتىن كەزدەرى بولادى. سونداي شاقتا بۇركىتتىڭ اياعىن باۋىرىنا العىزىپ، بولەۋگە بايلاپ ءجۇرىپ كەتسە دانەڭە دە ەتپەيدى.
بۇركىت بالداق نەمەسە قولدىق — قۇسبەگىنىڭ قۇسى قونىپ وتىرعان قولى تالماس ءۇشىن سۇيەپ وتىراتىن اشا اۋىز اعاش. بۇركىت بالداقتىڭ ءبىر جاعىنا بۇلدىرگە تاڭىلادى دا، ەر-توقىم- نىڭ الدىڭعى قاپتالىنان وتكەن شەتتىكپەن بايلاستىرادى.
ساپتى اياق — قىسقا عانا سابى بار، جايپاق كەلگەن اعاش ىدىس.
تۇتىك نەمەسس شۇمەك — قۇستىڭ ءىشىن شايۋ ءۇشىن، سۋ بەرۋ ءۇشىن تىرنا جىلىگىنەن نەمەسە اعاشتان ءبىر باسىن جايپاق اۋىزدى ەتىپ جاساعان تۇتىك.
مىنەكي، كۇسقا كاجەتتى مۇلىكتەردىڭ نەگىزگىلەرى وسىلار.
قازاق قۇسبەگىلەرى قولىنداعى قۇستىڭ مەكەن-جايىنا، مىنەزىنە، السىزدىك-كۇشتىلىگىنە، ۇشقارلىق-العىرلىعىنا، سىرت بىتىمىنە قاراي ات كويادى. ماسەلەن، «اقشەگىر»، «كۇيشىل»، «كۇڭتابان»، «شۇڭىرەك»، «كەكشىل»، «ساداقسان»، «اقيىق»، «قاندى بالاق»، «سابالاق»، «ءشاۋلى»، «ءسارسۇمبى»ت.ب. بۇلاردى قۇستىڭ تەگىنە قاراي كويىلعان اتى دەيدى.
كەيدە قۇستىڭ اتىنا تاربيە-باپ كورىپ، باۋىر باسقان يەسىنىڭ ەسىمى دە قوسا اتالادى. ماسەلەن «تۋلاقتىڭ شولاعى» (بۇل كۇستى اباي اقىن بەس قۇلىندى بيە بەرىپ العان ەكەن), «تىنەكەيدىڭ سارى قۇسى»، «جاياۋ مۇسانىڭ كوك دويىنى»، «ءماتىمۇسانىڭ ون ءۇش قۇيرىعى»، «شايماننىڭ سۇرشولاعى»، «جابايدىڭ قارا شەگىرى» تاعى باسقالارى.
قازاق قۇسبەگىلەرى بۇركىت اتىن جاسىمەن دە اتايلى. جا- سىنا قاراي بۇركىت بىلاي اتالادى: ءبىر جاس — بالاپان كۇس, ەكى جاس — قان ءتۇبىت، ءۇش جاس — تىرنەك، ءتورت جاس — تاس تۇلەك، بەس جاس — مۇزبالاق، التى جاس — كوك ءتۇبىت، جەتى جاس — قانا، سەگىز جاس — جانا، توعىز جاس — ماي ءتۇبىت، ون جاس — بارقىن، ون ءبىر جاس — بارشىن، ون ەكى جاس — شوگەل، وسىلايشا ون بەس، جيىرما جاسقا دەيىن اتالا بەرەدى.
قازاق اڭشىلارى جۇيرىك ات، قىران بۇركىت، العىر تازى، بولات قاقپانىن، قىل تۇزاق، جىبەك تورىن ساقاداي ساي ەتىپ، ايلاپ-اپتالاپ اڭشىلىك قۇرۋدى «سالبۋرىن» دەپ اتايدى. سالبۋرىنعا قاتىسقاندار جاسىنا، اتاعىنا، اقىلىنا، باي- لىعىنا، بىلىمىنە قاراماي مىندەتتى تۇردە بۇركىت يەسى قۇسبە- گىگە باعىنادى.
كۇسبەگى سالبۋرىنعا قاتىسۋشىلاردى الدىن الا بەسكە ءبولىپ توپتايدى.
ءبىرىنشى، تۇرعىشىلار — بۇركىت ۇستاپ بيىكتە تۇرۋشىلار.
ەكىنشى، قاعۋشىلار —اڭ جۇرەتىن جەردى تىنتە ءسۇزىپ قۋىپ شىعۋشىلار.
ءۇشىنشى، توسقاۋىلشىلار — قاشقان اڭدى ءىن قورىمنان، تاۋلى-تاستاقتى جەرلەردەن قايتارىپ، جاسقاپ ءتۇرۋ ءۇشىن جولىن توسۋشىلار.
ءتورتىنشى، ىزشىلەر — اڭدى ىزىنە ءتۇسىپ ءجۇرىپ، بويىن كورۋشىلەر.
بەسىنشى، قىزىلشى نەمەسە باقىرشىلار — قوستا كالىپ اس ازىرلەۋشىلەر نەمەسە سويۋشىلار.
مىنەكي، «اقتەر جاقسى بولسا، وينايتىن ءرولدىڭ جامانى جوق» دەگەنلەي-اق بۇل توپتىڭ قاي-كايسىسى بولسا دا ۇلكەن ىسكەرلىكتى سەزىمتالدىقتى، توزىمدىلىكتى، سابىردى، ۇي- ىمشىلدىقتى كاجەت ەتەدى.
دۇرىس باۋلىنىپ، جاقسى باپ كورگەن بۇركىت تۇلكى، قارساك، قويان الادى. ال كەيبىر وجەت قىراندار قاسقىر، كيىك، ارقارعا دا تۇسەدى.
ۇيا باسار بۇركىتتىڭ سالماعى بەس، بەس جارىم كيلوگرامم، ەركەگى ءتورت، ءتورت جارىم كيلوگرامم بولادى. ەكى شالعىلىعى- نىڭ (ەكى قاناتى) ارالىعى ەكى-ەكى جارىم مەتر بولىپ كەزدە- سەدى. ۇيا باسار قۇس دەنەلىلەۋ، اشۋلى، كۇشى دە باسىم كەلەدى.
عىلىمي دەرەكتەردە بۇركىت 100—150 جىل جاسايدى دەيدى. ال قازاق كۇسبەگىلەرى كوبىنەسە ون بەس — جيىرما جىل سالعان قۇستى ءسوز ەتەدى.
مىنەكي، بۇركىت تۋرالى كورىپ-بىلگەن، وقىپ-تۇيگەن، ازىن- اۋلاق ماعلۇماتتارىمىز وسىنداي.
اقسەلەۋ سەيدىمبەك
ۇلت.كز
