Ańshylyqtyń úmit qýanyshy kóp. Ystyq ottaı qyzýly mınýty kóp, maǵnaly ómir.
Ańshylyqta kisini aqyn kúıine jetkizetin sezim kúıi kóp.
M. Áýezov
Bir nárse eki aıaqty, segiz barmaq,
Ilikse dúnıeniń baryn almaq.
Óziniń tili bar da, tisteri joq. Jutady kóringendi almap-jalmap.
(Halyq jumbaǵy. Sheshýi: búrkit)
Kól-kósir sary dalany sahna etken ata-babamyz tek qana maldyń tisin kúıttep, izine erýmen ǵumyr keshken joq. Kóńil qumaryn qandyrarlyq talaı-talaı qyzyqty da taba bilgen. Sol qyzyqtyń bir ushyǵy ańshylyqqa da baılanysty. Júırik at, qyran búrkit, alǵyr qarshyǵa, qumaı tazy, aılaly suńqar, bolat qaqpan, túzý myltyq sııaqtylardyń qaı-qaısysy da ózindik syrǵa toly tamashasymen árkimdi-aq eliktire bilgen. Jaı eliktirý emes, jany sergek er jigittiń senimdi serigi, qıyndyqqa toly ómirleriniń bir mezgildik arashasyndaı da boldy. Sondyqtan da qazaqtyń tirshilik saltynda qysqa kúnde qyryq alyp, qorjyn toltyryp, «úıirimen úsh toǵyz» olja baılandyrar eń súıikti kásibi osy ańshylyq.
Sonymen birge ańshylyq saıatshylyqtyń ózgeshe jaqsylyǵy bar. Ol kimdi bolsa da salqyn sabyrǵa, jan semirter kóńildilikke baýlyp, erik kúshi men dene kúshiniń úndestik tabýyna yqpal etedi. Bul rette atamyz qazaq ańshylyqty kásip emes, óner sanaýynda da úlken mán bar.
Qazaq arasynda ańshylyqtyń keń taraǵan túri — ańdy búrkitpen aýlaý, búrkit ustap saıatshy bolý, ańshylyqqa den qoıyp, salbýrynǵa shyǵý.
Juqalaý kók tumsyǵy kelse jalpaq,
Meljemdi qojyr taban, buty taltaq,
Kóz aýdany shúńirek, kekshil mańdaı,
Keń ıyq, sany jýan, tósi shalqaq.
BÚRKIT
Topshysy kelse joǵarylaý,
Shalǵysy kuıryǵyna tursa taıaý,
Kókte úshqyr, tuǵyrda shańqyly joq,
Bir túlkiden basqaǵa bolmasa jaý.
Qolyńnan ózi tilep ushsa samǵap,
Qurǵatpaı qanjyǵańdy kúnde qandap.
Dúnıeniń bir qyzyǵy — qyran búrkit,
Alystan at terletip tapsań tańdap.
Shegir kóz qandy balak qyran búrkit,
Bozbala qapy kalma, malyńdy irkip.
Alpys eki aılaly túlkini ustap,
Baılasań qandaı qyzyq, qarǵa silkip.
Qara til, qanjar tuıaq, qanǵa toımas,
Qansha kerip tursa da almaı qoımas.
Shubar tuıaq jırendi taýyp salsań,
Erdiń qunyn berseń de basyn joımas.
Lyp etip, etpetinen ketse zýlap,
Tym epti sypyrǵany jer baýyrlap.
Jaryq etip jaqpar tastan túlki qashsa,
Shap etip kyzdy ustaǵan bozbala naq.
Bulqynyp bolmaımyn dep shaıqasqandaı.
Sytylyp kutylmaq bop baıqasqandaı.
Qarańdap dóń astynda jatsa basyp,
Tar jerde eki ǵashyk aıqasqandaı.
Jibermeı basyp alsa julqynǵanǵa,
Bosatpaı búre túsip bulqynǵanǵa.
Bultartpaı jumarlap ap ılep jatar,
Shynymen yntasy aýyp umtylǵanda.
Kók tumsyq kózge deıin qanǵa batyp,
Ústine attaı minip otyrǵanda..
Kónilge kórmek úshin o da qyzyq,
Uksaıdy qyz ben jigit qosylǵanǵa.
Abaı aqynnyń aıtqany delinetin bul óleń Shyǵys Qazaqstan oblysy, Samar aýdany, Jambyl atyndaǵy kol- hozdyń turǵyny Mekeev Súleımen aqsaqaldyń aıtýy boıynsha hatqa túsip otyr. Abaı sııaqty jaqsy-jamannyń parqyn biletin, tirshiliktiń qyr-syryna zerde boılatqan uly aqyn qyran qustyń qylyq-qasıetine tegin tańdanbasa kerek. Qandaı tańdanys, qanshama sulý sóz, súısinýge toly sezim deseńizshi! Ań qyzyǵy ańshylyq kásibi óz aldyna, soǵan qosa nebir ádemi dástúr, sulý saz, sátti teńeý qalyptasyp, neshe túrli múlikterdiń, zattyq muralardyń dúnıege kelgenin kóremiz.
Qazaq arasynda jyrtqysh kustardyn ár túrin qolǵa úıretý dástúri bolǵan. Solardyń ishinde eń bir qasıet tutatyn qyrany — búrkit.
Búrkit dep qazaq ańshylary jyrtqysh kustardyń ishindegi asa tektisin, adam qolyna tez úırengish estisin ataǵan. Sonymen birge qaıratyna saı bettiligi, júrektiligi, qıyrdaǵyny tez sezetin kórgishtigi de ózge qustarǵa karaǵanda búrkittiń ereksheligin kórsetedi. Kóp rette kyran búrkit dep atalýynyń ózi sol qyraǵy kóregendiginen, shalymdy alǵyrlyǵynan bolsa kerek.
Kazaqstanda búrkit qıasy kóbinese Altaı, Saýyr, Tarbaǵataı, Alataý, Kókshetaý, Shyńǵys sııaqty silemdi taý- larda, sonymen birge ormandy alqaptarda ásirese, bıik qaraǵaıly, úıeńkili jerlerde kezdesedi. Qazaq qusbegileriniń qolǵa túsken búrkitti «oı qusy» nemese «qyr qusy», «taýly jerdiń qusy» deýi de osydan.
Taýly jerdi mekendeıtin búrkitterdiń tulǵasy kesek, kóldeneńi aýqymdy ıyqty, ańǵary (eki aıaǵynyń arasy) alshaq, jaýyryny syrtqa teýip, moıyn júni men balaq júni salaly bólyp keledi. Tek bitim tulǵasy ǵana emes, syrtqy túr túsinde de ózindik erekshelikteri bar. Máselen, kyr qúsynyń júni qara barqyn tartyp, boıyndaǵy aq teńbilderi erekshelene, aıqyn kórinedi. Ásirese, eki ıyǵy men quıryǵynyń aǵy mol bolatyndyqtan kózge uryp turady.
Al oı kusy óziniń yqsham, jınaqylyǵymen kóz tartady. Japyraqtary súıirlene jymdasyp, jalpy túr-túsi sary buıra mármárdaı minsiz kerinedi. Eger onyń taranyp sylanǵannan keıingi tuǵyrdaǵy sabyrly keıpine zer sal- sańyz sheber músinshiniń qolynan shyqqandaı ǵalamat bir minsiz túlǵany kórer edińiz. Tek qana aqaýsyz sulýlyq emes, sonysyna úndes uly sabyr men jaltaqsyz jigerdi, tek ózine ǵana jarasatyn pańdyqty kórer edińiz. Oı kusy denesiniń yqsham, jeńil bitýi dalaly, ormandy jerlerge beıimdelgen bolsa kerek.
Qazaq qusbegileri ustaǵan búrkitterdiń «Altaıdyń aqıyǵy», «Qaraǵaıdyń qyzylbalaq sarysy» nemese «Qanisher qara», «Túmenniń sary qusy» dep ataýy da jańaǵydaı meken-jaıyna qaraı qalyptasqan bitim erekshelikterinen týǵan. Taý búrkitteri uıasyn bıik kuzǵa, qanattydan basqanyń óresi jetpeıtin jaltyr bettegi kemerge salady. Oı búrkitteri bıik qaraǵaı, úıeńki, keıde sekseýildiń de basyn uıalaı beredi. Al úngir, in, ózenniń jar qabaǵy sııaqty arzan oryndardy sirá da meken etpeıdi. Meken etý bylaı tursyn, qanat búgip aıaldamaıdy da.
Búrkit uıasy iri shómshekterden salynǵandyqtan uıa ortasyna shı, óleńshóp tósese de jaısyzdaý bolady. Uıa kólemi bir jarym, eki metr bolyp keledi.
Búrkit uıa basarynda taýly jer bolsyn, ormandy jer bolsyn aralaryn bir, bir jarym shaqyrymnan birneshe uıa salady. Keıin jumyrtqalar shaǵynda solardyń birin ǵana meken etedi de, artyq qalǵan uıalar atalyq, sháýli búrkittiń enshisine, ıeligine tıedi. Balapany qara qanat bolyp, ushýǵa baýlynǵan shaqta álgi uıalardy birinen soń birin jańa óris, jaıly qonys etedi.
Búrkit jumyrtqasynyń túsi aqshyl bolady. Uzyny — 59-71 mıllımetr, salmaǵy 95-100 gramm tartady.
Búrkit balapany bir jarym aı jumyrtqada, eki aı bes kún, eki aı on kún uıada bolyp, tamyz aıynyń ortasyna qaraı uıadan usha bastaıdy. Osydan qyrkúıek, qazan boıy sháýili men uıabasardyń baýlýymen júredi de, onan ári óz betimen ań ustap jeýge jaraıdy. Qazaq qusbegileriniń dástúrinde sary aýyz balapan kezinen qolǵa túsip, durys bap kórgen búrkitter (ony «qol bala» dep ataıdy) qańtar, aqpan aılarynda túlki alýǵa shamasy keledi.
Túz qyranyn qolǵa túsirýdiń qazaq qusbegileri arasynda ár túrli ádisi belgili.
Olar: aýmen ustaý, tor jaıý, toıattatyp alyp tutqıyldan basyp qalý, sheńgeldestirý, uıadan alý.
Aýmen ustaý úshin kózi keń, bııazy jipti tordy elsiz dalaǵa kurady. Ol úshiı qabyqtalǵan bes-alty taldy jerge álsizdeý qazyp, tormen qorshaıdy da, aý ortasyna myqtap qazyq qaǵady. Qazyqqa tiri túlki nemese qoıan, keıde bir-eki taýyq baılaıdy. Qııadan kórip, qudııa túsken búrkit tóbesi ashyq tordan esh ýaqytta tik kóterilip ushpaıdy. Júgire kóterilip ushamyn degende torǵa oralady.
Tor jaıý ádisi kóbine qys aılarynda qar túsken soń qoldanylady. Ol úshin qar tústes aq shańqan tordy qar ústinen bir metrge jýyq bıiktikte kere kurady da, astyna tiri túlki nemese qoıan baılaıdy. Buǵan sorǵalap túsken qyran aıaǵyn torǵa shalyp alady. Solqyldaq tor búrkittiń aıaqtirep, serpile ushýyna kedergi jasaıdy.
Toıattatyp ustaý úshin túz taǵysynyń ańǵa túsken nemese jas jemtikke qonǵan sátin ańdý kerek. Ol úshin ilkimdi, ushqyr atqa minip, ábden meldektep toıǵan búrkitke eń urymtal degen ıek artpadan tutqıylda qosylyp beredi. Kún jelten bolsa jel jaǵynan shyqsa, toıǵan qus yqqa qaraı júgirgende bótegesimen jer soǵyp, kóterilip kete almaıdy. Ushqyr atpen tónip kelgen bette qus ústine shapan sııaqty kıimdi jaba salý kerek.
Al sheńgeldestirý úshin qol qusyn, qolǵa úırengen búrkitti túz qyranyna salady. Ol úshin qol kusynyń balaq baýyna túlkiniń jon terisin, nemese bir sanyn qyzarta baılap qoıa beredi. Árıne, túz kusynyń boıyn kórip ba ryp jiberý kerek. Sonda úı qusy óz tektesimen juptasyp ushýdy ańsap kóterilse, túz qúsy onyń aıaǵyndaǵy jemge kudııady. Mundaı jaǵdaıda qos búrkit sóz joq sheńgeldesip jerge túsedi.
Búrkitti uıadan ustaý úshin ańshynyń kóp eńbegi, ádisqoılyǵy, eptiligi qajet. Ol úshin qustyń meken-jaıyn, qonatyn mezgilin ábden baqylap alyp, tor, tuzaq, shappasyna kıiz salǵan qaqpan taǵy da baska ádister arqyly qolǵa túsiredi. Uıasynan ustamaı, tor, tuzaq quryp nemese basqasha aıla tásilmen ustaǵan eresek búrkitti kez kelgen adam úırete almaıdy. Túzden ustaǵan qusty úıretetin adam kustyń syryna qanyq, erekshe shydamdy, erinbeıtin erik kúshtiń ıesi bolý kerek. Túz qusyn qolǵa túsisimen tomaǵa kıgizbeı úıretýge bolmaıdy. Tomaǵa kıgizgen soń da eki-úsh kún uıyqtamaı qarsylyq kórsetetin qıqarlyǵy bolady. Ondaıda yrǵaqqa (terbelmeli átkenshek etip baılanǵan jumyr aǵash) otyrǵyzyp, uıyqtatpaı jeńip úıretedi. Iaǵnı eki kún bolsyn, úsh kún bolsyn kus qarsylyǵyn qoıǵansha qajymaı birge bolǵan abzal. Sonyń bárine únemi sylap-sıpap, janasyp, erekshe yqylas kórsete, dybys shyǵaryp otyrǵan jón. Máselen, erkeletkende «bopym-bopym» dese, shaqyrǵanda «pa-pa» nemese «keý-keý» dep úıretedi qazaq qúsbegileri.
Qus ári uıqydan, ári ashtyqtan sharshap, qajyǵan shaqta qarsylyǵy azaıyp tynyshtala bastaıdy. Sıpasa da jaqtyrtpaı, qozǵalaqtap, ysyldap, saqyldaýyn qoıady. Osy shaqta jemdi qoldan berip úıretýdiń de paıdasy kóp. Qustyń alǵashqyda ózdiginen etke umtylmaıtyn ádeti bolady, ondaıda bir japyrak etke qant búrkip, asatyp jiberse úırenip ketýi op-ońaı. Bapker, ańsaq, saıatshy qusbegiler qolǵa túsken qusty tún ortasynda turyp aınalyp-tolǵanyp yqylas kórsetip, sylap-sıpap kaıtady. Búrkittiń ıesine ábden baýyr basýy úshin mundaı yqylas kajet-aq. Qalyń tobyr ishinen ıesiniń daýysyn tanyp tomaǵaly búrkittiń shańqyldap koıa berýi osyndaı eńbektiń nátıjesi bolsa kerek. Búrkit ıesiniń qolynan jem jeýge úırengen soń alysta turyp jem kórsetip, shaqy-ryp, qolyna qonýǵa baýlıdy. Munyń bári qustyń atqa da, adamǵa da úıirsek bolýyna ári shynyǵýyna birden-bir sebep.
Baýlý kezderinde aıaǵyna baılanǵan uzyn jeńil shyjym jiptiń bolǵany abzal. Qazaq qusbegileri bulaı baýlýdy shyrǵaǵa tartý dep ataıdy. Erinbeı-jalyqpaı shyrǵaǵa kóp tartqan búrkittiń qanat kuıryǵy berik talmaı ushatyn bolyp jetiledi. Munan soń dalbaıǵa túsirip úıretedi. Dalbaıǵa túsirý dep tulyp etip soıylǵan ań terisiniń (kóbinese, túlki terisi) ústinen jem alǵyzýdy aıtady. Jemdi ań terisiniń kez kelgen jerine qoıa salmaı, bas jaǵyna tyǵyp, eki kózinen bolar-bolmas qyzartyp kórsetip qoıý kerek.
Búrkit sonda kúsh jumsap sýyryp jeıdi. Buǵan úırengen shaqta tulypqa uzyn jip baılap súıretedi de, búrkitti at ústinde ustap turyp kórsetedi. Eger kus tomaǵasyn sypyrǵanda dalbaı tulypqa talpynyp, lap qoısa ári qaraı súıretpeı tastaı salý kerek. Sol jerde dalbaıdaǵy qant búrkilgen tátti etti bir-eki ret qaqshytkan jón. Munan son qusty qolǵa alyp tomaǵasyn kıgizedi de, atqa minip súıretpe dalbaıdy taǵy da kórsetedi. Osylaısha qaıtalaı berýdiń esh zııany joq. Búrkittiń ańǵa úsh túrli túsetini bar. Biri — shanshyla, ekinshisi — sypyra, úshinshisi ilip túsedi. Osy úsheýiniń ishinde ilip túsýge daǵdylanǵan jaqsy. Sebebi, shanshyla túsken kús birde bolmasa birde jerge soǵylyp («jer soǵyp qalý» degen tirkes osydan shyqqan), mert bolýy múmkin. Al sypyra túsken kus aǵynyn toqtata almaı tegeýrinin (jembasar úsh saýsaǵyna qarsy ornalasqan artqy jalǵyz saýsaq) aldyryp alady. Ilip túsýge qalyptastyrý úshin súıretip kele jatqan dalbaıǵa qús aıaǵy tıisimen tastaı salý kerek. Eger ári qaraı kyzyqtyrý maqsatymen súırete berseńiz sypyra túsýdi ádet etedi. Al dalbaıdy tipten súıretpeı kórsetseńiz, qımylsyz «ańǵa» kóktegi kustyń shanshylyp túsýi ádetke aınalady.
Búrkitti shyn ańǵa salmas búryn óre salynyp, aýyzy tumyldyryqtalǵan tiri túlkige túsirip kórýdiń de paıdasy mol. Muny kúsbegiler tilinde «tiriletý» dep aıtady. Tiri túlkige qaımyqpaı túsken búrkittiń ań alýǵa úırengeni. Bul sııaqty búrkitti baýlý ádisteriniń qaı-qaısysyna kiriskende, tipti ańǵa salǵanda da qoldaǵy qusty ash ustaǵan jón. Qazaq qúsbegileriniń «ıt ıesi úshin, búrkit tamaǵy úshin alady» deýi kóp jylǵy tájirıbesiniń qorytyndysynan túıgen ádil sóz.
Qusbegiler qolyndaǵy búrkitin ańǵa salý úshin mamyr, maýsym aılarynan bastap baptaıdy. Aldymen qansoqta, qyzyl sııaqty mańyzdy tamaq berip, túletý úshin semirtedi. Bul kezdi qyzylǵa otyrǵyzý nemese túletý dep aıtady. Qus túlegi bapty bolsa, az kúnde-aq boı júni súzilip, sylalanyp sala beredi. Al túlek bapsyz, tamaǵy qýatsyz nemese mazasy bolmasa qustyń boı júni jymdaspaı qobyrap, qaýyrsyndary býnaqtalyp durys jetilmeıdi. Búrkittiń túlegi bitkende boı júni taralyp, qanat qúıryǵy bekem jınaqy bolyp jetiledi. Osy kezde qaıtadan aryqtatyp (kúrt aryqtatpaý kerek) shyrǵaǵa tartady. Ushyryp jemdeıdi. Bul jańa shyqqan qaýyrsyndarynyń jetilýine topshysynyń berik bolyp shynyǵýyna sebepshi. Munan ári búrkitti sarytap etip, ortasha etinde ustaǵan jón.
Búrkittiń eki jylda bir dene júnin, úshinshi jyl degende jal-quıryǵyn (qanat-quıryǵyn) túleteli. Boı júnin túletý úshin qatty semirtse jetip jatyr. Dúr-dúr silkingende japyraqtary tógilip, túsip qalady. Keıbir qusbegiler boı júnin túletý úshin jylqynyń tamaq bezin qymyzǵa ashytyp jegizedi. Bul qustyń densaýlyǵyna jaqsy emes.
Qanat-quıryǵyn túletý úshin ótkir bákimen iri qaýyr- syndarynyń tym túbine jýyqtatpaı qyrqyp tastaıdy. Munan soń qaýyrsyndardyń qýys ózegine bórttirgen bıdaı nemese kúkirt tyǵyp bergi jaǵyn maqtamen bekite salady. Sonda bir jumadan qalmaı qústyń iri qaýyrsyndary túsip qalady da, onyń ornyna muqalmaǵan kók bolat semserdeı jańa qaýyrsyn bitedi.
Qazaq qusbegileriniń qolyndaǵy qusty tıisti bap, kúıine qaraı ashyqtyrýy, qoıalatýy (qustyrý), shaıatyny (ishin júrgizý) bolady. Qoıalatý úshin barmaqtaı aq kıizdi ábden jýyp tazartyp maıǵa orap asatyp jiberse, azdan soń ishindegi bar nájisti qustyryp, birge túsedi. Al ishin shaıyp, ashyqtyrý úshin tyrna jiliginen jasalǵan tútiktep bir-eki ret kyzyl shaı jutqyzsa jetip jatyr.
Qusbegilerden «qaıyrý» degen sózdi jıi estımiz. Bul sóz qusty ár kezde ár túrli bapta ustaý úshin oǵan beriletin ta- maǵyna baılanysty aıtylady. Máselen, qusbegi qolyndaǵy búrkitin qaıyryp, qalaǵan bir babyna keltirý úshin myna sııaqty jemniń túrleri beriledi:
Qansoqta — ólgen ańnyn nemese maldyń týralmaǵan, qany sorǵalaǵan kesek eti.
Qyzyl — qustyń qylǵyp qaqshýyna ońtaılanyp týralǵan qyzyl et. Munyń da qan-sóli ózinde bolady.
Tartpa — maldyń nemese ańnyń jelkesi, tolarsaǵy, shandyry sııaqty qunary az sińirli jerleri.
Sarbórtpe — týralǵan soń, eki-úsh ret shúberekteı bolǵ- ansha sýǵa shaıyp, syǵymdap, bar mańyzynan aıyrǵan et.
Toıat — qus ózi alǵan ańnyń tańyn irep, tilin sýyryp nemese ystyk ókpesi men jyly maıyn oıyp jese, sony kús toıattady deıdi.
Úrgen ókpe nemese boz ókpe — soıylǵan maldyń, ıakı, ańnyń ókpesine pyshaq tıgizbeı keńirdegimen qosa alyp úrip qoıady. Sonda ókpe mańyzynan aıyrylyp, qústy belgili kúıge túsiretin jem bolyp shyǵady.
Qusbegiler qolyndaǵy qustyń jaı kúıin tamyrshydaı baǵyp otyrady da qajet bolsa búrkitke «aqjem» men «bozókpeni» júdetý úshin, «tartpany» shynyqtyrý úshin, «qansoqta» men «qyzyldy» semirtý úshin beredi. Al «sarbortpeni» qusty bir kalypta ustaý úshin beredi. Muny qazaq «oıtamaq» dep te aıtady.
Búrkitti shoshymaldy etpeı durys baptap qolǵa tez kóndiktirýdiń bir sharty oǵan qajetti múlikterdiń durys jasalýynan da. Olardyń ataýlary mynadaı:
Tuǵyr — búrkittiń quıryǵy jerge tımeıtindeı etip jasalǵan aǵash sáki. Qazaqta búrkit tuǵyryn altynmen aptap, kúmispen kúptep óner týyndysyndaı etip áshekeıleý dástúri de bolǵan. Tuǵyrdy sheberlikterine karaı ár túrli etip jasaı beredi.
Tomaǵa — qustyń kózin jaýyp turý úshin bylǵarydan qos saı, úsh saı nemese tórt saı etip tigetin bas kıim. Búrkit aıaǵymen qaǵyp túsirmes úshin tomaǵaǵa shyrt etpemen bekitilgen tamaq baý taǵylady. Shytyra qadap, úkilegen to- maǵa qúsqa erekshe bir kórik beredi. Tomaǵasyz qus mazasyz bolady.
Balaq baý — kolǵa túsken qustyń aıaǵyn qatty qyspaı- tyndaı etip kıizden saqına tigedi de, onyń syrtyn bylǵa- rymen qaptaıdy. Sol bylǵaryǵa uzyndyǵy eki súıemdeı
ǵana qaıys taspa nemese shyjym jip taǵyp ushyna jeńil shyǵyrshyq ótkizedi. Balaqbaý, birinshiden, qoldaǵy qusty tuqyrta ustap, ornyqty otyrǵyzý úshin kerek. Ekinshiden, tuǵyrda mazasyz bolmaý úshin, úshinshiden, jeli baýdy ótkizý úshin qajet.
Jeli baý — balaq baýdyń qos shyǵyrshyǵynan ótkizetin, basynda túıin tyǵyryǵy bar shyjym jip. Jeli baý qusty shyrǵaǵa tartqanda nemese qolǵa jańadan túsken búrkitti baýlyǵanda kajet.
Búrkit qolǵap nemese bııalaı — jumsaq etip ýalanǵan qasqyr terisinen úsh saýsaq etip astar salyp tikken qolǵap.
Búrkit qundaq nemese bóleý — taldy baýyrlap shabady da, dóńgelete ıip otyryp eki basyn biriktiredi. Sonan soń sheńberdiń ishine jıi etip kúldireýish salady. Bul kishkentaı, oıynshyq shańyraqqa uqsaıdy. Munan ári piship otyryp dóp-dóńgelek kórpeshe tigedi de, sheńberdiń eki jerine bala besiginiń tartpasyna uqsas tartpa taǵady. Ádette kúnimen ańǵa salynǵan qustyń qýaty azaıyp, keshki salqynǵa shydamaı kuryldaıtyn kezderi bolady. Sondaı shaqta búrkittiń aıaǵyn baýyryna alǵyzyp, bóleýge baılap júrip ketse dáneńe de etpeıdi.
Búrkit baldaq nemese qóldyq — qusbeginiń qusy qonyp otyrǵan qoly talmas úshin súıep otyratyn asha aýyz aǵash. Búrkit baldaqtyń bir jaǵyna búldirge tańylady da, er-toqym- nyń aldyńǵy qaptalynan ótken shettikpen baılastyrady.
Sapty aıaq — qysqa ǵana saby bar, jaıpaq kelgen aǵash ydys.
Tútik nemess shúmek — qustyń ishin shaıý úshin, sý berý úshin tyrna jiliginen nemese aǵashtan bir basyn jaıpaq aýyzdy etip jasaǵan tútik.
Minekı, kusqa kajetti múlikterdiń negizgileri osylar.
Qazaq qusbegileri qolyndaǵy qustyń meken-jaıyna, minezine, álsizdik-kúshtiligine, ushqarlyq-alǵyrlyǵyna, syrt bitimine qaraı at koıady. Máselen, «Aqshegir», «Kúıshil», «Kúńtaban», «Shúńirek», «Kekshil», «Sadaqsan», «Aqıyq», «Qandy balaq», «Sabalaq», «Sháýli», «Sarsúmbi»t.b. Bulardy qustyń tegine qaraı koıylǵan aty deıdi.
Keıde qustyń atyna tárbıe-bap kórip, baýyr basqan ıesiniń esimi de qosa atalady. Máselen «Týlaqtyń sholaǵy» (bul kusty Abaı aqyn bes qulyndy bıe berip alǵan eken), «Tinekeıdiń sary qusy», «Jaıaý Musanyń kók doıyny», «Mátimusanyń on úsh quıryǵy», «Shaımannyń sursholaǵy», «Jabaıdyń qara shegiri» taǵy basqalary.
Qazaq qusbegileri búrkit atyn jasymen de ataıly. Ja- syna qaraı búrkit bylaı atalady: bir jas — balapan kus, eki jas — qan túbit, úsh jas — tirnek, tórt jas — tas túlek, bes jas — muzbalaq, alty jas — kók túbit, jeti jas — qana, segiz jas — jana, toǵyz jas — maı túbit, on jas — barqyn, on bir jas — barshyn, on eki jas — shógel, osylaısha on bes, jıyrma jasqa deıin atala beredi.
Qazaq ańshylary júırik at, qyran búrkit, alǵyr tazy, bolat qaqpanyn, qyl tuzaq, jibek toryn saqadaı saı etip, aılap-aptalap ańshylyk qurýdy «salbýryn» dep ataıdy. Salbýrynǵa qatysqandar jasyna, ataǵyna, aqylyna, baı- lyǵyna, bilimine qaramaı mindetti túrde búrkit ıesi qusbe- gige baǵynady.
Kusbegi salbýrynǵa qatysýshylardy aldyn ala beske bólip toptaıdy.
Birinshi, turǵyshylar — búrkit ustap bıikte turýshylar.
Ekinshi, qaǵýshylar —ań júretin jerdi tinte súzip qýyp shyǵýshylar.
Úshinshi, tosqaýylshylar — qashqan ańdy in qorymnan, taýly-tastaqty jerlerden qaıtaryp, jasqap túrý úshin jolyn tosýshylar.
Tórtinshi, izshiler — ańdy izine túsip júrip, boıyn kórýshiler.
Besinshi, qyzylshy nemese baqyrshylar — qosta kalyp as ázirleýshiler nemese soıýshylar.
Minekı, «Aqter jaqsy bolsa, oınaıtyn róldiń jamany joq» degenleı-aq bul toptyń qaı-kaısysy bolsa da úlken iskerlikti sezimtaldyqty, tózimdilikti, sabyrdy, uı- ymshyldyqty kajet etedi.
Durys baýlynyp, jaqsy bap kórgen búrkit túlki, qarsak, qoıan alady. Al keıbir ójet qyrandar qasqyr, kıik, arqarǵa da túsedi.
Uıa basar búrkittiń salmaǵy bes, bes jarym kılogramm, erkegi tórt, tórt jarym kılogramm bolady. Eki shalǵylyǵy- nyń (eki qanaty) aralyǵy eki-eki jarym metr bolyp kezde- sedi. Uıa basar qús denelileý, ashýly, kúshi de basym keledi.
Ǵylymı derekterde búrkit 100—150 jyl jasaıdy deıdi. Al qazaq kusbegileri kóbinese on bes — jıyrma jyl salǵan qusty sóz etedi.
Minekı, búrkit týraly kórip-bilgen, oqyp-túıgen, azyn- aýlaq maǵlumattarymyz osyndaı.
Aqseleý SEIDIMBEK
Ult.kz
Ańshylyqtyń úmit qýanyshy kóp. Ystyq ottaı qyzýly mınýty kóp, maǵnaly ómir.
Ańshylyqta kisini aqyn kúıine jetkizetin sezim kúıi kóp.
M. Áýezov
Bir nárse eki aıaqty, segiz barmaq,
Ilikse dúnıeniń baryn almaq.
Óziniń tili bar da, tisteri joq. Jutady kóringendi almap-jalmap.
(Halyq jumbaǵy. Sheshýi: búrkit)
Kól-kósir sary dalany sahna etken ata-babamyz tek qana maldyń tisin kúıttep, izine erýmen ǵumyr keshken joq. Kóńil qumaryn qandyrarlyq talaı-talaı qyzyqty da taba bilgen. Sol qyzyqtyń bir ushyǵy ańshylyqqa da baılanysty. Júırik at, qyran búrkit, alǵyr qarshyǵa, qumaı tazy, aılaly suńqar, bolat qaqpan, túzý myltyq sııaqtylardyń qaı-qaısysy da ózindik syrǵa toly tamashasymen árkimdi-aq eliktire bilgen. Jaı eliktirý emes, jany sergek er jigittiń senimdi serigi, qıyndyqqa toly ómirleriniń bir mezgildik arashasyndaı da boldy. Sondyqtan da qazaqtyń tirshilik saltynda qysqa kúnde qyryq alyp, qorjyn toltyryp, «úıirimen úsh toǵyz» olja baılandyrar eń súıikti kásibi osy ańshylyq.
Sonymen birge ańshylyq saıatshylyqtyń ózgeshe jaqsylyǵy bar. Ol kimdi bolsa da salqyn sabyrǵa, jan semirter kóńildilikke baýlyp, erik kúshi men dene kúshiniń úndestik tabýyna yqpal etedi. Bul rette atamyz qazaq ańshylyqty kásip emes, óner sanaýynda da úlken mán bar.
Qazaq arasynda ańshylyqtyń keń taraǵan túri — ańdy búrkitpen aýlaý, búrkit ustap saıatshy bolý, ańshylyqqa den qoıyp, salbýrynǵa shyǵý.
Juqalaý kók tumsyǵy kelse jalpaq,
Meljemdi qojyr taban, buty taltaq,
Kóz aýdany shúńirek, kekshil mańdaı,
Keń ıyq, sany jýan, tósi shalqaq.
BÚRKIT
Topshysy kelse joǵarylaý,
Shalǵysy kuıryǵyna tursa taıaý,
Kókte úshqyr, tuǵyrda shańqyly joq,
Bir túlkiden basqaǵa bolmasa jaý.
Qolyńnan ózi tilep ushsa samǵap,
Qurǵatpaı qanjyǵańdy kúnde qandap.
Dúnıeniń bir qyzyǵy — qyran búrkit,
Alystan at terletip tapsań tańdap.
Shegir kóz qandy balak qyran búrkit,
Bozbala qapy kalma, malyńdy irkip.
Alpys eki aılaly túlkini ustap,
Baılasań qandaı qyzyq, qarǵa silkip.
Qara til, qanjar tuıaq, qanǵa toımas,
Qansha kerip tursa da almaı qoımas.
Shubar tuıaq jırendi taýyp salsań,
Erdiń qunyn berseń de basyn joımas.
Lyp etip, etpetinen ketse zýlap,
Tym epti sypyrǵany jer baýyrlap.
Jaryq etip jaqpar tastan túlki qashsa,
Shap etip kyzdy ustaǵan bozbala naq.
Bulqynyp bolmaımyn dep shaıqasqandaı.
Sytylyp kutylmaq bop baıqasqandaı.
Qarańdap dóń astynda jatsa basyp,
Tar jerde eki ǵashyk aıqasqandaı.
Jibermeı basyp alsa julqynǵanǵa,
Bosatpaı búre túsip bulqynǵanǵa.
Bultartpaı jumarlap ap ılep jatar,
Shynymen yntasy aýyp umtylǵanda.
Kók tumsyq kózge deıin qanǵa batyp,
Ústine attaı minip otyrǵanda..
Kónilge kórmek úshin o da qyzyq,
Uksaıdy qyz ben jigit qosylǵanǵa.
Abaı aqynnyń aıtqany delinetin bul óleń Shyǵys Qazaqstan oblysy, Samar aýdany, Jambyl atyndaǵy kol- hozdyń turǵyny Mekeev Súleımen aqsaqaldyń aıtýy boıynsha hatqa túsip otyr. Abaı sııaqty jaqsy-jamannyń parqyn biletin, tirshiliktiń qyr-syryna zerde boılatqan uly aqyn qyran qustyń qylyq-qasıetine tegin tańdanbasa kerek. Qandaı tańdanys, qanshama sulý sóz, súısinýge toly sezim deseńizshi! Ań qyzyǵy ańshylyq kásibi óz aldyna, soǵan qosa nebir ádemi dástúr, sulý saz, sátti teńeý qalyptasyp, neshe túrli múlikterdiń, zattyq muralardyń dúnıege kelgenin kóremiz.
Qazaq arasynda jyrtqysh kustardyn ár túrin qolǵa úıretý dástúri bolǵan. Solardyń ishinde eń bir qasıet tutatyn qyrany — búrkit.
Búrkit dep qazaq ańshylary jyrtqysh kustardyń ishindegi asa tektisin, adam qolyna tez úırengish estisin ataǵan. Sonymen birge qaıratyna saı bettiligi, júrektiligi, qıyrdaǵyny tez sezetin kórgishtigi de ózge qustarǵa karaǵanda búrkittiń ereksheligin kórsetedi. Kóp rette kyran búrkit dep atalýynyń ózi sol qyraǵy kóregendiginen, shalymdy alǵyrlyǵynan bolsa kerek.
Kazaqstanda búrkit qıasy kóbinese Altaı, Saýyr, Tarbaǵataı, Alataý, Kókshetaý, Shyńǵys sııaqty silemdi taý- larda, sonymen birge ormandy alqaptarda ásirese, bıik qaraǵaıly, úıeńkili jerlerde kezdesedi. Qazaq qusbegileriniń qolǵa túsken búrkitti «oı qusy» nemese «qyr qusy», «taýly jerdiń qusy» deýi de osydan.
Taýly jerdi mekendeıtin búrkitterdiń tulǵasy kesek, kóldeneńi aýqymdy ıyqty, ańǵary (eki aıaǵynyń arasy) alshaq, jaýyryny syrtqa teýip, moıyn júni men balaq júni salaly bólyp keledi. Tek bitim tulǵasy ǵana emes, syrtqy túr túsinde de ózindik erekshelikteri bar. Máselen, kyr qúsynyń júni qara barqyn tartyp, boıyndaǵy aq teńbilderi erekshelene, aıqyn kórinedi. Ásirese, eki ıyǵy men quıryǵynyń aǵy mol bolatyndyqtan kózge uryp turady.
Al oı kusy óziniń yqsham, jınaqylyǵymen kóz tartady. Japyraqtary súıirlene jymdasyp, jalpy túr-túsi sary buıra mármárdaı minsiz kerinedi. Eger onyń taranyp sylanǵannan keıingi tuǵyrdaǵy sabyrly keıpine zer sal- sańyz sheber músinshiniń qolynan shyqqandaı ǵalamat bir minsiz túlǵany kórer edińiz. Tek qana aqaýsyz sulýlyq emes, sonysyna úndes uly sabyr men jaltaqsyz jigerdi, tek ózine ǵana jarasatyn pańdyqty kórer edińiz. Oı kusy denesiniń yqsham, jeńil bitýi dalaly, ormandy jerlerge beıimdelgen bolsa kerek.
Qazaq qusbegileri ustaǵan búrkitterdiń «Altaıdyń aqıyǵy», «Qaraǵaıdyń qyzylbalaq sarysy» nemese «Qanisher qara», «Túmenniń sary qusy» dep ataýy da jańaǵydaı meken-jaıyna qaraı qalyptasqan bitim erekshelikterinen týǵan. Taý búrkitteri uıasyn bıik kuzǵa, qanattydan basqanyń óresi jetpeıtin jaltyr bettegi kemerge salady. Oı búrkitteri bıik qaraǵaı, úıeńki, keıde sekseýildiń de basyn uıalaı beredi. Al úngir, in, ózenniń jar qabaǵy sııaqty arzan oryndardy sirá da meken etpeıdi. Meken etý bylaı tursyn, qanat búgip aıaldamaıdy da.
Búrkit uıasy iri shómshekterden salynǵandyqtan uıa ortasyna shı, óleńshóp tósese de jaısyzdaý bolady. Uıa kólemi bir jarym, eki metr bolyp keledi.
Búrkit uıa basarynda taýly jer bolsyn, ormandy jer bolsyn aralaryn bir, bir jarym shaqyrymnan birneshe uıa salady. Keıin jumyrtqalar shaǵynda solardyń birin ǵana meken etedi de, artyq qalǵan uıalar atalyq, sháýli búrkittiń enshisine, ıeligine tıedi. Balapany qara qanat bolyp, ushýǵa baýlynǵan shaqta álgi uıalardy birinen soń birin jańa óris, jaıly qonys etedi.
Búrkit jumyrtqasynyń túsi aqshyl bolady. Uzyny — 59-71 mıllımetr, salmaǵy 95-100 gramm tartady.
Búrkit balapany bir jarym aı jumyrtqada, eki aı bes kún, eki aı on kún uıada bolyp, tamyz aıynyń ortasyna qaraı uıadan usha bastaıdy. Osydan qyrkúıek, qazan boıy sháýili men uıabasardyń baýlýymen júredi de, onan ári óz betimen ań ustap jeýge jaraıdy. Qazaq qusbegileriniń dástúrinde sary aýyz balapan kezinen qolǵa túsip, durys bap kórgen búrkitter (ony «qol bala» dep ataıdy) qańtar, aqpan aılarynda túlki alýǵa shamasy keledi.
Túz qyranyn qolǵa túsirýdiń qazaq qusbegileri arasynda ár túrli ádisi belgili.
Olar: aýmen ustaý, tor jaıý, toıattatyp alyp tutqıyldan basyp qalý, sheńgeldestirý, uıadan alý.
Aýmen ustaý úshin kózi keń, bııazy jipti tordy elsiz dalaǵa kurady. Ol úshiı qabyqtalǵan bes-alty taldy jerge álsizdeý qazyp, tormen qorshaıdy da, aý ortasyna myqtap qazyq qaǵady. Qazyqqa tiri túlki nemese qoıan, keıde bir-eki taýyq baılaıdy. Qııadan kórip, qudııa túsken búrkit tóbesi ashyq tordan esh ýaqytta tik kóterilip ushpaıdy. Júgire kóterilip ushamyn degende torǵa oralady.
Tor jaıý ádisi kóbine qys aılarynda qar túsken soń qoldanylady. Ol úshin qar tústes aq shańqan tordy qar ústinen bir metrge jýyq bıiktikte kere kurady da, astyna tiri túlki nemese qoıan baılaıdy. Buǵan sorǵalap túsken qyran aıaǵyn torǵa shalyp alady. Solqyldaq tor búrkittiń aıaqtirep, serpile ushýyna kedergi jasaıdy.
Toıattatyp ustaý úshin túz taǵysynyń ańǵa túsken nemese jas jemtikke qonǵan sátin ańdý kerek. Ol úshin ilkimdi, ushqyr atqa minip, ábden meldektep toıǵan búrkitke eń urymtal degen ıek artpadan tutqıylda qosylyp beredi. Kún jelten bolsa jel jaǵynan shyqsa, toıǵan qus yqqa qaraı júgirgende bótegesimen jer soǵyp, kóterilip kete almaıdy. Ushqyr atpen tónip kelgen bette qus ústine shapan sııaqty kıimdi jaba salý kerek.
Al sheńgeldestirý úshin qol qusyn, qolǵa úırengen búrkitti túz qyranyna salady. Ol úshin qol kusynyń balaq baýyna túlkiniń jon terisin, nemese bir sanyn qyzarta baılap qoıa beredi. Árıne, túz kusynyń boıyn kórip ba ryp jiberý kerek. Sonda úı qusy óz tektesimen juptasyp ushýdy ańsap kóterilse, túz qúsy onyń aıaǵyndaǵy jemge kudııady. Mundaı jaǵdaıda qos búrkit sóz joq sheńgeldesip jerge túsedi.
Búrkitti uıadan ustaý úshin ańshynyń kóp eńbegi, ádisqoılyǵy, eptiligi qajet. Ol úshin qustyń meken-jaıyn, qonatyn mezgilin ábden baqylap alyp, tor, tuzaq, shappasyna kıiz salǵan qaqpan taǵy da baska ádister arqyly qolǵa túsiredi. Uıasynan ustamaı, tor, tuzaq quryp nemese basqasha aıla tásilmen ustaǵan eresek búrkitti kez kelgen adam úırete almaıdy. Túzden ustaǵan qusty úıretetin adam kustyń syryna qanyq, erekshe shydamdy, erinbeıtin erik kúshtiń ıesi bolý kerek. Túz qusyn qolǵa túsisimen tomaǵa kıgizbeı úıretýge bolmaıdy. Tomaǵa kıgizgen soń da eki-úsh kún uıyqtamaı qarsylyq kórsetetin qıqarlyǵy bolady. Ondaıda yrǵaqqa (terbelmeli átkenshek etip baılanǵan jumyr aǵash) otyrǵyzyp, uıyqtatpaı jeńip úıretedi. Iaǵnı eki kún bolsyn, úsh kún bolsyn kus qarsylyǵyn qoıǵansha qajymaı birge bolǵan abzal. Sonyń bárine únemi sylap-sıpap, janasyp, erekshe yqylas kórsete, dybys shyǵaryp otyrǵan jón. Máselen, erkeletkende «bopym-bopym» dese, shaqyrǵanda «pa-pa» nemese «keý-keý» dep úıretedi qazaq qúsbegileri.
Qus ári uıqydan, ári ashtyqtan sharshap, qajyǵan shaqta qarsylyǵy azaıyp tynyshtala bastaıdy. Sıpasa da jaqtyrtpaı, qozǵalaqtap, ysyldap, saqyldaýyn qoıady. Osy shaqta jemdi qoldan berip úıretýdiń de paıdasy kóp. Qustyń alǵashqyda ózdiginen etke umtylmaıtyn ádeti bolady, ondaıda bir japyrak etke qant búrkip, asatyp jiberse úırenip ketýi op-ońaı. Bapker, ańsaq, saıatshy qusbegiler qolǵa túsken qusty tún ortasynda turyp aınalyp-tolǵanyp yqylas kórsetip, sylap-sıpap kaıtady. Búrkittiń ıesine ábden baýyr basýy úshin mundaı yqylas kajet-aq. Qalyń tobyr ishinen ıesiniń daýysyn tanyp tomaǵaly búrkittiń shańqyldap koıa berýi osyndaı eńbektiń nátıjesi bolsa kerek. Búrkit ıesiniń qolynan jem jeýge úırengen soń alysta turyp jem kórsetip, shaqy-ryp, qolyna qonýǵa baýlıdy. Munyń bári qustyń atqa da, adamǵa da úıirsek bolýyna ári shynyǵýyna birden-bir sebep.
Baýlý kezderinde aıaǵyna baılanǵan uzyn jeńil shyjym jiptiń bolǵany abzal. Qazaq qusbegileri bulaı baýlýdy shyrǵaǵa tartý dep ataıdy. Erinbeı-jalyqpaı shyrǵaǵa kóp tartqan búrkittiń qanat kuıryǵy berik talmaı ushatyn bolyp jetiledi. Munan soń dalbaıǵa túsirip úıretedi. Dalbaıǵa túsirý dep tulyp etip soıylǵan ań terisiniń (kóbinese, túlki terisi) ústinen jem alǵyzýdy aıtady. Jemdi ań terisiniń kez kelgen jerine qoıa salmaı, bas jaǵyna tyǵyp, eki kózinen bolar-bolmas qyzartyp kórsetip qoıý kerek.
Búrkit sonda kúsh jumsap sýyryp jeıdi. Buǵan úırengen shaqta tulypqa uzyn jip baılap súıretedi de, búrkitti at ústinde ustap turyp kórsetedi. Eger kus tomaǵasyn sypyrǵanda dalbaı tulypqa talpynyp, lap qoısa ári qaraı súıretpeı tastaı salý kerek. Sol jerde dalbaıdaǵy qant búrkilgen tátti etti bir-eki ret qaqshytkan jón. Munan son qusty qolǵa alyp tomaǵasyn kıgizedi de, atqa minip súıretpe dalbaıdy taǵy da kórsetedi. Osylaısha qaıtalaı berýdiń esh zııany joq. Búrkittiń ańǵa úsh túrli túsetini bar. Biri — shanshyla, ekinshisi — sypyra, úshinshisi ilip túsedi. Osy úsheýiniń ishinde ilip túsýge daǵdylanǵan jaqsy. Sebebi, shanshyla túsken kús birde bolmasa birde jerge soǵylyp («jer soǵyp qalý» degen tirkes osydan shyqqan), mert bolýy múmkin. Al sypyra túsken kus aǵynyn toqtata almaı tegeýrinin (jembasar úsh saýsaǵyna qarsy ornalasqan artqy jalǵyz saýsaq) aldyryp alady. Ilip túsýge qalyptastyrý úshin súıretip kele jatqan dalbaıǵa qús aıaǵy tıisimen tastaı salý kerek. Eger ári qaraı kyzyqtyrý maqsatymen súırete berseńiz sypyra túsýdi ádet etedi. Al dalbaıdy tipten súıretpeı kórsetseńiz, qımylsyz «ańǵa» kóktegi kustyń shanshylyp túsýi ádetke aınalady.
Búrkitti shyn ańǵa salmas búryn óre salynyp, aýyzy tumyldyryqtalǵan tiri túlkige túsirip kórýdiń de paıdasy mol. Muny kúsbegiler tilinde «tiriletý» dep aıtady. Tiri túlkige qaımyqpaı túsken búrkittiń ań alýǵa úırengeni. Bul sııaqty búrkitti baýlý ádisteriniń qaı-qaısysyna kiriskende, tipti ańǵa salǵanda da qoldaǵy qusty ash ustaǵan jón. Qazaq qúsbegileriniń «ıt ıesi úshin, búrkit tamaǵy úshin alady» deýi kóp jylǵy tájirıbesiniń qorytyndysynan túıgen ádil sóz.
Qusbegiler qolyndaǵy búrkitin ańǵa salý úshin mamyr, maýsym aılarynan bastap baptaıdy. Aldymen qansoqta, qyzyl sııaqty mańyzdy tamaq berip, túletý úshin semirtedi. Bul kezdi qyzylǵa otyrǵyzý nemese túletý dep aıtady. Qus túlegi bapty bolsa, az kúnde-aq boı júni súzilip, sylalanyp sala beredi. Al túlek bapsyz, tamaǵy qýatsyz nemese mazasy bolmasa qustyń boı júni jymdaspaı qobyrap, qaýyrsyndary býnaqtalyp durys jetilmeıdi. Búrkittiń túlegi bitkende boı júni taralyp, qanat qúıryǵy bekem jınaqy bolyp jetiledi. Osy kezde qaıtadan aryqtatyp (kúrt aryqtatpaý kerek) shyrǵaǵa tartady. Ushyryp jemdeıdi. Bul jańa shyqqan qaýyrsyndarynyń jetilýine topshysynyń berik bolyp shynyǵýyna sebepshi. Munan ári búrkitti sarytap etip, ortasha etinde ustaǵan jón.
Búrkittiń eki jylda bir dene júnin, úshinshi jyl degende jal-quıryǵyn (qanat-quıryǵyn) túleteli. Boı júnin túletý úshin qatty semirtse jetip jatyr. Dúr-dúr silkingende japyraqtary tógilip, túsip qalady. Keıbir qusbegiler boı júnin túletý úshin jylqynyń tamaq bezin qymyzǵa ashytyp jegizedi. Bul qustyń densaýlyǵyna jaqsy emes.
Qanat-quıryǵyn túletý úshin ótkir bákimen iri qaýyr- syndarynyń tym túbine jýyqtatpaı qyrqyp tastaıdy. Munan soń qaýyrsyndardyń qýys ózegine bórttirgen bıdaı nemese kúkirt tyǵyp bergi jaǵyn maqtamen bekite salady. Sonda bir jumadan qalmaı qústyń iri qaýyrsyndary túsip qalady da, onyń ornyna muqalmaǵan kók bolat semserdeı jańa qaýyrsyn bitedi.
Qazaq qusbegileriniń qolyndaǵy qusty tıisti bap, kúıine qaraı ashyqtyrýy, qoıalatýy (qustyrý), shaıatyny (ishin júrgizý) bolady. Qoıalatý úshin barmaqtaı aq kıizdi ábden jýyp tazartyp maıǵa orap asatyp jiberse, azdan soń ishindegi bar nájisti qustyryp, birge túsedi. Al ishin shaıyp, ashyqtyrý úshin tyrna jiliginen jasalǵan tútiktep bir-eki ret kyzyl shaı jutqyzsa jetip jatyr.
Qusbegilerden «qaıyrý» degen sózdi jıi estımiz. Bul sóz qusty ár kezde ár túrli bapta ustaý úshin oǵan beriletin ta- maǵyna baılanysty aıtylady. Máselen, qusbegi qolyndaǵy búrkitin qaıyryp, qalaǵan bir babyna keltirý úshin myna sııaqty jemniń túrleri beriledi:
Qansoqta — ólgen ańnyn nemese maldyń týralmaǵan, qany sorǵalaǵan kesek eti.
Qyzyl — qustyń qylǵyp qaqshýyna ońtaılanyp týralǵan qyzyl et. Munyń da qan-sóli ózinde bolady.
Tartpa — maldyń nemese ańnyń jelkesi, tolarsaǵy, shandyry sııaqty qunary az sińirli jerleri.
Sarbórtpe — týralǵan soń, eki-úsh ret shúberekteı bolǵ- ansha sýǵa shaıyp, syǵymdap, bar mańyzynan aıyrǵan et.
Toıat — qus ózi alǵan ańnyń tańyn irep, tilin sýyryp nemese ystyk ókpesi men jyly maıyn oıyp jese, sony kús toıattady deıdi.
Úrgen ókpe nemese boz ókpe — soıylǵan maldyń, ıakı, ańnyń ókpesine pyshaq tıgizbeı keńirdegimen qosa alyp úrip qoıady. Sonda ókpe mańyzynan aıyrylyp, qústy belgili kúıge túsiretin jem bolyp shyǵady.
Qusbegiler qolyndaǵy qustyń jaı kúıin tamyrshydaı baǵyp otyrady da qajet bolsa búrkitke «aqjem» men «bozókpeni» júdetý úshin, «tartpany» shynyqtyrý úshin, «qansoqta» men «qyzyldy» semirtý úshin beredi. Al «sarbortpeni» qusty bir kalypta ustaý úshin beredi. Muny qazaq «oıtamaq» dep te aıtady.
Búrkitti shoshymaldy etpeı durys baptap qolǵa tez kóndiktirýdiń bir sharty oǵan qajetti múlikterdiń durys jasalýynan da. Olardyń ataýlary mynadaı:
Tuǵyr — búrkittiń quıryǵy jerge tımeıtindeı etip jasalǵan aǵash sáki. Qazaqta búrkit tuǵyryn altynmen aptap, kúmispen kúptep óner týyndysyndaı etip áshekeıleý dástúri de bolǵan. Tuǵyrdy sheberlikterine karaı ár túrli etip jasaı beredi.
Tomaǵa — qustyń kózin jaýyp turý úshin bylǵarydan qos saı, úsh saı nemese tórt saı etip tigetin bas kıim. Búrkit aıaǵymen qaǵyp túsirmes úshin tomaǵaǵa shyrt etpemen bekitilgen tamaq baý taǵylady. Shytyra qadap, úkilegen to- maǵa qúsqa erekshe bir kórik beredi. Tomaǵasyz qus mazasyz bolady.
Balaq baý — kolǵa túsken qustyń aıaǵyn qatty qyspaı- tyndaı etip kıizden saqına tigedi de, onyń syrtyn bylǵa- rymen qaptaıdy. Sol bylǵaryǵa uzyndyǵy eki súıemdeı
ǵana qaıys taspa nemese shyjym jip taǵyp ushyna jeńil shyǵyrshyq ótkizedi. Balaqbaý, birinshiden, qoldaǵy qusty tuqyrta ustap, ornyqty otyrǵyzý úshin kerek. Ekinshiden, tuǵyrda mazasyz bolmaý úshin, úshinshiden, jeli baýdy ótkizý úshin qajet.
Jeli baý — balaq baýdyń qos shyǵyrshyǵynan ótkizetin, basynda túıin tyǵyryǵy bar shyjym jip. Jeli baý qusty shyrǵaǵa tartqanda nemese qolǵa jańadan túsken búrkitti baýlyǵanda kajet.
Búrkit qolǵap nemese bııalaı — jumsaq etip ýalanǵan qasqyr terisinen úsh saýsaq etip astar salyp tikken qolǵap.
Búrkit qundaq nemese bóleý — taldy baýyrlap shabady da, dóńgelete ıip otyryp eki basyn biriktiredi. Sonan soń sheńberdiń ishine jıi etip kúldireýish salady. Bul kishkentaı, oıynshyq shańyraqqa uqsaıdy. Munan ári piship otyryp dóp-dóńgelek kórpeshe tigedi de, sheńberdiń eki jerine bala besiginiń tartpasyna uqsas tartpa taǵady. Ádette kúnimen ańǵa salynǵan qustyń qýaty azaıyp, keshki salqynǵa shydamaı kuryldaıtyn kezderi bolady. Sondaı shaqta búrkittiń aıaǵyn baýyryna alǵyzyp, bóleýge baılap júrip ketse dáneńe de etpeıdi.
Búrkit baldaq nemese qóldyq — qusbeginiń qusy qonyp otyrǵan qoly talmas úshin súıep otyratyn asha aýyz aǵash. Búrkit baldaqtyń bir jaǵyna búldirge tańylady da, er-toqym- nyń aldyńǵy qaptalynan ótken shettikpen baılastyrady.
Sapty aıaq — qysqa ǵana saby bar, jaıpaq kelgen aǵash ydys.
Tútik nemess shúmek — qustyń ishin shaıý úshin, sý berý úshin tyrna jiliginen nemese aǵashtan bir basyn jaıpaq aýyzdy etip jasaǵan tútik.
Minekı, kusqa kajetti múlikterdiń negizgileri osylar.
Qazaq qusbegileri qolyndaǵy qustyń meken-jaıyna, minezine, álsizdik-kúshtiligine, ushqarlyq-alǵyrlyǵyna, syrt bitimine qaraı at koıady. Máselen, «Aqshegir», «Kúıshil», «Kúńtaban», «Shúńirek», «Kekshil», «Sadaqsan», «Aqıyq», «Qandy balaq», «Sabalaq», «Sháýli», «Sarsúmbi»t.b. Bulardy qustyń tegine qaraı koıylǵan aty deıdi.
Keıde qustyń atyna tárbıe-bap kórip, baýyr basqan ıesiniń esimi de qosa atalady. Máselen «Týlaqtyń sholaǵy» (bul kusty Abaı aqyn bes qulyndy bıe berip alǵan eken), «Tinekeıdiń sary qusy», «Jaıaý Musanyń kók doıyny», «Mátimusanyń on úsh quıryǵy», «Shaımannyń sursholaǵy», «Jabaıdyń qara shegiri» taǵy basqalary.
Qazaq qusbegileri búrkit atyn jasymen de ataıly. Ja- syna qaraı búrkit bylaı atalady: bir jas — balapan kus, eki jas — qan túbit, úsh jas — tirnek, tórt jas — tas túlek, bes jas — muzbalaq, alty jas — kók túbit, jeti jas — qana, segiz jas — jana, toǵyz jas — maı túbit, on jas — barqyn, on bir jas — barshyn, on eki jas — shógel, osylaısha on bes, jıyrma jasqa deıin atala beredi.
Qazaq ańshylary júırik at, qyran búrkit, alǵyr tazy, bolat qaqpanyn, qyl tuzaq, jibek toryn saqadaı saı etip, aılap-aptalap ańshylyk qurýdy «salbýryn» dep ataıdy. Salbýrynǵa qatysqandar jasyna, ataǵyna, aqylyna, baı- lyǵyna, bilimine qaramaı mindetti túrde búrkit ıesi qusbe- gige baǵynady.
Kusbegi salbýrynǵa qatysýshylardy aldyn ala beske bólip toptaıdy.
Birinshi, turǵyshylar — búrkit ustap bıikte turýshylar.
Ekinshi, qaǵýshylar —ań júretin jerdi tinte súzip qýyp shyǵýshylar.
Úshinshi, tosqaýylshylar — qashqan ańdy in qorymnan, taýly-tastaqty jerlerden qaıtaryp, jasqap túrý úshin jolyn tosýshylar.
Tórtinshi, izshiler — ańdy izine túsip júrip, boıyn kórýshiler.
Besinshi, qyzylshy nemese baqyrshylar — qosta kalyp as ázirleýshiler nemese soıýshylar.
Minekı, «Aqter jaqsy bolsa, oınaıtyn róldiń jamany joq» degenleı-aq bul toptyń qaı-kaısysy bolsa da úlken iskerlikti sezimtaldyqty, tózimdilikti, sabyrdy, uı- ymshyldyqty kajet etedi.
Durys baýlynyp, jaqsy bap kórgen búrkit túlki, qarsak, qoıan alady. Al keıbir ójet qyrandar qasqyr, kıik, arqarǵa da túsedi.
Uıa basar búrkittiń salmaǵy bes, bes jarym kılogramm, erkegi tórt, tórt jarym kılogramm bolady. Eki shalǵylyǵy- nyń (eki qanaty) aralyǵy eki-eki jarym metr bolyp kezde- sedi. Uıa basar qús denelileý, ashýly, kúshi de basym keledi.
Ǵylymı derekterde búrkit 100—150 jyl jasaıdy deıdi. Al qazaq kusbegileri kóbinese on bes — jıyrma jyl salǵan qusty sóz etedi.
Minekı, búrkit týraly kórip-bilgen, oqyp-túıgen, azyn- aýlaq maǵlumattarymyz osyndaı.
Aqseleý SEIDIMBEK
Ult.kz
Ańshylyqtyń úmit qýanyshy kóp. Ystyq ottaı qyzýly mınýty kóp, maǵnaly ómir. Ańshylyqta kisini aqyn kúıine jetkizetin sezim kúıi kóp. M. Áýezov Bir nárse eki aıaqty, segiz barmaq, Ilikse dúnıeniń baryn almaq. Óziniń tili bar da, tisteri joq. Jutady kóringendi almap-jalmap. (Halyq jumbaǵy. Sheshýi: búrkit) Kól-kósir sary dalany sahna etken ata-babamyz tek qana maldyń tisin kúıttep, izine erýmen ǵumyr keshken joq. Kóńil qumaryn qandyrarlyq talaı-talaı qyzyqty da taba bilgen. Sol qyzyqtyń bir ushyǵy ańshylyqqa da baılanysty. Júırik at, qyran búrkit, alǵyr qarshyǵa, qumaı tazy, aılaly suńqar, bolat qaqpan, túzý myltyq sııaqtylardyń qaı-qaısysy da ózindik syrǵa toly tamashasymen árkimdi-aq eliktire bilgen. Jaı eliktirý emes, jany sergek er jigittiń senimdi serigi, qıyndyqqa toly ómirleriniń bir mezgildik arashasyndaı da boldy. Sondyqtan da qazaqtyń tirshilik saltynda qysqa kúnde qyryq alyp, qorjyn toltyryp, «úıirimen úsh toǵyz» olja baılandyrar eń súıikti kásibi osy ańshylyq. Sonymen birge ańshylyq saıatshylyqtyń ózgeshe jaqsylyǵy bar. Ol kimdi bolsa da salqyn sabyrǵa, jan semirter kóńildilikke baýlyp, erik kúshi men dene kúshiniń úndestik tabýyna yqpal etedi. Bul rette atamyz qazaq ańshylyqty kásip emes, óner sanaýynda da úlken mán bar. Qazaq arasynda ańshylyqtyń keń taraǵan túri — ańdy búrkitpen aýlaý, búrkit ustap saıatshy bolý, ańshylyqqa den qoıyp, salbýrynǵa shyǵý. Juqalaý kók tumsyǵy kelse jalpaq, Meljemdi qojyr taban, buty taltaq, Kóz aýdany shúńirek, kekshil mańdaı, Keń ıyq, sany jýan, tósi shalqaq. BÚRKIT Topshysy kelse joǵarylaý, Shalǵysy kuıryǵyna tursa taıaý, Kókte úshqyr, tuǵyrda shańqyly joq, Bir túlkiden basqaǵa bolmasa jaý. Qolyńnan ózi tilep ushsa samǵap, Qurǵatpaı qanjyǵańdy kúnde qandap. Dúnıeniń bir qyzyǵy — qyran búrkit, Alystan at terletip tapsań tańdap. Shegir kóz qandy balak qyran búrkit, Bozbala qapy kalma, malyńdy irkip. Alpys eki aılaly túlkini ustap, Baılasań qandaı qyzyq, qarǵa silkip. Qara til, qanjar tuıaq, qanǵa toımas, Qansha kerip tursa da almaı qoımas. Shubar tuıaq jırendi taýyp salsań, Erdiń qunyn berseń de basyn joımas. Lyp etip, etpetinen ketse zýlap, Tym epti sypyrǵany jer baýyrlap. Jaryq etip jaqpar tastan túlki qashsa, Shap etip kyzdy ustaǵan bozbala naq. Bulqynyp bolmaımyn dep shaıqasqandaı. Sytylyp kutylmaq bop baıqasqandaı. Qarańdap dóń astynda jatsa basyp, Tar jerde eki ǵashyk aıqasqandaı. Jibermeı basyp alsa julqynǵanǵa, Bosatpaı búre túsip bulqynǵanǵa. Bultartpaı jumarlap ap ılep jatar, Shynymen yntasy aýyp umtylǵanda. Kók tumsyq kózge deıin qanǵa batyp, Ústine attaı minip otyrǵanda.. Kónilge kórmek úshin o da qyzyq, Uksaıdy qyz ben jigit qosylǵanǵa. Abaı aqynnyń aıtqany delinetin bul óleń Shyǵys Qazaqstan oblysy, Samar aýdany, Jambyl atyndaǵy kol- hozdyń turǵyny Mekeev Súleımen aqsaqaldyń aıtýy boıynsha hatqa túsip otyr. Abaı sııaqty jaqsy-jamannyń parqyn biletin, tirshiliktiń qyr-syryna zerde boılatqan uly aqyn qyran qustyń qylyq-qasıetine tegin tańdanbasa kerek. Qandaı tańdanys, qanshama sulý sóz, súısinýge toly sezim deseńizshi! Ań qyzyǵy ańshylyq kásibi óz aldyna, soǵan qosa nebir ádemi dástúr, sulý saz, sátti teńeý qalyptasyp, neshe túrli múlikterdiń, zattyq muralardyń dúnıege kelgenin kóremiz. Qazaq arasynda jyrtqysh kustardyn ár túrin qolǵa úıretý dástúri bolǵan. Solardyń ishinde eń bir qasıet tutatyn qyrany — búrkit. Búrkit dep qazaq ańshylary jyrtqysh kustardyń ishindegi asa tektisin, adam qolyna tez úırengish estisin ataǵan. Sonymen birge qaıratyna saı bettiligi, júrektiligi, qıyrdaǵyny tez sezetin kórgishtigi de ózge qustarǵa karaǵanda búrkittiń ereksheligin kórsetedi. Kóp rette kyran búrkit dep atalýynyń ózi sol qyraǵy kóregendiginen, shalymdy alǵyrlyǵynan bolsa kerek. Kazaqstanda búrkit qıasy kóbinese Altaı, Saýyr, Tarbaǵataı, Alataý, Kókshetaý, Shyńǵys sııaqty silemdi taý- larda, sonymen birge ormandy alqaptarda ásirese, bıik qaraǵaıly, úıeńkili jerlerde kezdesedi. Qazaq qusbegileriniń qolǵa túsken búrkitti «oı qusy» nemese «qyr qusy», «taýly jerdiń qusy» deýi de osydan. Taýly jerdi mekendeıtin búrkitterdiń tulǵasy kesek, kóldeneńi aýqymdy ıyqty, ańǵary (eki aıaǵynyń arasy) alshaq, jaýyryny syrtqa teýip, moıyn júni men balaq júni salaly bólyp keledi. Tek bitim tulǵasy ǵana emes, syrtqy túr túsinde de ózindik erekshelikteri bar. Máselen, kyr qúsynyń júni qara barqyn tartyp, boıyndaǵy aq teńbilderi erekshelene, aıqyn kórinedi. Ásirese, eki ıyǵy men quıryǵynyń aǵy mol bolatyndyqtan kózge uryp turady. Al oı kusy óziniń yqsham, jınaqylyǵymen kóz tartady. Japyraqtary súıirlene jymdasyp, jalpy túr-túsi sary buıra mármárdaı minsiz kerinedi. Eger onyń taranyp sylanǵannan keıingi tuǵyrdaǵy sabyrly keıpine zer sal- sańyz sheber músinshiniń qolynan shyqqandaı ǵalamat bir minsiz túlǵany kórer edińiz. Tek qana aqaýsyz sulýlyq emes, sonysyna úndes uly sabyr men jaltaqsyz jigerdi, tek ózine ǵana jarasatyn pańdyqty kórer edińiz. Oı kusy denesiniń yqsham, jeńil bitýi dalaly, ormandy jerlerge beıimdelgen bolsa kerek. Qazaq qusbegileri ustaǵan búrkitterdiń «Altaıdyń aqıyǵy», «Qaraǵaıdyń qyzylbalaq sarysy» nemese «Qanisher qara», «Túmenniń sary qusy» dep ataýy da jańaǵydaı meken-jaıyna qaraı qalyptasqan bitim erekshelikterinen týǵan. Taý búrkitteri uıasyn bıik kuzǵa, qanattydan basqanyń óresi jetpeıtin jaltyr bettegi kemerge salady. Oı búrkitteri bıik qaraǵaı, úıeńki, keıde sekseýildiń de basyn uıalaı beredi. Al úngir, in, ózenniń jar qabaǵy sııaqty arzan oryndardy sirá da meken etpeıdi. Meken etý bylaı tursyn, qanat búgip aıaldamaıdy da. Búrkit uıasy iri shómshekterden salynǵandyqtan uıa ortasyna shı, óleńshóp tósese de jaısyzdaý bolady. Uıa kólemi bir jarym, eki metr bolyp keledi. Búrkit uıa basarynda taýly jer bolsyn, ormandy jer bolsyn aralaryn bir, bir jarym shaqyrymnan birneshe uıa salady. Keıin jumyrtqalar shaǵynda solardyń birin ǵana meken etedi de, artyq qalǵan uıalar atalyq, sháýli búrkittiń enshisine, ıeligine tıedi. Balapany qara qanat bolyp, ushýǵa baýlynǵan shaqta álgi uıalardy birinen soń birin jańa óris, jaıly qonys etedi. Búrkit jumyrtqasynyń túsi aqshyl bolady. Uzyny — 59-71 mıllımetr, salmaǵy 95-100 gramm tartady. Búrkit balapany bir jarym aı jumyrtqada, eki aı bes kún, eki aı on kún uıada bolyp, tamyz aıynyń ortasyna qaraı uıadan usha bastaıdy. Osydan qyrkúıek, qazan boıy sháýili men uıabasardyń baýlýymen júredi de, onan ári óz betimen ań ustap jeýge jaraıdy. Qazaq qusbegileriniń dástúrinde sary aýyz balapan kezinen qolǵa túsip, durys bap kórgen búrkitter (ony «qol bala» dep ataıdy) qańtar, aqpan aılarynda túlki alýǵa shamasy keledi. Túz qyranyn qolǵa túsirýdiń qazaq qusbegileri arasynda ár túrli ádisi belgili. Olar: aýmen ustaý, tor jaıý, toıattatyp alyp tutqıyldan basyp qalý, sheńgeldestirý, uıadan alý. Aýmen ustaý úshin kózi keń, bııazy jipti tordy elsiz dalaǵa kurady. Ol úshiı qabyqtalǵan bes-alty taldy jerge álsizdeý qazyp, tormen qorshaıdy da, aý ortasyna myqtap qazyq qaǵady. Qazyqqa tiri túlki nemese qoıan, keıde bir-eki taýyq baılaıdy. Qııadan kórip, qudııa túsken búrkit tóbesi ashyq tordan esh ýaqytta tik kóterilip ushpaıdy. Júgire kóterilip ushamyn degende torǵa oralady. Tor jaıý ádisi kóbine qys aılarynda qar túsken soń qoldanylady. Ol úshin qar tústes aq shańqan tordy qar ústinen bir metrge jýyq bıiktikte kere kurady da, astyna tiri túlki nemese qoıan baılaıdy. Buǵan sorǵalap túsken qyran aıaǵyn torǵa shalyp alady. Solqyldaq tor búrkittiń aıaqtirep, serpile ushýyna kedergi jasaıdy. Toıattatyp ustaý úshin túz taǵysynyń ańǵa túsken nemese jas jemtikke qonǵan sátin ańdý kerek. Ol úshin ilkimdi, ushqyr atqa minip, ábden meldektep toıǵan búrkitke eń urymtal degen ıek artpadan tutqıylda qosylyp beredi. Kún jelten bolsa jel jaǵynan shyqsa, toıǵan qus yqqa qaraı júgirgende bótegesimen jer soǵyp, kóterilip kete almaıdy. Ushqyr atpen tónip kelgen bette qus ústine shapan sııaqty kıimdi jaba salý kerek. Al sheńgeldestirý úshin qol qusyn, qolǵa úırengen búrkitti túz qyranyna salady. Ol úshin qol kusynyń balaq baýyna túlkiniń jon terisin, nemese bir sanyn qyzarta baılap qoıa beredi. Árıne, túz kusynyń boıyn kórip ba ryp jiberý kerek. Sonda úı qusy óz tektesimen juptasyp ushýdy ańsap kóterilse, túz qúsy onyń aıaǵyndaǵy jemge kudııady. Mundaı jaǵdaıda qos búrkit sóz joq sheńgeldesip jerge túsedi. Búrkitti uıadan ustaý úshin ańshynyń kóp eńbegi, ádisqoılyǵy, eptiligi qajet. Ol úshin qustyń meken-jaıyn, qonatyn mezgilin ábden baqylap alyp, tor, tuzaq, shappasyna kıiz salǵan qaqpan taǵy da baska ádister arqyly qolǵa túsiredi. Uıasynan ustamaı, tor, tuzaq quryp nemese basqasha aıla tásilmen ustaǵan eresek búrkitti kez kelgen adam úırete almaıdy. Túzden ustaǵan qusty úıretetin adam kustyń syryna qanyq, erekshe shydamdy, erinbeıtin erik kúshtiń ıesi bolý kerek. Túz qusyn qolǵa túsisimen tomaǵa kıgizbeı úıretýge bolmaıdy. Tomaǵa kıgizgen soń da eki-úsh kún uıyqtamaı qarsylyq kórsetetin qıqarlyǵy bolady. Ondaıda yrǵaqqa (terbelmeli átkenshek etip baılanǵan jumyr aǵash) otyrǵyzyp, uıyqtatpaı jeńip úıretedi. Iaǵnı eki kún bolsyn, úsh kún bolsyn kus qarsylyǵyn qoıǵansha qajymaı birge bolǵan abzal. Sonyń bárine únemi sylap-sıpap, janasyp, erekshe yqylas kórsete, dybys shyǵaryp otyrǵan jón. Máselen, erkeletkende «bopym-bopym» dese, shaqyrǵanda «pa-pa» nemese «keý-keý» dep úıretedi qazaq qúsbegileri. Qus ári uıqydan, ári ashtyqtan sharshap, qajyǵan shaqta qarsylyǵy azaıyp tynyshtala bastaıdy. Sıpasa da jaqtyrtpaı, qozǵalaqtap, ysyldap, saqyldaýyn qoıady. Osy shaqta jemdi qoldan berip úıretýdiń de paıdasy kóp. Qustyń alǵashqyda ózdiginen etke umtylmaıtyn ádeti bolady, ondaıda bir japyrak etke qant búrkip, asatyp jiberse úırenip ketýi op-ońaı. Bapker, ańsaq, saıatshy qusbegiler qolǵa túsken qusty tún ortasynda turyp aınalyp-tolǵanyp yqylas kórsetip, sylap-sıpap kaıtady. Búrkittiń ıesine ábden baýyr basýy úshin mundaı yqylas kajet-aq. Qalyń tobyr ishinen ıesiniń daýysyn tanyp tomaǵaly búrkittiń shańqyldap koıa berýi osyndaı eńbektiń nátıjesi bolsa kerek. Búrkit ıesiniń qolynan jem jeýge úırengen soń alysta turyp jem kórsetip, shaqy-ryp, qolyna qonýǵa baýlıdy. Munyń bári qustyń atqa da, adamǵa da úıirsek bolýyna ári shynyǵýyna birden-bir sebep. Baýlý kezderinde aıaǵyna baılanǵan uzyn jeńil shyjym jiptiń bolǵany abzal. Qazaq qusbegileri bulaı baýlýdy shyrǵaǵa tartý dep ataıdy. Erinbeı-jalyqpaı shyrǵaǵa kóp tartqan búrkittiń qanat kuıryǵy berik talmaı ushatyn bolyp jetiledi. Munan soń dalbaıǵa túsirip úıretedi. Dalbaıǵa túsirý dep tulyp etip soıylǵan ań terisiniń (kóbinese, túlki terisi) ústinen jem alǵyzýdy aıtady. Jemdi ań terisiniń kez kelgen jerine qoıa salmaı, bas jaǵyna tyǵyp, eki kózinen bolar-bolmas qyzartyp kórsetip qoıý kerek. Búrkit sonda kúsh jumsap sýyryp jeıdi. Buǵan úırengen shaqta tulypqa uzyn jip baılap súıretedi de, búrkitti at ústinde ustap turyp kórsetedi. Eger kus tomaǵasyn sypyrǵanda dalbaı tulypqa talpynyp, lap qoısa ári qaraı súıretpeı tastaı salý kerek. Sol jerde dalbaıdaǵy qant búrkilgen tátti etti bir-eki ret qaqshytkan jón. Munan son qusty qolǵa alyp tomaǵasyn kıgizedi de, atqa minip súıretpe dalbaıdy taǵy da kórsetedi. Osylaısha qaıtalaı berýdiń esh zııany joq. Búrkittiń ańǵa úsh túrli túsetini bar. Biri — shanshyla, ekinshisi — sypyra, úshinshisi ilip túsedi. Osy úsheýiniń ishinde ilip túsýge daǵdylanǵan jaqsy. Sebebi, shanshyla túsken kús birde bolmasa birde jerge soǵylyp («jer soǵyp qalý» degen tirkes osydan shyqqan), mert bolýy múmkin. Al sypyra túsken kus aǵynyn toqtata almaı tegeýrinin (jembasar úsh saýsaǵyna qarsy ornalasqan artqy jalǵyz saýsaq) aldyryp alady. Ilip túsýge qalyptastyrý úshin súıretip kele jatqan dalbaıǵa qús aıaǵy tıisimen tastaı salý kerek. Eger ári qaraı kyzyqtyrý maqsatymen súırete berseńiz sypyra túsýdi ádet etedi. Al dalbaıdy tipten súıretpeı kórsetseńiz, qımylsyz «ańǵa» kóktegi kustyń shanshylyp túsýi ádetke aınalady. Búrkitti shyn ańǵa salmas búryn óre salynyp, aýyzy tumyldyryqtalǵan tiri túlkige túsirip kórýdiń de paıdasy mol. Muny kúsbegiler tilinde «tiriletý» dep aıtady. Tiri túlkige qaımyqpaı túsken búrkittiń ań alýǵa úırengeni. Bul sııaqty búrkitti baýlý ádisteriniń qaı-qaısysyna kiriskende, tipti ańǵa salǵanda da qoldaǵy qusty ash ustaǵan jón. Qazaq qúsbegileriniń «ıt ıesi úshin, búrkit tamaǵy úshin alady» deýi kóp jylǵy tájirıbesiniń qorytyndysynan túıgen ádil sóz. Qusbegiler qolyndaǵy búrkitin ańǵa salý úshin mamyr, maýsym aılarynan bastap baptaıdy. Aldymen qansoqta, qyzyl sııaqty mańyzdy tamaq berip, túletý úshin semirtedi. Bul kezdi qyzylǵa otyrǵyzý nemese túletý dep aıtady. Qus túlegi bapty bolsa, az kúnde-aq boı júni súzilip, sylalanyp sala beredi. Al túlek bapsyz, tamaǵy qýatsyz nemese mazasy bolmasa qustyń boı júni jymdaspaı qobyrap, qaýyrsyndary býnaqtalyp durys jetilmeıdi. Búrkittiń túlegi bitkende boı júni taralyp, qanat qúıryǵy bekem jınaqy bolyp jetiledi. Osy kezde qaıtadan aryqtatyp (kúrt aryqtatpaý kerek) shyrǵaǵa tartady. Ushyryp jemdeıdi. Bul jańa shyqqan qaýyrsyndarynyń jetilýine topshysynyń berik bolyp shynyǵýyna sebepshi. Munan ári búrkitti sarytap etip, ortasha etinde ustaǵan jón. Búrkittiń eki jylda bir dene júnin, úshinshi jyl degende jal-quıryǵyn (qanat-quıryǵyn) túleteli. Boı júnin túletý úshin qatty semirtse jetip jatyr. Dúr-dúr silkingende japyraqtary tógilip, túsip qalady. Keıbir qusbegiler boı júnin túletý úshin jylqynyń tamaq bezin qymyzǵa ashytyp jegizedi. Bul qustyń densaýlyǵyna jaqsy emes. Qanat-quıryǵyn túletý úshin ótkir bákimen iri qaýyr- syndarynyń tym túbine jýyqtatpaı qyrqyp tastaıdy. Munan soń qaýyrsyndardyń qýys ózegine bórttirgen bıdaı nemese kúkirt tyǵyp bergi jaǵyn maqtamen bekite salady. Sonda bir jumadan qalmaı qústyń iri qaýyrsyndary túsip qalady da, onyń ornyna muqalmaǵan kók bolat semserdeı jańa qaýyrsyn bitedi. Qazaq qusbegileriniń qolyndaǵy qusty tıisti bap, kúıine qaraı ashyqtyrýy, qoıalatýy (qustyrý), shaıatyny (ishin júrgizý) bolady. Qoıalatý úshin barmaqtaı aq kıizdi ábden jýyp tazartyp maıǵa orap asatyp jiberse, azdan soń ishindegi bar nájisti qustyryp, birge túsedi. Al ishin shaıyp, ashyqtyrý úshin tyrna jiliginen jasalǵan tútiktep bir-eki ret kyzyl shaı jutqyzsa jetip jatyr. Qusbegilerden «qaıyrý» degen sózdi jıi estımiz. Bul sóz qusty ár kezde ár túrli bapta ustaý úshin oǵan beriletin ta- maǵyna baılanysty aıtylady. Máselen, qusbegi qolyndaǵy búrkitin qaıyryp, qalaǵan bir babyna keltirý úshin myna sııaqty jemniń túrleri beriledi: Qansoqta — ólgen ańnyn nemese maldyń týralmaǵan, qany sorǵalaǵan kesek eti. Qyzyl — qustyń qylǵyp qaqshýyna ońtaılanyp týralǵan qyzyl et. Munyń da qan-sóli ózinde bolady. Tartpa — maldyń nemese ańnyń jelkesi, tolarsaǵy, shandyry sııaqty qunary az sińirli jerleri. Sarbórtpe — týralǵan soń, eki-úsh ret shúberekteı bolǵ- ansha sýǵa shaıyp, syǵymdap, bar mańyzynan aıyrǵan et. Toıat — qus ózi alǵan ańnyń tańyn irep, tilin sýyryp nemese ystyk ókpesi men jyly maıyn oıyp jese, sony kús toıattady deıdi. Úrgen ókpe nemese boz ókpe — soıylǵan maldyń, ıakı, ańnyń ókpesine pyshaq tıgizbeı keńirdegimen qosa alyp úrip qoıady. Sonda ókpe mańyzynan aıyrylyp, qústy belgili kúıge túsiretin jem bolyp shyǵady. Qusbegiler qolyndaǵy qustyń jaı kúıin tamyrshydaı baǵyp otyrady da qajet bolsa búrkitke «aqjem» men «bozókpeni» júdetý úshin, «tartpany» shynyqtyrý úshin, «qansoqta» men «qyzyldy» semirtý úshin beredi. Al «sarbortpeni» qusty bir kalypta ustaý úshin beredi. Muny qazaq «oıtamaq» dep te aıtady. Búrkitti shoshymaldy etpeı durys baptap qolǵa tez kóndiktirýdiń bir sharty oǵan qajetti múlikterdiń durys jasalýynan da. Olardyń ataýlary mynadaı: Tuǵyr — búrkittiń quıryǵy jerge tımeıtindeı etip jasalǵan aǵash sáki. Qazaqta búrkit tuǵyryn altynmen aptap, kúmispen kúptep óner týyndysyndaı etip áshekeıleý dástúri de bolǵan. Tuǵyrdy sheberlikterine karaı ár túrli etip jasaı beredi. Tomaǵa — qustyń kózin jaýyp turý úshin bylǵarydan qos saı, úsh saı nemese tórt saı etip tigetin bas kıim. Búrkit aıaǵymen qaǵyp túsirmes úshin tomaǵaǵa shyrt etpemen bekitilgen tamaq baý taǵylady. Shytyra qadap, úkilegen to- maǵa qúsqa erekshe bir kórik beredi. Tomaǵasyz qus mazasyz bolady. Balaq baý — kolǵa túsken qustyń aıaǵyn qatty qyspaı- tyndaı etip kıizden saqına tigedi de, onyń syrtyn bylǵa- rymen qaptaıdy. Sol bylǵaryǵa uzyndyǵy eki súıemdeı ǵana qaıys taspa nemese shyjym jip taǵyp ushyna jeńil shyǵyrshyq ótkizedi. Balaqbaý, birinshiden, qoldaǵy qusty tuqyrta ustap, ornyqty otyrǵyzý úshin kerek. Ekinshiden, tuǵyrda mazasyz bolmaý úshin, úshinshiden, jeli baýdy ótkizý úshin qajet. Jeli baý — balaq baýdyń qos shyǵyrshyǵynan ótkizetin, basynda túıin tyǵyryǵy bar shyjym jip. Jeli baý qusty shyrǵaǵa tartqanda nemese qolǵa jańadan túsken búrkitti baýlyǵanda kajet. Búrkit qolǵap nemese bııalaı — jumsaq etip ýalanǵan qasqyr terisinen úsh saýsaq etip astar salyp tikken qolǵap. Búrkit qundaq nemese bóleý — taldy baýyrlap shabady da, dóńgelete ıip otyryp eki basyn biriktiredi. Sonan soń sheńberdiń ishine jıi etip kúldireýish salady. Bul kishkentaı, oıynshyq shańyraqqa uqsaıdy. Munan ári piship otyryp dóp-dóńgelek kórpeshe tigedi de, sheńberdiń eki jerine bala besiginiń tartpasyna uqsas tartpa taǵady. Ádette kúnimen ańǵa salynǵan qustyń qýaty azaıyp, keshki salqynǵa shydamaı kuryldaıtyn kezderi bolady. Sondaı shaqta búrkittiń aıaǵyn baýyryna alǵyzyp, bóleýge baılap júrip ketse dáneńe de etpeıdi. Búrkit baldaq nemese qóldyq — qusbeginiń qusy qonyp otyrǵan qoly talmas úshin súıep otyratyn asha aýyz aǵash. Búrkit baldaqtyń bir jaǵyna búldirge tańylady da, er-toqym- nyń aldyńǵy qaptalynan ótken shettikpen baılastyrady. Sapty aıaq — qysqa ǵana saby bar, jaıpaq kelgen aǵash ydys. Tútik nemess shúmek — qustyń ishin shaıý úshin, sý berý úshin tyrna jiliginen nemese aǵashtan bir basyn jaıpaq aýyzdy etip jasaǵan tútik. Minekı, kusqa kajetti múlikterdiń negizgileri osylar. Qazaq qusbegileri qolyndaǵy qustyń meken-jaıyna, minezine, álsizdik-kúshtiligine, ushqarlyq-alǵyrlyǵyna, syrt bitimine qaraı at koıady. Máselen, «Aqshegir», «Kúıshil», «Kúńtaban», «Shúńirek», «Kekshil», «Sadaqsan», «Aqıyq», «Qandy balaq», «Sabalaq», «Sháýli», «Sarsúmbi»t.b. Bulardy qustyń tegine qaraı koıylǵan aty deıdi. Keıde qustyń atyna tárbıe-bap kórip, baýyr basqan ıesiniń esimi de qosa atalady. Máselen «Týlaqtyń sholaǵy» (bul kusty Abaı aqyn bes qulyndy bıe berip alǵan eken), «Tinekeıdiń sary qusy», «Jaıaý Musanyń kók doıyny», «Mátimusanyń on úsh quıryǵy», «Shaımannyń sursholaǵy», «Jabaıdyń qara shegiri» taǵy basqalary. Qazaq qusbegileri búrkit atyn jasymen de ataıly. Ja- syna qaraı búrkit bylaı atalady: bir jas — balapan kus, eki jas — qan túbit, úsh jas — tirnek, tórt jas — tas túlek, bes jas — muzbalaq, alty jas — kók túbit, jeti jas — qana, segiz jas — jana, toǵyz jas — maı túbit, on jas — barqyn, on bir jas — barshyn, on eki jas — shógel, osylaısha on bes, jıyrma jasqa deıin atala beredi. Qazaq ańshylary júırik at, qyran búrkit, alǵyr tazy, bolat qaqpanyn, qyl tuzaq, jibek toryn saqadaı saı etip, aılap-aptalap ańshylyk qurýdy «salbýryn» dep ataıdy. Salbýrynǵa qatysqandar jasyna, ataǵyna, aqylyna, baı- lyǵyna, bilimine qaramaı mindetti túrde búrkit ıesi qusbe- gige baǵynady. Kusbegi salbýrynǵa qatysýshylardy aldyn ala beske bólip toptaıdy. Birinshi, turǵyshylar — búrkit ustap bıikte turýshylar. Ekinshi, qaǵýshylar —ań júretin jerdi tinte súzip qýyp shyǵýshylar. Úshinshi, tosqaýylshylar — qashqan ańdy in qorymnan, taýly-tastaqty jerlerden qaıtaryp, jasqap túrý úshin jolyn tosýshylar. Tórtinshi, izshiler — ańdy izine túsip júrip, boıyn kórýshiler. Besinshi, qyzylshy nemese baqyrshylar — qosta kalyp as ázirleýshiler nemese soıýshylar. Minekı, «Aqter jaqsy bolsa, oınaıtyn róldiń jamany joq» degenleı-aq bul toptyń qaı-kaısysy bolsa da úlken iskerlikti sezimtaldyqty, tózimdilikti, sabyrdy, uı- ymshyldyqty kajet etedi. Durys baýlynyp, jaqsy bap kórgen búrkit túlki, qarsak, qoıan alady. Al keıbir ójet qyrandar qasqyr, kıik, arqarǵa da túsedi. Uıa basar búrkittiń salmaǵy bes, bes jarym kılogramm, erkegi tórt, tórt jarym kılogramm bolady. Eki shalǵylyǵy- nyń (eki qanaty) aralyǵy eki-eki jarym metr bolyp kezde- sedi. Uıa basar qús denelileý, ashýly, kúshi de basym keledi. Ǵylymı derekterde búrkit 100—150 jyl jasaıdy deıdi. Al qazaq kusbegileri kóbinese on bes — jıyrma jyl salǵan qusty sóz etedi. Minekı, búrkit týraly kórip-bilgen, oqyp-túıgen, azyn- aýlaq maǵlumattarymyz osyndaı. Aqseleý SEIDIMBEK Ult.kz
Ańshylyqtyń úmit qýanyshy kóp. Ystyq ottaı qyzýly mınýty kóp, maǵnaly ómir. Ańshylyqta kisini aqyn kúıine jetkizetin sezim kúıi kóp. M. Áýezov Bir nárse eki aıaqty, segiz barmaq, Ilikse dúnıeniń baryn almaq. Óziniń tili bar da, tisteri joq. Jutady kóringendi almap-jalmap. (Halyq jumbaǵy. Sheshýi: búrkit) Kól-kósir sary dalany sahna etken ata-babamyz tek qana maldyń tisin kúıttep, izine erýmen ǵumyr keshken joq. Kóńil qumaryn qandyrarlyq talaı-talaı qyzyqty da taba bilgen. Sol qyzyqtyń bir ushyǵy ańshylyqqa da baılanysty. Júırik at, qyran búrkit, alǵyr qarshyǵa, qumaı tazy, aılaly suńqar, bolat qaqpan, túzý myltyq sııaqtylardyń qaı-qaısysy da ózindik syrǵa toly tamashasymen árkimdi-aq eliktire bilgen. Jaı eliktirý emes, jany sergek er jigittiń senimdi serigi, qıyndyqqa toly ómirleriniń bir mezgildik arashasyndaı da boldy. Sondyqtan da qazaqtyń tirshilik saltynda qysqa kúnde qyryq alyp, qorjyn toltyryp, «úıirimen úsh toǵyz» olja baılandyrar eń súıikti kásibi osy ańshylyq. Sonymen birge ańshylyq saıatshylyqtyń ózgeshe jaqsylyǵy bar. Ol kimdi bolsa da salqyn sabyrǵa, jan semirter kóńildilikke baýlyp, erik kúshi men dene kúshiniń úndestik tabýyna yqpal etedi. Bul rette atamyz qazaq ańshylyqty kásip emes, óner sanaýynda da úlken mán bar. Qazaq arasynda ańshylyqtyń keń taraǵan túri — ańdy búrkitpen aýlaý, búrkit ustap saıatshy bolý, ańshylyqqa den qoıyp, salbýrynǵa shyǵý. Juqalaý kók tumsyǵy kelse jalpaq, Meljemdi qojyr taban, buty taltaq, Kóz aýdany shúńirek, kekshil mańdaı, Keń ıyq, sany jýan, tósi shalqaq. BÚRKIT Topshysy kelse joǵarylaý, Shalǵysy kuıryǵyna tursa taıaý, Kókte úshqyr, tuǵyrda shańqyly joq, Bir túlkiden basqaǵa bolmasa jaý. Qolyńnan ózi tilep ushsa samǵap, Qurǵatpaı qanjyǵańdy kúnde qandap. Dúnıeniń bir qyzyǵy — qyran búrkit, Alystan at terletip tapsań tańdap. Shegir kóz qandy balak qyran búrkit, Bozbala qapy kalma, malyńdy irkip. Alpys eki aılaly túlkini ustap, Baılasań qandaı qyzyq, qarǵa silkip. Qara til, qanjar tuıaq, qanǵa toımas, Qansha kerip tursa da almaı qoımas. Shubar tuıaq jırendi taýyp salsań, Erdiń qunyn berseń de basyn joımas. Lyp etip, etpetinen ketse zýlap, Tym epti sypyrǵany jer baýyrlap. Jaryq etip jaqpar tastan túlki qashsa, Shap etip kyzdy ustaǵan bozbala naq. Bulqynyp bolmaımyn dep shaıqasqandaı. Sytylyp kutylmaq bop baıqasqandaı. Qarańdap dóń astynda jatsa basyp, Tar jerde eki ǵashyk aıqasqandaı. Jibermeı basyp alsa julqynǵanǵa, Bosatpaı búre túsip bulqynǵanǵa. Bultartpaı jumarlap ap ılep jatar, Shynymen yntasy aýyp umtylǵanda. Kók tumsyq kózge deıin qanǵa batyp, Ústine attaı minip otyrǵanda.. Kónilge kórmek úshin o da qyzyq, Uksaıdy qyz ben jigit qosylǵanǵa. Abaı aqynnyń aıtqany delinetin bul óleń Shyǵys Qazaqstan oblysy, Samar aýdany, Jambyl atyndaǵy kol- hozdyń turǵyny Mekeev Súleımen aqsaqaldyń aıtýy boıynsha hatqa túsip otyr. Abaı sııaqty jaqsy-jamannyń parqyn biletin, tirshiliktiń qyr-syryna zerde boılatqan uly aqyn qyran qustyń qylyq-qasıetine tegin tańdanbasa kerek. Qandaı tańdanys, qanshama sulý sóz, súısinýge toly sezim deseńizshi! Ań qyzyǵy ańshylyq kásibi óz aldyna, soǵan qosa nebir ádemi dástúr, sulý saz, sátti teńeý qalyptasyp, neshe túrli múlikterdiń, zattyq muralardyń dúnıege kelgenin kóremiz. Qazaq arasynda jyrtqysh kustardyn ár túrin qolǵa úıretý dástúri bolǵan. Solardyń ishinde eń bir qasıet tutatyn qyrany — búrkit. Búrkit dep qazaq ańshylary jyrtqysh kustardyń ishindegi asa tektisin, adam qolyna tez úırengish estisin ataǵan. Sonymen birge qaıratyna saı bettiligi, júrektiligi, qıyrdaǵyny tez sezetin kórgishtigi de ózge qustarǵa karaǵanda búrkittiń ereksheligin kórsetedi. Kóp rette kyran búrkit dep atalýynyń ózi sol qyraǵy kóregendiginen, shalymdy alǵyrlyǵynan bolsa kerek. Kazaqstanda búrkit qıasy kóbinese Altaı, Saýyr, Tarbaǵataı, Alataý, Kókshetaý, Shyńǵys sııaqty silemdi taý- larda, sonymen birge ormandy alqaptarda ásirese, bıik qaraǵaıly, úıeńkili jerlerde kezdesedi. Qazaq qusbegileriniń qolǵa túsken búrkitti «oı qusy» nemese «qyr qusy», «taýly jerdiń qusy» deýi de osydan. Taýly jerdi mekendeıtin búrkitterdiń tulǵasy kesek, kóldeneńi aýqymdy ıyqty, ańǵary (eki aıaǵynyń arasy) alshaq, jaýyryny syrtqa teýip, moıyn júni men balaq júni salaly bólyp keledi. Tek bitim tulǵasy ǵana emes, syrtqy túr túsinde de ózindik erekshelikteri bar. Máselen, kyr qúsynyń júni qara barqyn tartyp, boıyndaǵy aq teńbilderi erekshelene, aıqyn kórinedi. Ásirese, eki ıyǵy men quıryǵynyń aǵy mol bolatyndyqtan kózge uryp turady. Al oı kusy óziniń yqsham, jınaqylyǵymen kóz tartady. Japyraqtary súıirlene jymdasyp, jalpy túr-túsi sary buıra mármárdaı minsiz kerinedi. Eger onyń taranyp sylanǵannan keıingi tuǵyrdaǵy sabyrly keıpine zer sal- sańyz sheber músinshiniń qolynan shyqqandaı ǵalamat bir minsiz túlǵany kórer edińiz. Tek qana aqaýsyz sulýlyq emes, sonysyna úndes uly sabyr men jaltaqsyz jigerdi, tek ózine ǵana jarasatyn pańdyqty kórer edińiz. Oı kusy denesiniń yqsham, jeńil bitýi dalaly, ormandy jerlerge beıimdelgen bolsa kerek. Qazaq qusbegileri ustaǵan búrkitterdiń «Altaıdyń aqıyǵy», «Qaraǵaıdyń qyzylbalaq sarysy» nemese «Qanisher qara», «Túmenniń sary qusy» dep ataýy da jańaǵydaı meken-jaıyna qaraı qalyptasqan bitim erekshelikterinen týǵan. Taý búrkitteri uıasyn bıik kuzǵa, qanattydan basqanyń óresi jetpeıtin jaltyr bettegi kemerge salady. Oı búrkitteri bıik qaraǵaı, úıeńki, keıde sekseýildiń de basyn uıalaı beredi. Al úngir, in, ózenniń jar qabaǵy sııaqty arzan oryndardy sirá da meken etpeıdi. Meken etý bylaı tursyn, qanat búgip aıaldamaıdy da. Búrkit uıasy iri shómshekterden salynǵandyqtan uıa ortasyna shı, óleńshóp tósese de jaısyzdaý bolady. Uıa kólemi bir jarym, eki metr bolyp keledi. Búrkit uıa basarynda taýly jer bolsyn, ormandy jer bolsyn aralaryn bir, bir jarym shaqyrymnan birneshe uıa salady. Keıin jumyrtqalar shaǵynda solardyń birin ǵana meken etedi de, artyq qalǵan uıalar atalyq, sháýli búrkittiń enshisine, ıeligine tıedi. Balapany qara qanat bolyp, ushýǵa baýlynǵan shaqta álgi uıalardy birinen soń birin jańa óris, jaıly qonys etedi. Búrkit jumyrtqasynyń túsi aqshyl bolady. Uzyny — 59-71 mıllımetr, salmaǵy 95-100 gramm tartady. Búrkit balapany bir jarym aı jumyrtqada, eki aı bes kún, eki aı on kún uıada bolyp, tamyz aıynyń ortasyna qaraı uıadan usha bastaıdy. Osydan qyrkúıek, qazan boıy sháýili men uıabasardyń baýlýymen júredi de, onan ári óz betimen ań ustap jeýge jaraıdy. Qazaq qusbegileriniń dástúrinde sary aýyz balapan kezinen qolǵa túsip, durys bap kórgen búrkitter (ony «qol bala» dep ataıdy) qańtar, aqpan aılarynda túlki alýǵa shamasy keledi. Túz qyranyn qolǵa túsirýdiń qazaq qusbegileri arasynda ár túrli ádisi belgili. Olar: aýmen ustaý, tor jaıý, toıattatyp alyp tutqıyldan basyp qalý, sheńgeldestirý, uıadan alý. Aýmen ustaý úshin kózi keń, bııazy jipti tordy elsiz dalaǵa kurady. Ol úshiı qabyqtalǵan bes-alty taldy jerge álsizdeý qazyp, tormen qorshaıdy da, aý ortasyna myqtap qazyq qaǵady. Qazyqqa tiri túlki nemese qoıan, keıde bir-eki taýyq baılaıdy. Qııadan kórip, qudııa túsken búrkit tóbesi ashyq tordan esh ýaqytta tik kóterilip ushpaıdy. Júgire kóterilip ushamyn degende torǵa oralady. Tor jaıý ádisi kóbine qys aılarynda qar túsken soń qoldanylady. Ol úshin qar tústes aq shańqan tordy qar ústinen bir metrge jýyq bıiktikte kere kurady da, astyna tiri túlki nemese qoıan baılaıdy. Buǵan sorǵalap túsken qyran aıaǵyn torǵa shalyp alady. Solqyldaq tor búrkittiń aıaqtirep, serpile ushýyna kedergi jasaıdy. Toıattatyp ustaý úshin túz taǵysynyń ańǵa túsken nemese jas jemtikke qonǵan sátin ańdý kerek. Ol úshin ilkimdi, ushqyr atqa minip, ábden meldektep toıǵan búrkitke eń urymtal degen ıek artpadan tutqıylda qosylyp beredi. Kún jelten bolsa jel jaǵynan shyqsa, toıǵan qus yqqa qaraı júgirgende bótegesimen jer soǵyp, kóterilip kete almaıdy. Ushqyr atpen tónip kelgen bette qus ústine shapan sııaqty kıimdi jaba salý kerek. Al sheńgeldestirý úshin qol qusyn, qolǵa úırengen búrkitti túz qyranyna salady. Ol úshin qol kusynyń balaq baýyna túlkiniń jon terisin, nemese bir sanyn qyzarta baılap qoıa beredi. Árıne, túz kusynyń boıyn kórip ba ryp jiberý kerek. Sonda úı qusy óz tektesimen juptasyp ushýdy ańsap kóterilse, túz qúsy onyń aıaǵyndaǵy jemge kudııady. Mundaı jaǵdaıda qos búrkit sóz joq sheńgeldesip jerge túsedi. Búrkitti uıadan ustaý úshin ańshynyń kóp eńbegi, ádisqoılyǵy, eptiligi qajet. Ol úshin qustyń meken-jaıyn, qonatyn mezgilin ábden baqylap alyp, tor, tuzaq, shappasyna kıiz salǵan qaqpan taǵy da baska ádister arqyly qolǵa túsiredi. Uıasynan ustamaı, tor, tuzaq quryp nemese basqasha aıla tásilmen ustaǵan eresek búrkitti kez kelgen adam úırete almaıdy. Túzden ustaǵan qusty úıretetin adam kustyń syryna qanyq, erekshe shydamdy, erinbeıtin erik kúshtiń ıesi bolý kerek. Túz qusyn qolǵa túsisimen tomaǵa kıgizbeı úıretýge bolmaıdy. Tomaǵa kıgizgen soń da eki-úsh kún uıyqtamaı qarsylyq kórsetetin qıqarlyǵy bolady. Ondaıda yrǵaqqa (terbelmeli átkenshek etip baılanǵan jumyr aǵash) otyrǵyzyp, uıyqtatpaı jeńip úıretedi. Iaǵnı eki kún bolsyn, úsh kún bolsyn kus qarsylyǵyn qoıǵansha qajymaı birge bolǵan abzal. Sonyń bárine únemi sylap-sıpap, janasyp, erekshe yqylas kórsete, dybys shyǵaryp otyrǵan jón. Máselen, erkeletkende «bopym-bopym» dese, shaqyrǵanda «pa-pa» nemese «keý-keý» dep úıretedi qazaq qúsbegileri. Qus ári uıqydan, ári ashtyqtan sharshap, qajyǵan shaqta qarsylyǵy azaıyp tynyshtala bastaıdy. Sıpasa da jaqtyrtpaı, qozǵalaqtap, ysyldap, saqyldaýyn qoıady. Osy shaqta jemdi qoldan berip úıretýdiń de paıdasy kóp. Qustyń alǵashqyda ózdiginen etke umtylmaıtyn ádeti bolady, ondaıda bir japyrak etke qant búrkip, asatyp jiberse úırenip ketýi op-ońaı. Bapker, ańsaq, saıatshy qusbegiler qolǵa túsken qusty tún ortasynda turyp aınalyp-tolǵanyp yqylas kórsetip, sylap-sıpap kaıtady. Búrkittiń ıesine ábden baýyr basýy úshin mundaı yqylas kajet-aq. Qalyń tobyr ishinen ıesiniń daýysyn tanyp tomaǵaly búrkittiń shańqyldap koıa berýi osyndaı eńbektiń nátıjesi bolsa kerek. Búrkit ıesiniń qolynan jem jeýge úırengen soń alysta turyp jem kórsetip, shaqy-ryp, qolyna qonýǵa baýlıdy. Munyń bári qustyń atqa da, adamǵa da úıirsek bolýyna ári shynyǵýyna birden-bir sebep. Baýlý kezderinde aıaǵyna baılanǵan uzyn jeńil shyjym jiptiń bolǵany abzal. Qazaq qusbegileri bulaı baýlýdy shyrǵaǵa tartý dep ataıdy. Erinbeı-jalyqpaı shyrǵaǵa kóp tartqan búrkittiń qanat kuıryǵy berik talmaı ushatyn bolyp jetiledi. Munan soń dalbaıǵa túsirip úıretedi. Dalbaıǵa túsirý dep tulyp etip soıylǵan ań terisiniń (kóbinese, túlki terisi) ústinen jem alǵyzýdy aıtady. Jemdi ań terisiniń kez kelgen jerine qoıa salmaı, bas jaǵyna tyǵyp, eki kózinen bolar-bolmas qyzartyp kórsetip qoıý kerek. Búrkit sonda kúsh jumsap sýyryp jeıdi. Buǵan úırengen shaqta tulypqa uzyn jip baılap súıretedi de, búrkitti at ústinde ustap turyp kórsetedi. Eger kus tomaǵasyn sypyrǵanda dalbaı tulypqa talpynyp, lap qoısa ári qaraı súıretpeı tastaı salý kerek. Sol jerde dalbaıdaǵy qant búrkilgen tátti etti bir-eki ret qaqshytkan jón. Munan son qusty qolǵa alyp tomaǵasyn kıgizedi de, atqa minip súıretpe dalbaıdy taǵy da kórsetedi. Osylaısha qaıtalaı berýdiń esh zııany joq. Búrkittiń ańǵa úsh túrli túsetini bar. Biri — shanshyla, ekinshisi — sypyra, úshinshisi ilip túsedi. Osy úsheýiniń ishinde ilip túsýge daǵdylanǵan jaqsy. Sebebi, shanshyla túsken kús birde bolmasa birde jerge soǵylyp («jer soǵyp qalý» degen tirkes osydan shyqqan), mert bolýy múmkin. Al sypyra túsken kus aǵynyn toqtata almaı tegeýrinin (jembasar úsh saýsaǵyna qarsy ornalasqan artqy jalǵyz saýsaq) aldyryp alady. Ilip túsýge qalyptastyrý úshin súıretip kele jatqan dalbaıǵa qús aıaǵy tıisimen tastaı salý kerek. Eger ári qaraı kyzyqtyrý maqsatymen súırete berseńiz sypyra túsýdi ádet etedi. Al dalbaıdy tipten súıretpeı kórsetseńiz, qımylsyz «ańǵa» kóktegi kustyń shanshylyp túsýi ádetke aınalady. Búrkitti shyn ańǵa salmas búryn óre salynyp, aýyzy tumyldyryqtalǵan tiri túlkige túsirip kórýdiń de paıdasy mol. Muny kúsbegiler tilinde «tiriletý» dep aıtady. Tiri túlkige qaımyqpaı túsken búrkittiń ań alýǵa úırengeni. Bul sııaqty búrkitti baýlý ádisteriniń qaı-qaısysyna kiriskende, tipti ańǵa salǵanda da qoldaǵy qusty ash ustaǵan jón. Qazaq qúsbegileriniń «ıt ıesi úshin, búrkit tamaǵy úshin alady» deýi kóp jylǵy tájirıbesiniń qorytyndysynan túıgen ádil sóz. Qusbegiler qolyndaǵy búrkitin ańǵa salý úshin mamyr, maýsym aılarynan bastap baptaıdy. Aldymen qansoqta, qyzyl sııaqty mańyzdy tamaq berip, túletý úshin semirtedi. Bul kezdi qyzylǵa otyrǵyzý nemese túletý dep aıtady. Qus túlegi bapty bolsa, az kúnde-aq boı júni súzilip, sylalanyp sala beredi. Al túlek bapsyz, tamaǵy qýatsyz nemese mazasy bolmasa qustyń boı júni jymdaspaı qobyrap, qaýyrsyndary býnaqtalyp durys jetilmeıdi. Búrkittiń túlegi bitkende boı júni taralyp, qanat qúıryǵy bekem jınaqy bolyp jetiledi. Osy kezde qaıtadan aryqtatyp (kúrt aryqtatpaý kerek) shyrǵaǵa tartady. Ushyryp jemdeıdi. Bul jańa shyqqan qaýyrsyndarynyń jetilýine topshysynyń berik bolyp shynyǵýyna sebepshi. Munan ári búrkitti sarytap etip, ortasha etinde ustaǵan jón. Búrkittiń eki jylda bir dene júnin, úshinshi jyl degende jal-quıryǵyn (qanat-quıryǵyn) túleteli. Boı júnin túletý úshin qatty semirtse jetip jatyr. Dúr-dúr silkingende japyraqtary tógilip, túsip qalady. Keıbir qusbegiler boı júnin túletý úshin jylqynyń tamaq bezin qymyzǵa ashytyp jegizedi. Bul qustyń densaýlyǵyna jaqsy emes. Qanat-quıryǵyn túletý úshin ótkir bákimen iri qaýyr- syndarynyń tym túbine jýyqtatpaı qyrqyp tastaıdy. Munan soń qaýyrsyndardyń qýys ózegine bórttirgen bıdaı nemese kúkirt tyǵyp bergi jaǵyn maqtamen bekite salady. Sonda bir jumadan qalmaı qústyń iri qaýyrsyndary túsip qalady da, onyń ornyna muqalmaǵan kók bolat semserdeı jańa qaýyrsyn bitedi. Qazaq qusbegileriniń qolyndaǵy qusty tıisti bap, kúıine qaraı ashyqtyrýy, qoıalatýy (qustyrý), shaıatyny (ishin júrgizý) bolady. Qoıalatý úshin barmaqtaı aq kıizdi ábden jýyp tazartyp maıǵa orap asatyp jiberse, azdan soń ishindegi bar nájisti qustyryp, birge túsedi. Al ishin shaıyp, ashyqtyrý úshin tyrna jiliginen jasalǵan tútiktep bir-eki ret kyzyl shaı jutqyzsa jetip jatyr. Qusbegilerden «qaıyrý» degen sózdi jıi estımiz. Bul sóz qusty ár kezde ár túrli bapta ustaý úshin oǵan beriletin ta- maǵyna baılanysty aıtylady. Máselen, qusbegi qolyndaǵy búrkitin qaıyryp, qalaǵan bir babyna keltirý úshin myna sııaqty jemniń túrleri beriledi: Qansoqta — ólgen ańnyn nemese maldyń týralmaǵan, qany sorǵalaǵan kesek eti. Qyzyl — qustyń qylǵyp qaqshýyna ońtaılanyp týralǵan qyzyl et. Munyń da qan-sóli ózinde bolady. Tartpa — maldyń nemese ańnyń jelkesi, tolarsaǵy, shandyry sııaqty qunary az sińirli jerleri. Sarbórtpe — týralǵan soń, eki-úsh ret shúberekteı bolǵ- ansha sýǵa shaıyp, syǵymdap, bar mańyzynan aıyrǵan et. Toıat — qus ózi alǵan ańnyń tańyn irep, tilin sýyryp nemese ystyk ókpesi men jyly maıyn oıyp jese, sony kús toıattady deıdi. Úrgen ókpe nemese boz ókpe — soıylǵan maldyń, ıakı, ańnyń ókpesine pyshaq tıgizbeı keńirdegimen qosa alyp úrip qoıady. Sonda ókpe mańyzynan aıyrylyp, qústy belgili kúıge túsiretin jem bolyp shyǵady. Qusbegiler qolyndaǵy qustyń jaı kúıin tamyrshydaı baǵyp otyrady da qajet bolsa búrkitke «aqjem» men «bozókpeni» júdetý úshin, «tartpany» shynyqtyrý úshin, «qansoqta» men «qyzyldy» semirtý úshin beredi. Al «sarbortpeni» qusty bir kalypta ustaý úshin beredi. Muny qazaq «oıtamaq» dep te aıtady. Búrkitti shoshymaldy etpeı durys baptap qolǵa tez kóndiktirýdiń bir sharty oǵan qajetti múlikterdiń durys jasalýynan da. Olardyń ataýlary mynadaı: Tuǵyr — búrkittiń quıryǵy jerge tımeıtindeı etip jasalǵan aǵash sáki. Qazaqta búrkit tuǵyryn altynmen aptap, kúmispen kúptep óner týyndysyndaı etip áshekeıleý dástúri de bolǵan. Tuǵyrdy sheberlikterine karaı ár túrli etip jasaı beredi. Tomaǵa — qustyń kózin jaýyp turý úshin bylǵarydan qos saı, úsh saı nemese tórt saı etip tigetin bas kıim. Búrkit aıaǵymen qaǵyp túsirmes úshin tomaǵaǵa shyrt etpemen bekitilgen tamaq baý taǵylady. Shytyra qadap, úkilegen to- maǵa qúsqa erekshe bir kórik beredi. Tomaǵasyz qus mazasyz bolady. Balaq baý — kolǵa túsken qustyń aıaǵyn qatty qyspaı- tyndaı etip kıizden saqına tigedi de, onyń syrtyn bylǵa- rymen qaptaıdy. Sol bylǵaryǵa uzyndyǵy eki súıemdeı ǵana qaıys taspa nemese shyjym jip taǵyp ushyna jeńil shyǵyrshyq ótkizedi. Balaqbaý, birinshiden, qoldaǵy qusty tuqyrta ustap, ornyqty otyrǵyzý úshin kerek. Ekinshiden, tuǵyrda mazasyz bolmaý úshin, úshinshiden, jeli baýdy ótkizý úshin qajet. Jeli baý — balaq baýdyń qos shyǵyrshyǵynan ótkizetin, basynda túıin tyǵyryǵy bar shyjym jip. Jeli baý qusty shyrǵaǵa tartqanda nemese qolǵa jańadan túsken búrkitti baýlyǵanda kajet. Búrkit qolǵap nemese bııalaı — jumsaq etip ýalanǵan qasqyr terisinen úsh saýsaq etip astar salyp tikken qolǵap. Búrkit qundaq nemese bóleý — taldy baýyrlap shabady da, dóńgelete ıip otyryp eki basyn biriktiredi. Sonan soń sheńberdiń ishine jıi etip kúldireýish salady. Bul kishkentaı, oıynshyq shańyraqqa uqsaıdy. Munan ári piship otyryp dóp-dóńgelek kórpeshe tigedi de, sheńberdiń eki jerine bala besiginiń tartpasyna uqsas tartpa taǵady. Ádette kúnimen ańǵa salynǵan qustyń qýaty azaıyp, keshki salqynǵa shydamaı kuryldaıtyn kezderi bolady. Sondaı shaqta búrkittiń aıaǵyn baýyryna alǵyzyp, bóleýge baılap júrip ketse dáneńe de etpeıdi. Búrkit baldaq nemese qóldyq — qusbeginiń qusy qonyp otyrǵan qoly talmas úshin súıep otyratyn asha aýyz aǵash. Búrkit baldaqtyń bir jaǵyna búldirge tańylady da, er-toqym- nyń aldyńǵy qaptalynan ótken shettikpen baılastyrady. Sapty aıaq — qysqa ǵana saby bar, jaıpaq kelgen aǵash ydys. Tútik nemess shúmek — qustyń ishin shaıý úshin, sý berý úshin tyrna jiliginen nemese aǵashtan bir basyn jaıpaq aýyzdy etip jasaǵan tútik. Minekı, kusqa kajetti múlikterdiń negizgileri osylar. Qazaq qusbegileri qolyndaǵy qustyń meken-jaıyna, minezine, álsizdik-kúshtiligine, ushqarlyq-alǵyrlyǵyna, syrt bitimine qaraı at koıady. Máselen, «Aqshegir», «Kúıshil», «Kúńtaban», «Shúńirek», «Kekshil», «Sadaqsan», «Aqıyq», «Qandy balaq», «Sabalaq», «Sháýli», «Sarsúmbi»t.b. Bulardy qustyń tegine qaraı koıylǵan aty deıdi. Keıde qustyń atyna tárbıe-bap kórip, baýyr basqan ıesiniń esimi de qosa atalady. Máselen «Týlaqtyń sholaǵy» (bul kusty Abaı aqyn bes qulyndy bıe berip alǵan eken), «Tinekeıdiń sary qusy», «Jaıaý Musanyń kók doıyny», «Mátimusanyń on úsh quıryǵy», «Shaımannyń sursholaǵy», «Jabaıdyń qara shegiri» taǵy basqalary. Qazaq qusbegileri búrkit atyn jasymen de ataıly. Ja- syna qaraı búrkit bylaı atalady: bir jas — balapan kus, eki jas — qan túbit, úsh jas — tirnek, tórt jas — tas túlek, bes jas — muzbalaq, alty jas — kók túbit, jeti jas — qana, segiz jas — jana, toǵyz jas — maı túbit, on jas — barqyn, on bir jas — barshyn, on eki jas — shógel, osylaısha on bes, jıyrma jasqa deıin atala beredi. Qazaq ańshylary júırik at, qyran búrkit, alǵyr tazy, bolat qaqpanyn, qyl tuzaq, jibek toryn saqadaı saı etip, aılap-aptalap ańshylyk qurýdy «salbýryn» dep ataıdy. Salbýrynǵa qatysqandar jasyna, ataǵyna, aqylyna, baı- lyǵyna, bilimine qaramaı mindetti túrde búrkit ıesi qusbe- gige baǵynady. Kusbegi salbýrynǵa qatysýshylardy aldyn ala beske bólip toptaıdy. Birinshi, turǵyshylar — búrkit ustap bıikte turýshylar. Ekinshi, qaǵýshylar —ań júretin jerdi tinte súzip qýyp shyǵýshylar. Úshinshi, tosqaýylshylar — qashqan ańdy in qorymnan, taýly-tastaqty jerlerden qaıtaryp, jasqap túrý úshin jolyn tosýshylar. Tórtinshi, izshiler — ańdy izine túsip júrip, boıyn kórýshiler. Besinshi, qyzylshy nemese baqyrshylar — qosta kalyp as ázirleýshiler nemese soıýshylar. Minekı, «Aqter jaqsy bolsa, oınaıtyn róldiń jamany joq» degenleı-aq bul toptyń qaı-kaısysy bolsa da úlken iskerlikti sezimtaldyqty, tózimdilikti, sabyrdy, uı- ymshyldyqty kajet etedi. Durys baýlynyp, jaqsy bap kórgen búrkit túlki, qarsak, qoıan alady. Al keıbir ójet qyrandar qasqyr, kıik, arqarǵa da túsedi. Uıa basar búrkittiń salmaǵy bes, bes jarym kılogramm, erkegi tórt, tórt jarym kılogramm bolady. Eki shalǵylyǵy- nyń (eki qanaty) aralyǵy eki-eki jarym metr bolyp kezde- sedi. Uıa basar qús denelileý, ashýly, kúshi de basym keledi. Ǵylymı derekterde búrkit 100—150 jyl jasaıdy deıdi. Al qazaq kusbegileri kóbinese on bes — jıyrma jyl salǵan qusty sóz etedi. Minekı, búrkit týraly kórip-bilgen, oqyp-túıgen, azyn- aýlaq maǵlumattarymyz osyndaı. Aqseleý SEIDIMBEK Ult.kz
Ańshylyqtyń úmit qýanyshy kóp. Ystyq ottaı qyzýly mınýty kóp, maǵnaly ómir. Ańshylyqta kisini aqyn kúıine jetkizetin sezim kúıi kóp. M. Áýezov Bir nárse eki aıaqty, segiz barmaq, Ilikse dúnıeniń baryn almaq. Óziniń tili bar da, tisteri joq. Jutady kóringendi almap-jalmap. (Halyq jumbaǵy. Sheshýi: búrkit) Kól-kósir sary dalany sahna etken ata-babamyz tek qana maldyń tisin kúıttep, izine erýmen ǵumyr keshken joq. Kóńil qumaryn qandyrarlyq talaı-talaı qyzyqty da taba bilgen. Sol qyzyqtyń bir ushyǵy ańshylyqqa da baılanysty. Júırik at, qyran búrkit, alǵyr qarshyǵa, qumaı tazy, aılaly suńqar, bolat qaqpan, túzý myltyq sııaqtylardyń qaı-qaısysy da ózindik syrǵa toly tamashasymen árkimdi-aq eliktire bilgen. Jaı eliktirý emes, jany sergek er jigittiń senimdi serigi, qıyndyqqa toly ómirleriniń bir mezgildik arashasyndaı da boldy. Sondyqtan da qazaqtyń tirshilik saltynda qysqa kúnde qyryq alyp, qorjyn toltyryp, «úıirimen úsh toǵyz» olja baılandyrar eń súıikti kásibi osy ańshylyq. Sonymen birge ańshylyq saıatshylyqtyń ózgeshe jaqsylyǵy bar. Ol kimdi bolsa da salqyn sabyrǵa, jan semirter kóńildilikke baýlyp, erik kúshi men dene kúshiniń úndestik tabýyna yqpal etedi. Bul rette atamyz qazaq ańshylyqty kásip emes, óner sanaýynda da úlken mán bar. Qazaq arasynda ańshylyqtyń keń taraǵan túri — ańdy búrkitpen aýlaý, búrkit ustap saıatshy bolý, ańshylyqqa den qoıyp, salbýrynǵa shyǵý. Juqalaý kók tumsyǵy kelse jalpaq, Meljemdi qojyr taban, buty taltaq, Kóz aýdany shúńirek, kekshil mańdaı, Keń ıyq, sany jýan, tósi shalqaq. BÚRKIT Topshysy kelse joǵarylaý, Shalǵysy kuıryǵyna tursa taıaý, Kókte úshqyr, tuǵyrda shańqyly joq, Bir túlkiden basqaǵa bolmasa jaý. Qolyńnan ózi tilep ushsa samǵap, Qurǵatpaı qanjyǵańdy kúnde qandap. Dúnıeniń bir qyzyǵy — qyran búrkit, Alystan at terletip tapsań tańdap. Shegir kóz qandy balak qyran búrkit, Bozbala qapy kalma, malyńdy irkip. Alpys eki aılaly túlkini ustap, Baılasań qandaı qyzyq, qarǵa silkip. Qara til, qanjar tuıaq, qanǵa toımas, Qansha kerip tursa da almaı qoımas. Shubar tuıaq jırendi taýyp salsań, Erdiń qunyn berseń de basyn joımas. Lyp etip, etpetinen ketse zýlap, Tym epti sypyrǵany jer baýyrlap. Jaryq etip jaqpar tastan túlki qashsa, Shap etip kyzdy ustaǵan bozbala naq. Bulqynyp bolmaımyn dep shaıqasqandaı. Sytylyp kutylmaq bop baıqasqandaı. Qarańdap dóń astynda jatsa basyp, Tar jerde eki ǵashyk aıqasqandaı. Jibermeı basyp alsa julqynǵanǵa, Bosatpaı búre túsip bulqynǵanǵa. Bultartpaı jumarlap ap ılep jatar, Shynymen yntasy aýyp umtylǵanda. Kók tumsyq kózge deıin qanǵa batyp, Ústine attaı minip otyrǵanda.. Kónilge kórmek úshin o da qyzyq, Uksaıdy qyz ben jigit qosylǵanǵa. Abaı aqynnyń aıtqany delinetin bul óleń Shyǵys Qazaqstan oblysy, Samar aýdany, Jambyl atyndaǵy kol- hozdyń turǵyny Mekeev Súleımen aqsaqaldyń aıtýy boıynsha hatqa túsip otyr. Abaı sııaqty jaqsy-jamannyń parqyn biletin, tirshiliktiń qyr-syryna zerde boılatqan uly aqyn qyran qustyń qylyq-qasıetine tegin tańdanbasa kerek. Qandaı tańdanys, qanshama sulý sóz, súısinýge toly sezim deseńizshi! Ań qyzyǵy ańshylyq kásibi óz aldyna, soǵan qosa nebir ádemi dástúr, sulý saz, sátti teńeý qalyptasyp, neshe túrli múlikterdiń, zattyq muralardyń dúnıege kelgenin kóremiz. Qazaq arasynda jyrtqysh kustardyn ár túrin qolǵa úıretý dástúri bolǵan. Solardyń ishinde eń bir qasıet tutatyn qyrany — búrkit. Búrkit dep qazaq ańshylary jyrtqysh kustardyń ishindegi asa tektisin, adam qolyna tez úırengish estisin ataǵan. Sonymen birge qaıratyna saı bettiligi, júrektiligi, qıyrdaǵyny tez sezetin kórgishtigi de ózge qustarǵa karaǵanda búrkittiń ereksheligin kórsetedi. Kóp rette kyran búrkit dep atalýynyń ózi sol qyraǵy kóregendiginen, shalymdy alǵyrlyǵynan bolsa kerek. Kazaqstanda búrkit qıasy kóbinese Altaı, Saýyr, Tarbaǵataı, Alataý, Kókshetaý, Shyńǵys sııaqty silemdi taý- larda, sonymen birge ormandy alqaptarda ásirese, bıik qaraǵaıly, úıeńkili jerlerde kezdesedi. Qazaq qusbegileriniń qolǵa túsken búrkitti «oı qusy» nemese «qyr qusy», «taýly jerdiń qusy» deýi de osydan. Taýly jerdi mekendeıtin búrkitterdiń tulǵasy kesek, kóldeneńi aýqymdy ıyqty, ańǵary (eki aıaǵynyń arasy) alshaq, jaýyryny syrtqa teýip, moıyn júni men balaq júni salaly bólyp keledi. Tek bitim tulǵasy ǵana emes, syrtqy túr túsinde de ózindik erekshelikteri bar. Máselen, kyr qúsynyń júni qara barqyn tartyp, boıyndaǵy aq teńbilderi erekshelene, aıqyn kórinedi. Ásirese, eki ıyǵy men quıryǵynyń aǵy mol bolatyndyqtan kózge uryp turady. Al oı kusy óziniń yqsham, jınaqylyǵymen kóz tartady. Japyraqtary súıirlene jymdasyp, jalpy túr-túsi sary buıra mármárdaı minsiz kerinedi. Eger onyń taranyp sylanǵannan keıingi tuǵyrdaǵy sabyrly keıpine zer sal- sańyz sheber músinshiniń qolynan shyqqandaı ǵalamat bir minsiz túlǵany kórer edińiz. Tek qana aqaýsyz sulýlyq emes, sonysyna úndes uly sabyr men jaltaqsyz jigerdi, tek ózine ǵana jarasatyn pańdyqty kórer edińiz. Oı kusy denesiniń yqsham, jeńil bitýi dalaly, ormandy jerlerge beıimdelgen bolsa kerek. Qazaq qusbegileri ustaǵan búrkitterdiń «Altaıdyń aqıyǵy», «Qaraǵaıdyń qyzylbalaq sarysy» nemese «Qanisher qara», «Túmenniń sary qusy» dep ataýy da jańaǵydaı meken-jaıyna qaraı qalyptasqan bitim erekshelikterinen týǵan. Taý búrkitteri uıasyn bıik kuzǵa, qanattydan basqanyń óresi jetpeıtin jaltyr bettegi kemerge salady. Oı búrkitteri bıik qaraǵaı, úıeńki, keıde sekseýildiń de basyn uıalaı beredi. Al úngir, in, ózenniń jar qabaǵy sııaqty arzan oryndardy sirá da meken etpeıdi. Meken etý bylaı tursyn, qanat búgip aıaldamaıdy da. Búrkit uıasy iri shómshekterden salynǵandyqtan uıa ortasyna shı, óleńshóp tósese de jaısyzdaý bolady. Uıa kólemi bir jarym, eki metr bolyp keledi. Búrkit uıa basarynda taýly jer bolsyn, ormandy jer bolsyn aralaryn bir, bir jarym shaqyrymnan birneshe uıa salady. Keıin jumyrtqalar shaǵynda solardyń birin ǵana meken etedi de, artyq qalǵan uıalar atalyq, sháýli búrkittiń enshisine, ıeligine tıedi. Balapany qara qanat bolyp, ushýǵa baýlynǵan shaqta álgi uıalardy birinen soń birin jańa óris, jaıly qonys etedi. Búrkit jumyrtqasynyń túsi aqshyl bolady. Uzyny — 59-71 mıllımetr, salmaǵy 95-100 gramm tartady. Búrkit balapany bir jarym aı jumyrtqada, eki aı bes kún, eki aı on kún uıada bolyp, tamyz aıynyń ortasyna qaraı uıadan usha bastaıdy. Osydan qyrkúıek, qazan boıy sháýili men uıabasardyń baýlýymen júredi de, onan ári óz betimen ań ustap jeýge jaraıdy. Qazaq qusbegileriniń dástúrinde sary aýyz balapan kezinen qolǵa túsip, durys bap kórgen búrkitter (ony «qol bala» dep ataıdy) qańtar, aqpan aılarynda túlki alýǵa shamasy keledi. Túz qyranyn qolǵa túsirýdiń qazaq qusbegileri arasynda ár túrli ádisi belgili. Olar: aýmen ustaý, tor jaıý, toıattatyp alyp tutqıyldan basyp qalý, sheńgeldestirý, uıadan alý. Aýmen ustaý úshin kózi keń, bııazy jipti tordy elsiz dalaǵa kurady. Ol úshiı qabyqtalǵan bes-alty taldy jerge álsizdeý qazyp, tormen qorshaıdy da, aý ortasyna myqtap qazyq qaǵady. Qazyqqa tiri túlki nemese qoıan, keıde bir-eki taýyq baılaıdy. Qııadan kórip, qudııa túsken búrkit tóbesi ashyq tordan esh ýaqytta tik kóterilip ushpaıdy. Júgire kóterilip ushamyn degende torǵa oralady. Tor jaıý ádisi kóbine qys aılarynda qar túsken soń qoldanylady. Ol úshin qar tústes aq shańqan tordy qar ústinen bir metrge jýyq bıiktikte kere kurady da, astyna tiri túlki nemese qoıan baılaıdy. Buǵan sorǵalap túsken qyran aıaǵyn torǵa shalyp alady. Solqyldaq tor búrkittiń aıaqtirep, serpile ushýyna kedergi jasaıdy. Toıattatyp ustaý úshin túz taǵysynyń ańǵa túsken nemese jas jemtikke qonǵan sátin ańdý kerek. Ol úshin ilkimdi, ushqyr atqa minip, ábden meldektep toıǵan búrkitke eń urymtal degen ıek artpadan tutqıylda qosylyp beredi. Kún jelten bolsa jel jaǵynan shyqsa, toıǵan qus yqqa qaraı júgirgende bótegesimen jer soǵyp, kóterilip kete almaıdy. Ushqyr atpen tónip kelgen bette qus ústine shapan sııaqty kıimdi jaba salý kerek. Al sheńgeldestirý úshin qol qusyn, qolǵa úırengen búrkitti túz qyranyna salady. Ol úshin qol kusynyń balaq baýyna túlkiniń jon terisin, nemese bir sanyn qyzarta baılap qoıa beredi. Árıne, túz kusynyń boıyn kórip ba ryp jiberý kerek. Sonda úı qusy óz tektesimen juptasyp ushýdy ańsap kóterilse, túz qúsy onyń aıaǵyndaǵy jemge kudııady. Mundaı jaǵdaıda qos búrkit sóz joq sheńgeldesip jerge túsedi. Búrkitti uıadan ustaý úshin ańshynyń kóp eńbegi, ádisqoılyǵy, eptiligi qajet. Ol úshin qustyń meken-jaıyn, qonatyn mezgilin ábden baqylap alyp, tor, tuzaq, shappasyna kıiz salǵan qaqpan taǵy da baska ádister arqyly qolǵa túsiredi. Uıasynan ustamaı, tor, tuzaq quryp nemese basqasha aıla tásilmen ustaǵan eresek búrkitti kez kelgen adam úırete almaıdy. Túzden ustaǵan qusty úıretetin adam kustyń syryna qanyq, erekshe shydamdy, erinbeıtin erik kúshtiń ıesi bolý kerek. Túz qusyn qolǵa túsisimen tomaǵa kıgizbeı úıretýge bolmaıdy. Tomaǵa kıgizgen soń da eki-úsh kún uıyqtamaı qarsylyq kórsetetin qıqarlyǵy bolady. Ondaıda yrǵaqqa (terbelmeli átkenshek etip baılanǵan jumyr aǵash) otyrǵyzyp, uıyqtatpaı jeńip úıretedi. Iaǵnı eki kún bolsyn, úsh kún bolsyn kus qarsylyǵyn qoıǵansha qajymaı birge bolǵan abzal. Sonyń bárine únemi sylap-sıpap, janasyp, erekshe yqylas kórsete, dybys shyǵaryp otyrǵan jón. Máselen, erkeletkende «bopym-bopym» dese, shaqyrǵanda «pa-pa» nemese «keý-keý» dep úıretedi qazaq qúsbegileri. Qus ári uıqydan, ári ashtyqtan sharshap, qajyǵan shaqta qarsylyǵy azaıyp tynyshtala bastaıdy. Sıpasa da jaqtyrtpaı, qozǵalaqtap, ysyldap, saqyldaýyn qoıady. Osy shaqta jemdi qoldan berip úıretýdiń de paıdasy kóp. Qustyń alǵashqyda ózdiginen etke umtylmaıtyn ádeti bolady, ondaıda bir japyrak etke qant búrkip, asatyp jiberse úırenip ketýi op-ońaı. Bapker, ańsaq, saıatshy qusbegiler qolǵa túsken qusty tún ortasynda turyp aınalyp-tolǵanyp yqylas kórsetip, sylap-sıpap kaıtady. Búrkittiń ıesine ábden baýyr basýy úshin mundaı yqylas kajet-aq. Qalyń tobyr ishinen ıesiniń daýysyn tanyp tomaǵaly búrkittiń shańqyldap koıa berýi osyndaı eńbektiń nátıjesi bolsa kerek. Búrkit ıesiniń qolynan jem jeýge úırengen soń alysta turyp jem kórsetip, shaqy-ryp, qolyna qonýǵa baýlıdy. Munyń bári qustyń atqa da, adamǵa da úıirsek bolýyna ári shynyǵýyna birden-bir sebep. Baýlý kezderinde aıaǵyna baılanǵan uzyn jeńil shyjym jiptiń bolǵany abzal. Qazaq qusbegileri bulaı baýlýdy shyrǵaǵa tartý dep ataıdy. Erinbeı-jalyqpaı shyrǵaǵa kóp tartqan búrkittiń qanat kuıryǵy berik talmaı ushatyn bolyp jetiledi. Munan soń dalbaıǵa túsirip úıretedi. Dalbaıǵa túsirý dep tulyp etip soıylǵan ań terisiniń (kóbinese, túlki terisi) ústinen jem alǵyzýdy aıtady. Jemdi ań terisiniń kez kelgen jerine qoıa salmaı, bas jaǵyna tyǵyp, eki kózinen bolar-bolmas qyzartyp kórsetip qoıý kerek. Búrkit sonda kúsh jumsap sýyryp jeıdi. Buǵan úırengen shaqta tulypqa uzyn jip baılap súıretedi de, búrkitti at ústinde ustap turyp kórsetedi. Eger kus tomaǵasyn sypyrǵanda dalbaı tulypqa talpynyp, lap qoısa ári qaraı súıretpeı tastaı salý kerek. Sol jerde dalbaıdaǵy qant búrkilgen tátti etti bir-eki ret qaqshytkan jón. Munan son qusty qolǵa alyp tomaǵasyn kıgizedi de, atqa minip súıretpe dalbaıdy taǵy da kórsetedi. Osylaısha qaıtalaı berýdiń esh zııany joq. Búrkittiń ańǵa úsh túrli túsetini bar. Biri — shanshyla, ekinshisi — sypyra, úshinshisi ilip túsedi. Osy úsheýiniń ishinde ilip túsýge daǵdylanǵan jaqsy. Sebebi, shanshyla túsken kús birde bolmasa birde jerge soǵylyp («jer soǵyp qalý» degen tirkes osydan shyqqan), mert bolýy múmkin. Al sypyra túsken kus aǵynyn toqtata almaı tegeýrinin (jembasar úsh saýsaǵyna qarsy ornalasqan artqy jalǵyz saýsaq) aldyryp alady. Ilip túsýge qalyptastyrý úshin súıretip kele jatqan dalbaıǵa qús aıaǵy tıisimen tastaı salý kerek. Eger ári qaraı kyzyqtyrý maqsatymen súırete berseńiz sypyra túsýdi ádet etedi. Al dalbaıdy tipten súıretpeı kórsetseńiz, qımylsyz «ańǵa» kóktegi kustyń shanshylyp túsýi ádetke aınalady. Búrkitti shyn ańǵa salmas búryn óre salynyp, aýyzy tumyldyryqtalǵan tiri túlkige túsirip kórýdiń de paıdasy mol. Muny kúsbegiler tilinde «tiriletý» dep aıtady. Tiri túlkige qaımyqpaı túsken búrkittiń ań alýǵa úırengeni. Bul sııaqty búrkitti baýlý ádisteriniń qaı-qaısysyna kiriskende, tipti ańǵa salǵanda da qoldaǵy qusty ash ustaǵan jón. Qazaq qúsbegileriniń «ıt ıesi úshin, búrkit tamaǵy úshin alady» deýi kóp jylǵy tájirıbesiniń qorytyndysynan túıgen ádil sóz. Qusbegiler qolyndaǵy búrkitin ańǵa salý úshin mamyr, maýsym aılarynan bastap baptaıdy. Aldymen qansoqta, qyzyl sııaqty mańyzdy tamaq berip, túletý úshin semirtedi. Bul kezdi qyzylǵa otyrǵyzý nemese túletý dep aıtady. Qus túlegi bapty bolsa, az kúnde-aq boı júni súzilip, sylalanyp sala beredi. Al túlek bapsyz, tamaǵy qýatsyz nemese mazasy bolmasa qustyń boı júni jymdaspaı qobyrap, qaýyrsyndary býnaqtalyp durys jetilmeıdi. Búrkittiń túlegi bitkende boı júni taralyp, qanat qúıryǵy bekem jınaqy bolyp jetiledi. Osy kezde qaıtadan aryqtatyp (kúrt aryqtatpaý kerek) shyrǵaǵa tartady. Ushyryp jemdeıdi. Bul jańa shyqqan qaýyrsyndarynyń jetilýine topshysynyń berik bolyp shynyǵýyna sebepshi. Munan ári búrkitti sarytap etip, ortasha etinde ustaǵan jón. Búrkittiń eki jylda bir dene júnin, úshinshi jyl degende jal-quıryǵyn (qanat-quıryǵyn) túleteli. Boı júnin túletý úshin qatty semirtse jetip jatyr. Dúr-dúr silkingende japyraqtary tógilip, túsip qalady. Keıbir qusbegiler boı júnin túletý úshin jylqynyń tamaq bezin qymyzǵa ashytyp jegizedi. Bul qustyń densaýlyǵyna jaqsy emes. Qanat-quıryǵyn túletý úshin ótkir bákimen iri qaýyr- syndarynyń tym túbine jýyqtatpaı qyrqyp tastaıdy. Munan soń qaýyrsyndardyń qýys ózegine bórttirgen bıdaı nemese kúkirt tyǵyp bergi jaǵyn maqtamen bekite salady. Sonda bir jumadan qalmaı qústyń iri qaýyrsyndary túsip qalady da, onyń ornyna muqalmaǵan kók bolat semserdeı jańa qaýyrsyn bitedi. Qazaq qusbegileriniń qolyndaǵy qusty tıisti bap, kúıine qaraı ashyqtyrýy, qoıalatýy (qustyrý), shaıatyny (ishin júrgizý) bolady. Qoıalatý úshin barmaqtaı aq kıizdi ábden jýyp tazartyp maıǵa orap asatyp jiberse, azdan soń ishindegi bar nájisti qustyryp, birge túsedi. Al ishin shaıyp, ashyqtyrý úshin tyrna jiliginen jasalǵan tútiktep bir-eki ret kyzyl shaı jutqyzsa jetip jatyr. Qusbegilerden «qaıyrý» degen sózdi jıi estımiz. Bul sóz qusty ár kezde ár túrli bapta ustaý úshin oǵan beriletin ta- maǵyna baılanysty aıtylady. Máselen, qusbegi qolyndaǵy búrkitin qaıyryp, qalaǵan bir babyna keltirý úshin myna sııaqty jemniń túrleri beriledi: Qansoqta — ólgen ańnyn nemese maldyń týralmaǵan, qany sorǵalaǵan kesek eti. Qyzyl — qustyń qylǵyp qaqshýyna ońtaılanyp týralǵan qyzyl et. Munyń da qan-sóli ózinde bolady. Tartpa — maldyń nemese ańnyń jelkesi, tolarsaǵy, shandyry sııaqty qunary az sińirli jerleri. Sarbórtpe — týralǵan soń, eki-úsh ret shúberekteı bolǵ- ansha sýǵa shaıyp, syǵymdap, bar mańyzynan aıyrǵan et. Toıat — qus ózi alǵan ańnyń tańyn irep, tilin sýyryp nemese ystyk ókpesi men jyly maıyn oıyp jese, sony kús toıattady deıdi. Úrgen ókpe nemese boz ókpe — soıylǵan maldyń, ıakı, ańnyń ókpesine pyshaq tıgizbeı keńirdegimen qosa alyp úrip qoıady. Sonda ókpe mańyzynan aıyrylyp, qústy belgili kúıge túsiretin jem bolyp shyǵady. Qusbegiler qolyndaǵy qustyń jaı kúıin tamyrshydaı baǵyp otyrady da qajet bolsa búrkitke «aqjem» men «bozókpeni» júdetý úshin, «tartpany» shynyqtyrý úshin, «qansoqta» men «qyzyldy» semirtý úshin beredi. Al «sarbortpeni» qusty bir kalypta ustaý úshin beredi. Muny qazaq «oıtamaq» dep te aıtady. Búrkitti shoshymaldy etpeı durys baptap qolǵa tez kóndiktirýdiń bir sharty oǵan qajetti múlikterdiń durys jasalýynan da. Olardyń ataýlary mynadaı: Tuǵyr — búrkittiń quıryǵy jerge tımeıtindeı etip jasalǵan aǵash sáki. Qazaqta búrkit tuǵyryn altynmen aptap, kúmispen kúptep óner týyndysyndaı etip áshekeıleý dástúri de bolǵan. Tuǵyrdy sheberlikterine karaı ár túrli etip jasaı beredi. Tomaǵa — qustyń kózin jaýyp turý úshin bylǵarydan qos saı, úsh saı nemese tórt saı etip tigetin bas kıim. Búrkit aıaǵymen qaǵyp túsirmes úshin tomaǵaǵa shyrt etpemen bekitilgen tamaq baý taǵylady. Shytyra qadap, úkilegen to- maǵa qúsqa erekshe bir kórik beredi. Tomaǵasyz qus mazasyz bolady. Balaq baý — kolǵa túsken qustyń aıaǵyn qatty qyspaı- tyndaı etip kıizden saqına tigedi de, onyń syrtyn bylǵa- rymen qaptaıdy. Sol bylǵaryǵa uzyndyǵy eki súıemdeı ǵana qaıys taspa nemese shyjym jip taǵyp ushyna jeńil shyǵyrshyq ótkizedi. Balaqbaý, birinshiden, qoldaǵy qusty tuqyrta ustap, ornyqty otyrǵyzý úshin kerek. Ekinshiden, tuǵyrda mazasyz bolmaý úshin, úshinshiden, jeli baýdy ótkizý úshin qajet. Jeli baý — balaq baýdyń qos shyǵyrshyǵynan ótkizetin, basynda túıin tyǵyryǵy bar shyjym jip. Jeli baý qusty shyrǵaǵa tartqanda nemese qolǵa jańadan túsken búrkitti baýlyǵanda kajet. Búrkit qolǵap nemese bııalaı — jumsaq etip ýalanǵan qasqyr terisinen úsh saýsaq etip astar salyp tikken qolǵap. Búrkit qundaq nemese bóleý — taldy baýyrlap shabady da, dóńgelete ıip otyryp eki basyn biriktiredi. Sonan soń sheńberdiń ishine jıi etip kúldireýish salady. Bul kishkentaı, oıynshyq shańyraqqa uqsaıdy. Munan ári piship otyryp dóp-dóńgelek kórpeshe tigedi de, sheńberdiń eki jerine bala besiginiń tartpasyna uqsas tartpa taǵady. Ádette kúnimen ańǵa salynǵan qustyń qýaty azaıyp, keshki salqynǵa shydamaı kuryldaıtyn kezderi bolady. Sondaı shaqta búrkittiń aıaǵyn baýyryna alǵyzyp, bóleýge baılap júrip ketse dáneńe de etpeıdi. Búrkit baldaq nemese qóldyq — qusbeginiń qusy qonyp otyrǵan qoly talmas úshin súıep otyratyn asha aýyz aǵash. Búrkit baldaqtyń bir jaǵyna búldirge tańylady da, er-toqym- nyń aldyńǵy qaptalynan ótken shettikpen baılastyrady. Sapty aıaq — qysqa ǵana saby bar, jaıpaq kelgen aǵash ydys. Tútik nemess shúmek — qustyń ishin shaıý úshin, sý berý úshin tyrna jiliginen nemese aǵashtan bir basyn jaıpaq aýyzdy etip jasaǵan tútik. Minekı, kusqa kajetti múlikterdiń negizgileri osylar. Qazaq qusbegileri qolyndaǵy qustyń meken-jaıyna, minezine, álsizdik-kúshtiligine, ushqarlyq-alǵyrlyǵyna, syrt bitimine qaraı at koıady. Máselen, «Aqshegir», «Kúıshil», «Kúńtaban», «Shúńirek», «Kekshil», «Sadaqsan», «Aqıyq», «Qandy balaq», «Sabalaq», «Sháýli», «Sarsúmbi»t.b. Bulardy qustyń tegine qaraı koıylǵan aty deıdi. Keıde qustyń atyna tárbıe-bap kórip, baýyr basqan ıesiniń esimi de qosa atalady. Máselen «Týlaqtyń sholaǵy» (bul kusty Abaı aqyn bes qulyndy bıe berip alǵan eken), «Tinekeıdiń sary qusy», «Jaıaý Musanyń kók doıyny», «Mátimusanyń on úsh quıryǵy», «Shaımannyń sursholaǵy», «Jabaıdyń qara shegiri» taǵy basqalary. Qazaq qusbegileri búrkit atyn jasymen de ataıly. Ja- syna qaraı búrkit bylaı atalady: bir jas — balapan kus, eki jas — qan túbit, úsh jas — tirnek, tórt jas — tas túlek, bes jas — muzbalaq, alty jas — kók túbit, jeti jas — qana, segiz jas — jana, toǵyz jas — maı túbit, on jas — barqyn, on bir jas — barshyn, on eki jas — shógel, osylaısha on bes, jıyrma jasqa deıin atala beredi. Qazaq ańshylary júırik at, qyran búrkit, alǵyr tazy, bolat qaqpanyn, qyl tuzaq, jibek toryn saqadaı saı etip, aılap-aptalap ańshylyk qurýdy «salbýryn» dep ataıdy. Salbýrynǵa qatysqandar jasyna, ataǵyna, aqylyna, baı- lyǵyna, bilimine qaramaı mindetti túrde búrkit ıesi qusbe- gige baǵynady. Kusbegi salbýrynǵa qatysýshylardy aldyn ala beske bólip toptaıdy. Birinshi, turǵyshylar — búrkit ustap bıikte turýshylar. Ekinshi, qaǵýshylar —ań júretin jerdi tinte súzip qýyp shyǵýshylar. Úshinshi, tosqaýylshylar — qashqan ańdy in qorymnan, taýly-tastaqty jerlerden qaıtaryp, jasqap túrý úshin jolyn tosýshylar. Tórtinshi, izshiler — ańdy izine túsip júrip, boıyn kórýshiler. Besinshi, qyzylshy nemese baqyrshylar — qosta kalyp as ázirleýshiler nemese soıýshylar. Minekı, «Aqter jaqsy bolsa, oınaıtyn róldiń jamany joq» degenleı-aq bul toptyń qaı-kaısysy bolsa da úlken iskerlikti sezimtaldyqty, tózimdilikti, sabyrdy, uı- ymshyldyqty kajet etedi. Durys baýlynyp, jaqsy bap kórgen búrkit túlki, qarsak, qoıan alady. Al keıbir ójet qyrandar qasqyr, kıik, arqarǵa da túsedi. Uıa basar búrkittiń salmaǵy bes, bes jarym kılogramm, erkegi tórt, tórt jarym kılogramm bolady. Eki shalǵylyǵy- nyń (eki qanaty) aralyǵy eki-eki jarym metr bolyp kezde- sedi. Uıa basar qús denelileý, ashýly, kúshi de basym keledi. Ǵylymı derekterde búrkit 100—150 jyl jasaıdy deıdi. Al qazaq kusbegileri kóbinese on bes — jıyrma jyl salǵan qusty sóz etedi. Minekı, búrkit týraly kórip-bilgen, oqyp-túıgen, azyn- aýlaq maǵlumattarymyz osyndaı. Aqseleý SEIDIMBEK Ult.kz
Ańshylyqtyń úmit qýanyshy kóp. Ystyq ottaı qyzýly mınýty kóp, maǵnaly ómir.
Ańshylyqta kisini aqyn kúıine jetkizetin sezim kúıi kóp.
M. Áýezov
Bir nárse eki aıaqty, segiz barmaq,
Ilikse dúnıeniń baryn almaq.
Óziniń tili bar da, tisteri joq. Jutady kóringendi almap-jalmap.
(Halyq jumbaǵy. Sheshýi: búrkit)
Kól-kósir sary dalany sahna etken ata-babamyz tek qana maldyń tisin kúıttep, izine erýmen ǵumyr keshken joq. Kóńil qumaryn qandyrarlyq talaı-talaı qyzyqty da taba bilgen. Sol qyzyqtyń bir ushyǵy ańshylyqqa da baılanysty. Júırik at, qyran búrkit, alǵyr qarshyǵa, qumaı tazy, aılaly suńqar, bolat qaqpan, túzý myltyq sııaqtylardyń qaı-qaısysy da ózindik syrǵa toly tamashasymen árkimdi-aq eliktire bilgen. Jaı eliktirý emes, jany sergek er jigittiń senimdi serigi, qıyndyqqa toly ómirleriniń bir mezgildik arashasyndaı da boldy. Sondyqtan da qazaqtyń tirshilik saltynda qysqa kúnde qyryq alyp, qorjyn toltyryp, «úıirimen úsh toǵyz» olja baılandyrar eń súıikti kásibi osy ańshylyq.
Sonymen birge ańshylyq saıatshylyqtyń ózgeshe jaqsylyǵy bar. Ol kimdi bolsa da salqyn sabyrǵa, jan semirter kóńildilikke baýlyp, erik kúshi men dene kúshiniń úndestik tabýyna yqpal etedi. Bul rette atamyz qazaq ańshylyqty kásip emes, óner sanaýynda da úlken mán bar.
Qazaq arasynda ańshylyqtyń keń taraǵan túri — ańdy búrkitpen aýlaý, búrkit ustap saıatshy bolý, ańshylyqqa den qoıyp, salbýrynǵa shyǵý.
Juqalaý kók tumsyǵy kelse jalpaq,
Meljemdi qojyr taban, buty taltaq,
Kóz aýdany shúńirek, kekshil mańdaı,
Keń ıyq, sany jýan, tósi shalqaq.
BÚRKIT
Topshysy kelse joǵarylaý,
Shalǵysy kuıryǵyna tursa taıaý,
Kókte úshqyr, tuǵyrda shańqyly joq,
Bir túlkiden basqaǵa bolmasa jaý.
Qolyńnan ózi tilep ushsa samǵap,
Qurǵatpaı qanjyǵańdy kúnde qandap.
Dúnıeniń bir qyzyǵy — qyran búrkit,
Alystan at terletip tapsań tańdap.
Shegir kóz qandy balak qyran búrkit,
Bozbala qapy kalma, malyńdy irkip.
Alpys eki aılaly túlkini ustap,
Baılasań qandaı qyzyq, qarǵa silkip.
Qara til, qanjar tuıaq, qanǵa toımas,
Qansha kerip tursa da almaı qoımas.
Shubar tuıaq jırendi taýyp salsań,
Erdiń qunyn berseń de basyn joımas.
Lyp etip, etpetinen ketse zýlap,
Tym epti sypyrǵany jer baýyrlap.
Jaryq etip jaqpar tastan túlki qashsa,
Shap etip kyzdy ustaǵan bozbala naq.
Bulqynyp bolmaımyn dep shaıqasqandaı.
Sytylyp kutylmaq bop baıqasqandaı.
Qarańdap dóń astynda jatsa basyp,
Tar jerde eki ǵashyk aıqasqandaı.
Jibermeı basyp alsa julqynǵanǵa,
Bosatpaı búre túsip bulqynǵanǵa.
Bultartpaı jumarlap ap ılep jatar,
Shynymen yntasy aýyp umtylǵanda.
Kók tumsyq kózge deıin qanǵa batyp,
Ústine attaı minip otyrǵanda..
Kónilge kórmek úshin o da qyzyq,
Uksaıdy qyz ben jigit qosylǵanǵa.
Abaı aqynnyń aıtqany delinetin bul óleń Shyǵys Qazaqstan oblysy, Samar aýdany, Jambyl atyndaǵy kol- hozdyń turǵyny Mekeev Súleımen aqsaqaldyń aıtýy boıynsha hatqa túsip otyr. Abaı sııaqty jaqsy-jamannyń parqyn biletin, tirshiliktiń qyr-syryna zerde boılatqan uly aqyn qyran qustyń qylyq-qasıetine tegin tańdanbasa kerek. Qandaı tańdanys, qanshama sulý sóz, súısinýge toly sezim deseńizshi! Ań qyzyǵy ańshylyq kásibi óz aldyna, soǵan qosa nebir ádemi dástúr, sulý saz, sátti teńeý qalyptasyp, neshe túrli múlikterdiń, zattyq muralardyń dúnıege kelgenin kóremiz.
Qazaq arasynda jyrtqysh kustardyn ár túrin qolǵa úıretý dástúri bolǵan. Solardyń ishinde eń bir qasıet tutatyn qyrany — búrkit.
Búrkit dep qazaq ańshylary jyrtqysh kustardyń ishindegi asa tektisin, adam qolyna tez úırengish estisin ataǵan. Sonymen birge qaıratyna saı bettiligi, júrektiligi, qıyrdaǵyny tez sezetin kórgishtigi de ózge qustarǵa karaǵanda búrkittiń ereksheligin kórsetedi. Kóp rette kyran búrkit dep atalýynyń ózi sol qyraǵy kóregendiginen, shalymdy alǵyrlyǵynan bolsa kerek.
Kazaqstanda búrkit qıasy kóbinese Altaı, Saýyr, Tarbaǵataı, Alataý, Kókshetaý, Shyńǵys sııaqty silemdi taý- larda, sonymen birge ormandy alqaptarda ásirese, bıik qaraǵaıly, úıeńkili jerlerde kezdesedi. Qazaq qusbegileriniń qolǵa túsken búrkitti «oı qusy» nemese «qyr qusy», «taýly jerdiń qusy» deýi de osydan.
Taýly jerdi mekendeıtin búrkitterdiń tulǵasy kesek, kóldeneńi aýqymdy ıyqty, ańǵary (eki aıaǵynyń arasy) alshaq, jaýyryny syrtqa teýip, moıyn júni men balaq júni salaly bólyp keledi. Tek bitim tulǵasy ǵana emes, syrtqy túr túsinde de ózindik erekshelikteri bar. Máselen, kyr qúsynyń júni qara barqyn tartyp, boıyndaǵy aq teńbilderi erekshelene, aıqyn kórinedi. Ásirese, eki ıyǵy men quıryǵynyń aǵy mol bolatyndyqtan kózge uryp turady.
Al oı kusy óziniń yqsham, jınaqylyǵymen kóz tartady. Japyraqtary súıirlene jymdasyp, jalpy túr-túsi sary buıra mármárdaı minsiz kerinedi. Eger onyń taranyp sylanǵannan keıingi tuǵyrdaǵy sabyrly keıpine zer sal- sańyz sheber músinshiniń qolynan shyqqandaı ǵalamat bir minsiz túlǵany kórer edińiz. Tek qana aqaýsyz sulýlyq emes, sonysyna úndes uly sabyr men jaltaqsyz jigerdi, tek ózine ǵana jarasatyn pańdyqty kórer edińiz. Oı kusy denesiniń yqsham, jeńil bitýi dalaly, ormandy jerlerge beıimdelgen bolsa kerek.
Qazaq qusbegileri ustaǵan búrkitterdiń «Altaıdyń aqıyǵy», «Qaraǵaıdyń qyzylbalaq sarysy» nemese «Qanisher qara», «Túmenniń sary qusy» dep ataýy da jańaǵydaı meken-jaıyna qaraı qalyptasqan bitim erekshelikterinen týǵan. Taý búrkitteri uıasyn bıik kuzǵa, qanattydan basqanyń óresi jetpeıtin jaltyr bettegi kemerge salady. Oı búrkitteri bıik qaraǵaı, úıeńki, keıde sekseýildiń de basyn uıalaı beredi. Al úngir, in, ózenniń jar qabaǵy sııaqty arzan oryndardy sirá da meken etpeıdi. Meken etý bylaı tursyn, qanat búgip aıaldamaıdy da.
Búrkit uıasy iri shómshekterden salynǵandyqtan uıa ortasyna shı, óleńshóp tósese de jaısyzdaý bolady. Uıa kólemi bir jarym, eki metr bolyp keledi.
Búrkit uıa basarynda taýly jer bolsyn, ormandy jer bolsyn aralaryn bir, bir jarym shaqyrymnan birneshe uıa salady. Keıin jumyrtqalar shaǵynda solardyń birin ǵana meken etedi de, artyq qalǵan uıalar atalyq, sháýli búrkittiń enshisine, ıeligine tıedi. Balapany qara qanat bolyp, ushýǵa baýlynǵan shaqta álgi uıalardy birinen soń birin jańa óris, jaıly qonys etedi.
Búrkit jumyrtqasynyń túsi aqshyl bolady. Uzyny — 59-71 mıllımetr, salmaǵy 95-100 gramm tartady.
Búrkit balapany bir jarym aı jumyrtqada, eki aı bes kún, eki aı on kún uıada bolyp, tamyz aıynyń ortasyna qaraı uıadan usha bastaıdy. Osydan qyrkúıek, qazan boıy sháýili men uıabasardyń baýlýymen júredi de, onan ári óz betimen ań ustap jeýge jaraıdy. Qazaq qusbegileriniń dástúrinde sary aýyz balapan kezinen qolǵa túsip, durys bap kórgen búrkitter (ony «qol bala» dep ataıdy) qańtar, aqpan aılarynda túlki alýǵa shamasy keledi.
Túz qyranyn qolǵa túsirýdiń qazaq qusbegileri arasynda ár túrli ádisi belgili.
Olar: aýmen ustaý, tor jaıý, toıattatyp alyp tutqıyldan basyp qalý, sheńgeldestirý, uıadan alý.
Aýmen ustaý úshin kózi keń, bııazy jipti tordy elsiz dalaǵa kurady. Ol úshiı qabyqtalǵan bes-alty taldy jerge álsizdeý qazyp, tormen qorshaıdy da, aý ortasyna myqtap qazyq qaǵady. Qazyqqa tiri túlki nemese qoıan, keıde bir-eki taýyq baılaıdy. Qııadan kórip, qudııa túsken búrkit tóbesi ashyq tordan esh ýaqytta tik kóterilip ushpaıdy. Júgire kóterilip ushamyn degende torǵa oralady.
Tor jaıý ádisi kóbine qys aılarynda qar túsken soń qoldanylady. Ol úshin qar tústes aq shańqan tordy qar ústinen bir metrge jýyq bıiktikte kere kurady da, astyna tiri túlki nemese qoıan baılaıdy. Buǵan sorǵalap túsken qyran aıaǵyn torǵa shalyp alady. Solqyldaq tor búrkittiń aıaqtirep, serpile ushýyna kedergi jasaıdy.
Toıattatyp ustaý úshin túz taǵysynyń ańǵa túsken nemese jas jemtikke qonǵan sátin ańdý kerek. Ol úshin ilkimdi, ushqyr atqa minip, ábden meldektep toıǵan búrkitke eń urymtal degen ıek artpadan tutqıylda qosylyp beredi. Kún jelten bolsa jel jaǵynan shyqsa, toıǵan qus yqqa qaraı júgirgende bótegesimen jer soǵyp, kóterilip kete almaıdy. Ushqyr atpen tónip kelgen bette qus ústine shapan sııaqty kıimdi jaba salý kerek.
Al sheńgeldestirý úshin qol qusyn, qolǵa úırengen búrkitti túz qyranyna salady. Ol úshin qol kusynyń balaq baýyna túlkiniń jon terisin, nemese bir sanyn qyzarta baılap qoıa beredi. Árıne, túz kusynyń boıyn kórip ba ryp jiberý kerek. Sonda úı qusy óz tektesimen juptasyp ushýdy ańsap kóterilse, túz qúsy onyń aıaǵyndaǵy jemge kudııady. Mundaı jaǵdaıda qos búrkit sóz joq sheńgeldesip jerge túsedi.
Búrkitti uıadan ustaý úshin ańshynyń kóp eńbegi, ádisqoılyǵy, eptiligi qajet. Ol úshin qustyń meken-jaıyn, qonatyn mezgilin ábden baqylap alyp, tor, tuzaq, shappasyna kıiz salǵan qaqpan taǵy da baska ádister arqyly qolǵa túsiredi. Uıasynan ustamaı, tor, tuzaq quryp nemese basqasha aıla tásilmen ustaǵan eresek búrkitti kez kelgen adam úırete almaıdy. Túzden ustaǵan qusty úıretetin adam kustyń syryna qanyq, erekshe shydamdy, erinbeıtin erik kúshtiń ıesi bolý kerek. Túz qusyn qolǵa túsisimen tomaǵa kıgizbeı úıretýge bolmaıdy. Tomaǵa kıgizgen soń da eki-úsh kún uıyqtamaı qarsylyq kórsetetin qıqarlyǵy bolady. Ondaıda yrǵaqqa (terbelmeli átkenshek etip baılanǵan jumyr aǵash) otyrǵyzyp, uıyqtatpaı jeńip úıretedi. Iaǵnı eki kún bolsyn, úsh kún bolsyn kus qarsylyǵyn qoıǵansha qajymaı birge bolǵan abzal. Sonyń bárine únemi sylap-sıpap, janasyp, erekshe yqylas kórsete, dybys shyǵaryp otyrǵan jón. Máselen, erkeletkende «bopym-bopym» dese, shaqyrǵanda «pa-pa» nemese «keý-keý» dep úıretedi qazaq qúsbegileri.
Qus ári uıqydan, ári ashtyqtan sharshap, qajyǵan shaqta qarsylyǵy azaıyp tynyshtala bastaıdy. Sıpasa da jaqtyrtpaı, qozǵalaqtap, ysyldap, saqyldaýyn qoıady. Osy shaqta jemdi qoldan berip úıretýdiń de paıdasy kóp. Qustyń alǵashqyda ózdiginen etke umtylmaıtyn ádeti bolady, ondaıda bir japyrak etke qant búrkip, asatyp jiberse úırenip ketýi op-ońaı. Bapker, ańsaq, saıatshy qusbegiler qolǵa túsken qusty tún ortasynda turyp aınalyp-tolǵanyp yqylas kórsetip, sylap-sıpap kaıtady. Búrkittiń ıesine ábden baýyr basýy úshin mundaı yqylas kajet-aq. Qalyń tobyr ishinen ıesiniń daýysyn tanyp tomaǵaly búrkittiń shańqyldap koıa berýi osyndaı eńbektiń nátıjesi bolsa kerek. Búrkit ıesiniń qolynan jem jeýge úırengen soń alysta turyp jem kórsetip, shaqy-ryp, qolyna qonýǵa baýlıdy. Munyń bári qustyń atqa da, adamǵa da úıirsek bolýyna ári shynyǵýyna birden-bir sebep.
Baýlý kezderinde aıaǵyna baılanǵan uzyn jeńil shyjym jiptiń bolǵany abzal. Qazaq qusbegileri bulaı baýlýdy shyrǵaǵa tartý dep ataıdy. Erinbeı-jalyqpaı shyrǵaǵa kóp tartqan búrkittiń qanat kuıryǵy berik talmaı ushatyn bolyp jetiledi. Munan soń dalbaıǵa túsirip úıretedi. Dalbaıǵa túsirý dep tulyp etip soıylǵan ań terisiniń (kóbinese, túlki terisi) ústinen jem alǵyzýdy aıtady. Jemdi ań terisiniń kez kelgen jerine qoıa salmaı, bas jaǵyna tyǵyp, eki kózinen bolar-bolmas qyzartyp kórsetip qoıý kerek.
Búrkit sonda kúsh jumsap sýyryp jeıdi. Buǵan úırengen shaqta tulypqa uzyn jip baılap súıretedi de, búrkitti at ústinde ustap turyp kórsetedi. Eger kus tomaǵasyn sypyrǵanda dalbaı tulypqa talpynyp, lap qoısa ári qaraı súıretpeı tastaı salý kerek. Sol jerde dalbaıdaǵy qant búrkilgen tátti etti bir-eki ret qaqshytkan jón. Munan son qusty qolǵa alyp tomaǵasyn kıgizedi de, atqa minip súıretpe dalbaıdy taǵy da kórsetedi. Osylaısha qaıtalaı berýdiń esh zııany joq. Búrkittiń ańǵa úsh túrli túsetini bar. Biri — shanshyla, ekinshisi — sypyra, úshinshisi ilip túsedi. Osy úsheýiniń ishinde ilip túsýge daǵdylanǵan jaqsy. Sebebi, shanshyla túsken kús birde bolmasa birde jerge soǵylyp («jer soǵyp qalý» degen tirkes osydan shyqqan), mert bolýy múmkin. Al sypyra túsken kus aǵynyn toqtata almaı tegeýrinin (jembasar úsh saýsaǵyna qarsy ornalasqan artqy jalǵyz saýsaq) aldyryp alady. Ilip túsýge qalyptastyrý úshin súıretip kele jatqan dalbaıǵa qús aıaǵy tıisimen tastaı salý kerek. Eger ári qaraı kyzyqtyrý maqsatymen súırete berseńiz sypyra túsýdi ádet etedi. Al dalbaıdy tipten súıretpeı kórsetseńiz, qımylsyz «ańǵa» kóktegi kustyń shanshylyp túsýi ádetke aınalady.
Búrkitti shyn ańǵa salmas búryn óre salynyp, aýyzy tumyldyryqtalǵan tiri túlkige túsirip kórýdiń de paıdasy mol. Muny kúsbegiler tilinde «tiriletý» dep aıtady. Tiri túlkige qaımyqpaı túsken búrkittiń ań alýǵa úırengeni. Bul sııaqty búrkitti baýlý ádisteriniń qaı-qaısysyna kiriskende, tipti ańǵa salǵanda da qoldaǵy qusty ash ustaǵan jón. Qazaq qúsbegileriniń «ıt ıesi úshin, búrkit tamaǵy úshin alady» deýi kóp jylǵy tájirıbesiniń qorytyndysynan túıgen ádil sóz.
Qusbegiler qolyndaǵy búrkitin ańǵa salý úshin mamyr, maýsym aılarynan bastap baptaıdy. Aldymen qansoqta, qyzyl sııaqty mańyzdy tamaq berip, túletý úshin semirtedi. Bul kezdi qyzylǵa otyrǵyzý nemese túletý dep aıtady. Qus túlegi bapty bolsa, az kúnde-aq boı júni súzilip, sylalanyp sala beredi. Al túlek bapsyz, tamaǵy qýatsyz nemese mazasy bolmasa qustyń boı júni jymdaspaı qobyrap, qaýyrsyndary býnaqtalyp durys jetilmeıdi. Búrkittiń túlegi bitkende boı júni taralyp, qanat qúıryǵy bekem jınaqy bolyp jetiledi. Osy kezde qaıtadan aryqtatyp (kúrt aryqtatpaý kerek) shyrǵaǵa tartady. Ushyryp jemdeıdi. Bul jańa shyqqan qaýyrsyndarynyń jetilýine topshysynyń berik bolyp shynyǵýyna sebepshi. Munan ári búrkitti sarytap etip, ortasha etinde ustaǵan jón.
Búrkittiń eki jylda bir dene júnin, úshinshi jyl degende jal-quıryǵyn (qanat-quıryǵyn) túleteli. Boı júnin túletý úshin qatty semirtse jetip jatyr. Dúr-dúr silkingende japyraqtary tógilip, túsip qalady. Keıbir qusbegiler boı júnin túletý úshin jylqynyń tamaq bezin qymyzǵa ashytyp jegizedi. Bul qustyń densaýlyǵyna jaqsy emes.
Qanat-quıryǵyn túletý úshin ótkir bákimen iri qaýyr- syndarynyń tym túbine jýyqtatpaı qyrqyp tastaıdy. Munan soń qaýyrsyndardyń qýys ózegine bórttirgen bıdaı nemese kúkirt tyǵyp bergi jaǵyn maqtamen bekite salady. Sonda bir jumadan qalmaı qústyń iri qaýyrsyndary túsip qalady da, onyń ornyna muqalmaǵan kók bolat semserdeı jańa qaýyrsyn bitedi.
Qazaq qusbegileriniń qolyndaǵy qusty tıisti bap, kúıine qaraı ashyqtyrýy, qoıalatýy (qustyrý), shaıatyny (ishin júrgizý) bolady. Qoıalatý úshin barmaqtaı aq kıizdi ábden jýyp tazartyp maıǵa orap asatyp jiberse, azdan soń ishindegi bar nájisti qustyryp, birge túsedi. Al ishin shaıyp, ashyqtyrý úshin tyrna jiliginen jasalǵan tútiktep bir-eki ret kyzyl shaı jutqyzsa jetip jatyr.
Qusbegilerden «qaıyrý» degen sózdi jıi estımiz. Bul sóz qusty ár kezde ár túrli bapta ustaý úshin oǵan beriletin ta- maǵyna baılanysty aıtylady. Máselen, qusbegi qolyndaǵy búrkitin qaıyryp, qalaǵan bir babyna keltirý úshin myna sııaqty jemniń túrleri beriledi:
Qansoqta — ólgen ańnyn nemese maldyń týralmaǵan, qany sorǵalaǵan kesek eti.
Qyzyl — qustyń qylǵyp qaqshýyna ońtaılanyp týralǵan qyzyl et. Munyń da qan-sóli ózinde bolady.
Tartpa — maldyń nemese ańnyń jelkesi, tolarsaǵy, shandyry sııaqty qunary az sińirli jerleri.
Sarbórtpe — týralǵan soń, eki-úsh ret shúberekteı bolǵ- ansha sýǵa shaıyp, syǵymdap, bar mańyzynan aıyrǵan et.
Toıat — qus ózi alǵan ańnyń tańyn irep, tilin sýyryp nemese ystyk ókpesi men jyly maıyn oıyp jese, sony kús toıattady deıdi.
Úrgen ókpe nemese boz ókpe — soıylǵan maldyń, ıakı, ańnyń ókpesine pyshaq tıgizbeı keńirdegimen qosa alyp úrip qoıady. Sonda ókpe mańyzynan aıyrylyp, qústy belgili kúıge túsiretin jem bolyp shyǵady.
Qusbegiler qolyndaǵy qustyń jaı kúıin tamyrshydaı baǵyp otyrady da qajet bolsa búrkitke «aqjem» men «bozókpeni» júdetý úshin, «tartpany» shynyqtyrý úshin, «qansoqta» men «qyzyldy» semirtý úshin beredi. Al «sarbortpeni» qusty bir kalypta ustaý úshin beredi. Muny qazaq «oıtamaq» dep te aıtady.
Búrkitti shoshymaldy etpeı durys baptap qolǵa tez kóndiktirýdiń bir sharty oǵan qajetti múlikterdiń durys jasalýynan da. Olardyń ataýlary mynadaı:
Tuǵyr — búrkittiń quıryǵy jerge tımeıtindeı etip jasalǵan aǵash sáki. Qazaqta búrkit tuǵyryn altynmen aptap, kúmispen kúptep óner týyndysyndaı etip áshekeıleý dástúri de bolǵan. Tuǵyrdy sheberlikterine karaı ár túrli etip jasaı beredi.
Tomaǵa — qustyń kózin jaýyp turý úshin bylǵarydan qos saı, úsh saı nemese tórt saı etip tigetin bas kıim. Búrkit aıaǵymen qaǵyp túsirmes úshin tomaǵaǵa shyrt etpemen bekitilgen tamaq baý taǵylady. Shytyra qadap, úkilegen to- maǵa qúsqa erekshe bir kórik beredi. Tomaǵasyz qus mazasyz bolady.
Balaq baý — kolǵa túsken qustyń aıaǵyn qatty qyspaı- tyndaı etip kıizden saqına tigedi de, onyń syrtyn bylǵa- rymen qaptaıdy. Sol bylǵaryǵa uzyndyǵy eki súıemdeı
ǵana qaıys taspa nemese shyjym jip taǵyp ushyna jeńil shyǵyrshyq ótkizedi. Balaqbaý, birinshiden, qoldaǵy qusty tuqyrta ustap, ornyqty otyrǵyzý úshin kerek. Ekinshiden, tuǵyrda mazasyz bolmaý úshin, úshinshiden, jeli baýdy ótkizý úshin qajet.
Jeli baý — balaq baýdyń qos shyǵyrshyǵynan ótkizetin, basynda túıin tyǵyryǵy bar shyjym jip. Jeli baý qusty shyrǵaǵa tartqanda nemese qolǵa jańadan túsken búrkitti baýlyǵanda kajet.
Búrkit qolǵap nemese bııalaı — jumsaq etip ýalanǵan qasqyr terisinen úsh saýsaq etip astar salyp tikken qolǵap.
Búrkit qundaq nemese bóleý — taldy baýyrlap shabady da, dóńgelete ıip otyryp eki basyn biriktiredi. Sonan soń sheńberdiń ishine jıi etip kúldireýish salady. Bul kishkentaı, oıynshyq shańyraqqa uqsaıdy. Munan ári piship otyryp dóp-dóńgelek kórpeshe tigedi de, sheńberdiń eki jerine bala besiginiń tartpasyna uqsas tartpa taǵady. Ádette kúnimen ańǵa salynǵan qustyń qýaty azaıyp, keshki salqynǵa shydamaı kuryldaıtyn kezderi bolady. Sondaı shaqta búrkittiń aıaǵyn baýyryna alǵyzyp, bóleýge baılap júrip ketse dáneńe de etpeıdi.
Búrkit baldaq nemese qóldyq — qusbeginiń qusy qonyp otyrǵan qoly talmas úshin súıep otyratyn asha aýyz aǵash. Búrkit baldaqtyń bir jaǵyna búldirge tańylady da, er-toqym- nyń aldyńǵy qaptalynan ótken shettikpen baılastyrady.
Sapty aıaq — qysqa ǵana saby bar, jaıpaq kelgen aǵash ydys.
Tútik nemess shúmek — qustyń ishin shaıý úshin, sý berý úshin tyrna jiliginen nemese aǵashtan bir basyn jaıpaq aýyzdy etip jasaǵan tútik.
Minekı, kusqa kajetti múlikterdiń negizgileri osylar.
Qazaq qusbegileri qolyndaǵy qustyń meken-jaıyna, minezine, álsizdik-kúshtiligine, ushqarlyq-alǵyrlyǵyna, syrt bitimine qaraı at koıady. Máselen, «Aqshegir», «Kúıshil», «Kúńtaban», «Shúńirek», «Kekshil», «Sadaqsan», «Aqıyq», «Qandy balaq», «Sabalaq», «Sháýli», «Sarsúmbi»t.b. Bulardy qustyń tegine qaraı koıylǵan aty deıdi.
Keıde qustyń atyna tárbıe-bap kórip, baýyr basqan ıesiniń esimi de qosa atalady. Máselen «Týlaqtyń sholaǵy» (bul kusty Abaı aqyn bes qulyndy bıe berip alǵan eken), «Tinekeıdiń sary qusy», «Jaıaý Musanyń kók doıyny», «Mátimusanyń on úsh quıryǵy», «Shaımannyń sursholaǵy», «Jabaıdyń qara shegiri» taǵy basqalary.
Qazaq qusbegileri búrkit atyn jasymen de ataıly. Ja- syna qaraı búrkit bylaı atalady: bir jas — balapan kus, eki jas — qan túbit, úsh jas — tirnek, tórt jas — tas túlek, bes jas — muzbalaq, alty jas — kók túbit, jeti jas — qana, segiz jas — jana, toǵyz jas — maı túbit, on jas — barqyn, on bir jas — barshyn, on eki jas — shógel, osylaısha on bes, jıyrma jasqa deıin atala beredi.
Qazaq ańshylary júırik at, qyran búrkit, alǵyr tazy, bolat qaqpanyn, qyl tuzaq, jibek toryn saqadaı saı etip, aılap-aptalap ańshylyk qurýdy «salbýryn» dep ataıdy. Salbýrynǵa qatysqandar jasyna, ataǵyna, aqylyna, baı- lyǵyna, bilimine qaramaı mindetti túrde búrkit ıesi qusbe- gige baǵynady.
Kusbegi salbýrynǵa qatysýshylardy aldyn ala beske bólip toptaıdy.
Birinshi, turǵyshylar — búrkit ustap bıikte turýshylar.
Ekinshi, qaǵýshylar —ań júretin jerdi tinte súzip qýyp shyǵýshylar.
Úshinshi, tosqaýylshylar — qashqan ańdy in qorymnan, taýly-tastaqty jerlerden qaıtaryp, jasqap túrý úshin jolyn tosýshylar.
Tórtinshi, izshiler — ańdy izine túsip júrip, boıyn kórýshiler.
Besinshi, qyzylshy nemese baqyrshylar — qosta kalyp as ázirleýshiler nemese soıýshylar.
Minekı, «Aqter jaqsy bolsa, oınaıtyn róldiń jamany joq» degenleı-aq bul toptyń qaı-kaısysy bolsa da úlken iskerlikti sezimtaldyqty, tózimdilikti, sabyrdy, uı- ymshyldyqty kajet etedi.
Durys baýlynyp, jaqsy bap kórgen búrkit túlki, qarsak, qoıan alady. Al keıbir ójet qyrandar qasqyr, kıik, arqarǵa da túsedi.
Uıa basar búrkittiń salmaǵy bes, bes jarym kılogramm, erkegi tórt, tórt jarym kılogramm bolady. Eki shalǵylyǵy- nyń (eki qanaty) aralyǵy eki-eki jarym metr bolyp kezde- sedi. Uıa basar qús denelileý, ashýly, kúshi de basym keledi.
Ǵylymı derekterde búrkit 100—150 jyl jasaıdy deıdi. Al qazaq kusbegileri kóbinese on bes — jıyrma jyl salǵan qusty sóz etedi.
Minekı, búrkit týraly kórip-bilgen, oqyp-túıgen, azyn- aýlaq maǵlumattarymyz osyndaı.
Aqseleý SEIDIMBEK
Ult.kz
Ańshylyqtyń úmit qýanyshy kóp. Ystyq ottaı qyzýly mınýty kóp, maǵnaly ómir.
Ańshylyqta kisini aqyn kúıine jetkizetin sezim kúıi kóp.
M. Áýezov
Bir nárse eki aıaqty, segiz barmaq,
Ilikse dúnıeniń baryn almaq.
Óziniń tili bar da, tisteri joq. Jutady kóringendi almap-jalmap.
(Halyq jumbaǵy. Sheshýi: búrkit)
Kól-kósir sary dalany sahna etken ata-babamyz tek qana maldyń tisin kúıttep, izine erýmen ǵumyr keshken joq. Kóńil qumaryn qandyrarlyq talaı-talaı qyzyqty da taba bilgen. Sol qyzyqtyń bir ushyǵy ańshylyqqa da baılanysty. Júırik at, qyran búrkit, alǵyr qarshyǵa, qumaı tazy, aılaly suńqar, bolat qaqpan, túzý myltyq sııaqtylardyń qaı-qaısysy da ózindik syrǵa toly tamashasymen árkimdi-aq eliktire bilgen. Jaı eliktirý emes, jany sergek er jigittiń senimdi serigi, qıyndyqqa toly ómirleriniń bir mezgildik arashasyndaı da boldy. Sondyqtan da qazaqtyń tirshilik saltynda qysqa kúnde qyryq alyp, qorjyn toltyryp, «úıirimen úsh toǵyz» olja baılandyrar eń súıikti kásibi osy ańshylyq.
Sonymen birge ańshylyq saıatshylyqtyń ózgeshe jaqsylyǵy bar. Ol kimdi bolsa da salqyn sabyrǵa, jan semirter kóńildilikke baýlyp, erik kúshi men dene kúshiniń úndestik tabýyna yqpal etedi. Bul rette atamyz qazaq ańshylyqty kásip emes, óner sanaýynda da úlken mán bar.
Qazaq arasynda ańshylyqtyń keń taraǵan túri — ańdy búrkitpen aýlaý, búrkit ustap saıatshy bolý, ańshylyqqa den qoıyp, salbýrynǵa shyǵý.
Juqalaý kók tumsyǵy kelse jalpaq,
Meljemdi qojyr taban, buty taltaq,
Kóz aýdany shúńirek, kekshil mańdaı,
Keń ıyq, sany jýan, tósi shalqaq.
BÚRKIT
Topshysy kelse joǵarylaý,
Shalǵysy kuıryǵyna tursa taıaý,
Kókte úshqyr, tuǵyrda shańqyly joq,
Bir túlkiden basqaǵa bolmasa jaý.
Qolyńnan ózi tilep ushsa samǵap,
Qurǵatpaı qanjyǵańdy kúnde qandap.
Dúnıeniń bir qyzyǵy — qyran búrkit,
Alystan at terletip tapsań tańdap.
Shegir kóz qandy balak qyran búrkit,
Bozbala qapy kalma, malyńdy irkip.
Alpys eki aılaly túlkini ustap,
Baılasań qandaı qyzyq, qarǵa silkip.
Qara til, qanjar tuıaq, qanǵa toımas,
Qansha kerip tursa da almaı qoımas.
Shubar tuıaq jırendi taýyp salsań,
Erdiń qunyn berseń de basyn joımas.
Lyp etip, etpetinen ketse zýlap,
Tym epti sypyrǵany jer baýyrlap.
Jaryq etip jaqpar tastan túlki qashsa,
Shap etip kyzdy ustaǵan bozbala naq.
Bulqynyp bolmaımyn dep shaıqasqandaı.
Sytylyp kutylmaq bop baıqasqandaı.
Qarańdap dóń astynda jatsa basyp,
Tar jerde eki ǵashyk aıqasqandaı.
Jibermeı basyp alsa julqynǵanǵa,
Bosatpaı búre túsip bulqynǵanǵa.
Bultartpaı jumarlap ap ılep jatar,
Shynymen yntasy aýyp umtylǵanda.
Kók tumsyq kózge deıin qanǵa batyp,
Ústine attaı minip otyrǵanda..
Kónilge kórmek úshin o da qyzyq,
Uksaıdy qyz ben jigit qosylǵanǵa.
Abaı aqynnyń aıtqany delinetin bul óleń Shyǵys Qazaqstan oblysy, Samar aýdany, Jambyl atyndaǵy kol- hozdyń turǵyny Mekeev Súleımen aqsaqaldyń aıtýy boıynsha hatqa túsip otyr. Abaı sııaqty jaqsy-jamannyń parqyn biletin, tirshiliktiń qyr-syryna zerde boılatqan uly aqyn qyran qustyń qylyq-qasıetine tegin tańdanbasa kerek. Qandaı tańdanys, qanshama sulý sóz, súısinýge toly sezim deseńizshi! Ań qyzyǵy ańshylyq kásibi óz aldyna, soǵan qosa nebir ádemi dástúr, sulý saz, sátti teńeý qalyptasyp, neshe túrli múlikterdiń, zattyq muralardyń dúnıege kelgenin kóremiz.
Qazaq arasynda jyrtqysh kustardyn ár túrin qolǵa úıretý dástúri bolǵan. Solardyń ishinde eń bir qasıet tutatyn qyrany — búrkit.
Búrkit dep qazaq ańshylary jyrtqysh kustardyń ishindegi asa tektisin, adam qolyna tez úırengish estisin ataǵan. Sonymen birge qaıratyna saı bettiligi, júrektiligi, qıyrdaǵyny tez sezetin kórgishtigi de ózge qustarǵa karaǵanda búrkittiń ereksheligin kórsetedi. Kóp rette kyran búrkit dep atalýynyń ózi sol qyraǵy kóregendiginen, shalymdy alǵyrlyǵynan bolsa kerek.
Kazaqstanda búrkit qıasy kóbinese Altaı, Saýyr, Tarbaǵataı, Alataý, Kókshetaý, Shyńǵys sııaqty silemdi taý- larda, sonymen birge ormandy alqaptarda ásirese, bıik qaraǵaıly, úıeńkili jerlerde kezdesedi. Qazaq qusbegileriniń qolǵa túsken búrkitti «oı qusy» nemese «qyr qusy», «taýly jerdiń qusy» deýi de osydan.
Taýly jerdi mekendeıtin búrkitterdiń tulǵasy kesek, kóldeneńi aýqymdy ıyqty, ańǵary (eki aıaǵynyń arasy) alshaq, jaýyryny syrtqa teýip, moıyn júni men balaq júni salaly bólyp keledi. Tek bitim tulǵasy ǵana emes, syrtqy túr túsinde de ózindik erekshelikteri bar. Máselen, kyr qúsynyń júni qara barqyn tartyp, boıyndaǵy aq teńbilderi erekshelene, aıqyn kórinedi. Ásirese, eki ıyǵy men quıryǵynyń aǵy mol bolatyndyqtan kózge uryp turady.
Al oı kusy óziniń yqsham, jınaqylyǵymen kóz tartady. Japyraqtary súıirlene jymdasyp, jalpy túr-túsi sary buıra mármárdaı minsiz kerinedi. Eger onyń taranyp sylanǵannan keıingi tuǵyrdaǵy sabyrly keıpine zer sal- sańyz sheber músinshiniń qolynan shyqqandaı ǵalamat bir minsiz túlǵany kórer edińiz. Tek qana aqaýsyz sulýlyq emes, sonysyna úndes uly sabyr men jaltaqsyz jigerdi, tek ózine ǵana jarasatyn pańdyqty kórer edińiz. Oı kusy denesiniń yqsham, jeńil bitýi dalaly, ormandy jerlerge beıimdelgen bolsa kerek.
Qazaq qusbegileri ustaǵan búrkitterdiń «Altaıdyń aqıyǵy», «Qaraǵaıdyń qyzylbalaq sarysy» nemese «Qanisher qara», «Túmenniń sary qusy» dep ataýy da jańaǵydaı meken-jaıyna qaraı qalyptasqan bitim erekshelikterinen týǵan. Taý búrkitteri uıasyn bıik kuzǵa, qanattydan basqanyń óresi jetpeıtin jaltyr bettegi kemerge salady. Oı búrkitteri bıik qaraǵaı, úıeńki, keıde sekseýildiń de basyn uıalaı beredi. Al úngir, in, ózenniń jar qabaǵy sııaqty arzan oryndardy sirá da meken etpeıdi. Meken etý bylaı tursyn, qanat búgip aıaldamaıdy da.
Búrkit uıasy iri shómshekterden salynǵandyqtan uıa ortasyna shı, óleńshóp tósese de jaısyzdaý bolady. Uıa kólemi bir jarym, eki metr bolyp keledi.
Búrkit uıa basarynda taýly jer bolsyn, ormandy jer bolsyn aralaryn bir, bir jarym shaqyrymnan birneshe uıa salady. Keıin jumyrtqalar shaǵynda solardyń birin ǵana meken etedi de, artyq qalǵan uıalar atalyq, sháýli búrkittiń enshisine, ıeligine tıedi. Balapany qara qanat bolyp, ushýǵa baýlynǵan shaqta álgi uıalardy birinen soń birin jańa óris, jaıly qonys etedi.
Búrkit jumyrtqasynyń túsi aqshyl bolady. Uzyny — 59-71 mıllımetr, salmaǵy 95-100 gramm tartady.
Búrkit balapany bir jarym aı jumyrtqada, eki aı bes kún, eki aı on kún uıada bolyp, tamyz aıynyń ortasyna qaraı uıadan usha bastaıdy. Osydan qyrkúıek, qazan boıy sháýili men uıabasardyń baýlýymen júredi de, onan ári óz betimen ań ustap jeýge jaraıdy. Qazaq qusbegileriniń dástúrinde sary aýyz balapan kezinen qolǵa túsip, durys bap kórgen búrkitter (ony «qol bala» dep ataıdy) qańtar, aqpan aılarynda túlki alýǵa shamasy keledi.
Túz qyranyn qolǵa túsirýdiń qazaq qusbegileri arasynda ár túrli ádisi belgili.
Olar: aýmen ustaý, tor jaıý, toıattatyp alyp tutqıyldan basyp qalý, sheńgeldestirý, uıadan alý.
Aýmen ustaý úshin kózi keń, bııazy jipti tordy elsiz dalaǵa kurady. Ol úshiı qabyqtalǵan bes-alty taldy jerge álsizdeý qazyp, tormen qorshaıdy da, aý ortasyna myqtap qazyq qaǵady. Qazyqqa tiri túlki nemese qoıan, keıde bir-eki taýyq baılaıdy. Qııadan kórip, qudııa túsken búrkit tóbesi ashyq tordan esh ýaqytta tik kóterilip ushpaıdy. Júgire kóterilip ushamyn degende torǵa oralady.
Tor jaıý ádisi kóbine qys aılarynda qar túsken soń qoldanylady. Ol úshin qar tústes aq shańqan tordy qar ústinen bir metrge jýyq bıiktikte kere kurady da, astyna tiri túlki nemese qoıan baılaıdy. Buǵan sorǵalap túsken qyran aıaǵyn torǵa shalyp alady. Solqyldaq tor búrkittiń aıaqtirep, serpile ushýyna kedergi jasaıdy.
Toıattatyp ustaý úshin túz taǵysynyń ańǵa túsken nemese jas jemtikke qonǵan sátin ańdý kerek. Ol úshin ilkimdi, ushqyr atqa minip, ábden meldektep toıǵan búrkitke eń urymtal degen ıek artpadan tutqıylda qosylyp beredi. Kún jelten bolsa jel jaǵynan shyqsa, toıǵan qus yqqa qaraı júgirgende bótegesimen jer soǵyp, kóterilip kete almaıdy. Ushqyr atpen tónip kelgen bette qus ústine shapan sııaqty kıimdi jaba salý kerek.
Al sheńgeldestirý úshin qol qusyn, qolǵa úırengen búrkitti túz qyranyna salady. Ol úshin qol kusynyń balaq baýyna túlkiniń jon terisin, nemese bir sanyn qyzarta baılap qoıa beredi. Árıne, túz kusynyń boıyn kórip ba ryp jiberý kerek. Sonda úı qusy óz tektesimen juptasyp ushýdy ańsap kóterilse, túz qúsy onyń aıaǵyndaǵy jemge kudııady. Mundaı jaǵdaıda qos búrkit sóz joq sheńgeldesip jerge túsedi.
Búrkitti uıadan ustaý úshin ańshynyń kóp eńbegi, ádisqoılyǵy, eptiligi qajet. Ol úshin qustyń meken-jaıyn, qonatyn mezgilin ábden baqylap alyp, tor, tuzaq, shappasyna kıiz salǵan qaqpan taǵy da baska ádister arqyly qolǵa túsiredi. Uıasynan ustamaı, tor, tuzaq quryp nemese basqasha aıla tásilmen ustaǵan eresek búrkitti kez kelgen adam úırete almaıdy. Túzden ustaǵan qusty úıretetin adam kustyń syryna qanyq, erekshe shydamdy, erinbeıtin erik kúshtiń ıesi bolý kerek. Túz qusyn qolǵa túsisimen tomaǵa kıgizbeı úıretýge bolmaıdy. Tomaǵa kıgizgen soń da eki-úsh kún uıyqtamaı qarsylyq kórsetetin qıqarlyǵy bolady. Ondaıda yrǵaqqa (terbelmeli átkenshek etip baılanǵan jumyr aǵash) otyrǵyzyp, uıyqtatpaı jeńip úıretedi. Iaǵnı eki kún bolsyn, úsh kún bolsyn kus qarsylyǵyn qoıǵansha qajymaı birge bolǵan abzal. Sonyń bárine únemi sylap-sıpap, janasyp, erekshe yqylas kórsete, dybys shyǵaryp otyrǵan jón. Máselen, erkeletkende «bopym-bopym» dese, shaqyrǵanda «pa-pa» nemese «keý-keý» dep úıretedi qazaq qúsbegileri.
Qus ári uıqydan, ári ashtyqtan sharshap, qajyǵan shaqta qarsylyǵy azaıyp tynyshtala bastaıdy. Sıpasa da jaqtyrtpaı, qozǵalaqtap, ysyldap, saqyldaýyn qoıady. Osy shaqta jemdi qoldan berip úıretýdiń de paıdasy kóp. Qustyń alǵashqyda ózdiginen etke umtylmaıtyn ádeti bolady, ondaıda bir japyrak etke qant búrkip, asatyp jiberse úırenip ketýi op-ońaı. Bapker, ańsaq, saıatshy qusbegiler qolǵa túsken qusty tún ortasynda turyp aınalyp-tolǵanyp yqylas kórsetip, sylap-sıpap kaıtady. Búrkittiń ıesine ábden baýyr basýy úshin mundaı yqylas kajet-aq. Qalyń tobyr ishinen ıesiniń daýysyn tanyp tomaǵaly búrkittiń shańqyldap koıa berýi osyndaı eńbektiń nátıjesi bolsa kerek. Búrkit ıesiniń qolynan jem jeýge úırengen soń alysta turyp jem kórsetip, shaqy-ryp, qolyna qonýǵa baýlıdy. Munyń bári qustyń atqa da, adamǵa da úıirsek bolýyna ári shynyǵýyna birden-bir sebep.
Baýlý kezderinde aıaǵyna baılanǵan uzyn jeńil shyjym jiptiń bolǵany abzal. Qazaq qusbegileri bulaı baýlýdy shyrǵaǵa tartý dep ataıdy. Erinbeı-jalyqpaı shyrǵaǵa kóp tartqan búrkittiń qanat kuıryǵy berik talmaı ushatyn bolyp jetiledi. Munan soń dalbaıǵa túsirip úıretedi. Dalbaıǵa túsirý dep tulyp etip soıylǵan ań terisiniń (kóbinese, túlki terisi) ústinen jem alǵyzýdy aıtady. Jemdi ań terisiniń kez kelgen jerine qoıa salmaı, bas jaǵyna tyǵyp, eki kózinen bolar-bolmas qyzartyp kórsetip qoıý kerek.
Búrkit sonda kúsh jumsap sýyryp jeıdi. Buǵan úırengen shaqta tulypqa uzyn jip baılap súıretedi de, búrkitti at ústinde ustap turyp kórsetedi. Eger kus tomaǵasyn sypyrǵanda dalbaı tulypqa talpynyp, lap qoısa ári qaraı súıretpeı tastaı salý kerek. Sol jerde dalbaıdaǵy qant búrkilgen tátti etti bir-eki ret qaqshytkan jón. Munan son qusty qolǵa alyp tomaǵasyn kıgizedi de, atqa minip súıretpe dalbaıdy taǵy da kórsetedi. Osylaısha qaıtalaı berýdiń esh zııany joq. Búrkittiń ańǵa úsh túrli túsetini bar. Biri — shanshyla, ekinshisi — sypyra, úshinshisi ilip túsedi. Osy úsheýiniń ishinde ilip túsýge daǵdylanǵan jaqsy. Sebebi, shanshyla túsken kús birde bolmasa birde jerge soǵylyp («jer soǵyp qalý» degen tirkes osydan shyqqan), mert bolýy múmkin. Al sypyra túsken kus aǵynyn toqtata almaı tegeýrinin (jembasar úsh saýsaǵyna qarsy ornalasqan artqy jalǵyz saýsaq) aldyryp alady. Ilip túsýge qalyptastyrý úshin súıretip kele jatqan dalbaıǵa qús aıaǵy tıisimen tastaı salý kerek. Eger ári qaraı kyzyqtyrý maqsatymen súırete berseńiz sypyra túsýdi ádet etedi. Al dalbaıdy tipten súıretpeı kórsetseńiz, qımylsyz «ańǵa» kóktegi kustyń shanshylyp túsýi ádetke aınalady.
Búrkitti shyn ańǵa salmas búryn óre salynyp, aýyzy tumyldyryqtalǵan tiri túlkige túsirip kórýdiń de paıdasy mol. Muny kúsbegiler tilinde «tiriletý» dep aıtady. Tiri túlkige qaımyqpaı túsken búrkittiń ań alýǵa úırengeni. Bul sııaqty búrkitti baýlý ádisteriniń qaı-qaısysyna kiriskende, tipti ańǵa salǵanda da qoldaǵy qusty ash ustaǵan jón. Qazaq qúsbegileriniń «ıt ıesi úshin, búrkit tamaǵy úshin alady» deýi kóp jylǵy tájirıbesiniń qorytyndysynan túıgen ádil sóz.
Qusbegiler qolyndaǵy búrkitin ańǵa salý úshin mamyr, maýsym aılarynan bastap baptaıdy. Aldymen qansoqta, qyzyl sııaqty mańyzdy tamaq berip, túletý úshin semirtedi. Bul kezdi qyzylǵa otyrǵyzý nemese túletý dep aıtady. Qus túlegi bapty bolsa, az kúnde-aq boı júni súzilip, sylalanyp sala beredi. Al túlek bapsyz, tamaǵy qýatsyz nemese mazasy bolmasa qustyń boı júni jymdaspaı qobyrap, qaýyrsyndary býnaqtalyp durys jetilmeıdi. Búrkittiń túlegi bitkende boı júni taralyp, qanat qúıryǵy bekem jınaqy bolyp jetiledi. Osy kezde qaıtadan aryqtatyp (kúrt aryqtatpaý kerek) shyrǵaǵa tartady. Ushyryp jemdeıdi. Bul jańa shyqqan qaýyrsyndarynyń jetilýine topshysynyń berik bolyp shynyǵýyna sebepshi. Munan ári búrkitti sarytap etip, ortasha etinde ustaǵan jón.
Búrkittiń eki jylda bir dene júnin, úshinshi jyl degende jal-quıryǵyn (qanat-quıryǵyn) túleteli. Boı júnin túletý úshin qatty semirtse jetip jatyr. Dúr-dúr silkingende japyraqtary tógilip, túsip qalady. Keıbir qusbegiler boı júnin túletý úshin jylqynyń tamaq bezin qymyzǵa ashytyp jegizedi. Bul qustyń densaýlyǵyna jaqsy emes.
Qanat-quıryǵyn túletý úshin ótkir bákimen iri qaýyr- syndarynyń tym túbine jýyqtatpaı qyrqyp tastaıdy. Munan soń qaýyrsyndardyń qýys ózegine bórttirgen bıdaı nemese kúkirt tyǵyp bergi jaǵyn maqtamen bekite salady. Sonda bir jumadan qalmaı qústyń iri qaýyrsyndary túsip qalady da, onyń ornyna muqalmaǵan kók bolat semserdeı jańa qaýyrsyn bitedi.
Qazaq qusbegileriniń qolyndaǵy qusty tıisti bap, kúıine qaraı ashyqtyrýy, qoıalatýy (qustyrý), shaıatyny (ishin júrgizý) bolady. Qoıalatý úshin barmaqtaı aq kıizdi ábden jýyp tazartyp maıǵa orap asatyp jiberse, azdan soń ishindegi bar nájisti qustyryp, birge túsedi. Al ishin shaıyp, ashyqtyrý úshin tyrna jiliginen jasalǵan tútiktep bir-eki ret kyzyl shaı jutqyzsa jetip jatyr.
Qusbegilerden «qaıyrý» degen sózdi jıi estımiz. Bul sóz qusty ár kezde ár túrli bapta ustaý úshin oǵan beriletin ta- maǵyna baılanysty aıtylady. Máselen, qusbegi qolyndaǵy búrkitin qaıyryp, qalaǵan bir babyna keltirý úshin myna sııaqty jemniń túrleri beriledi:
Qansoqta — ólgen ańnyn nemese maldyń týralmaǵan, qany sorǵalaǵan kesek eti.
Qyzyl — qustyń qylǵyp qaqshýyna ońtaılanyp týralǵan qyzyl et. Munyń da qan-sóli ózinde bolady.
Tartpa — maldyń nemese ańnyń jelkesi, tolarsaǵy, shandyry sııaqty qunary az sińirli jerleri.
Sarbórtpe — týralǵan soń, eki-úsh ret shúberekteı bolǵ- ansha sýǵa shaıyp, syǵymdap, bar mańyzynan aıyrǵan et.
Toıat — qus ózi alǵan ańnyń tańyn irep, tilin sýyryp nemese ystyk ókpesi men jyly maıyn oıyp jese, sony kús toıattady deıdi.
Úrgen ókpe nemese boz ókpe — soıylǵan maldyń, ıakı, ańnyń ókpesine pyshaq tıgizbeı keńirdegimen qosa alyp úrip qoıady. Sonda ókpe mańyzynan aıyrylyp, qústy belgili kúıge túsiretin jem bolyp shyǵady.
Qusbegiler qolyndaǵy qustyń jaı kúıin tamyrshydaı baǵyp otyrady da qajet bolsa búrkitke «aqjem» men «bozókpeni» júdetý úshin, «tartpany» shynyqtyrý úshin, «qansoqta» men «qyzyldy» semirtý úshin beredi. Al «sarbortpeni» qusty bir kalypta ustaý úshin beredi. Muny qazaq «oıtamaq» dep te aıtady.
Búrkitti shoshymaldy etpeı durys baptap qolǵa tez kóndiktirýdiń bir sharty oǵan qajetti múlikterdiń durys jasalýynan da. Olardyń ataýlary mynadaı:
Tuǵyr — búrkittiń quıryǵy jerge tımeıtindeı etip jasalǵan aǵash sáki. Qazaqta búrkit tuǵyryn altynmen aptap, kúmispen kúptep óner týyndysyndaı etip áshekeıleý dástúri de bolǵan. Tuǵyrdy sheberlikterine karaı ár túrli etip jasaı beredi.
Tomaǵa — qustyń kózin jaýyp turý úshin bylǵarydan qos saı, úsh saı nemese tórt saı etip tigetin bas kıim. Búrkit aıaǵymen qaǵyp túsirmes úshin tomaǵaǵa shyrt etpemen bekitilgen tamaq baý taǵylady. Shytyra qadap, úkilegen to- maǵa qúsqa erekshe bir kórik beredi. Tomaǵasyz qus mazasyz bolady.
Balaq baý — kolǵa túsken qustyń aıaǵyn qatty qyspaı- tyndaı etip kıizden saqına tigedi de, onyń syrtyn bylǵa- rymen qaptaıdy. Sol bylǵaryǵa uzyndyǵy eki súıemdeı
ǵana qaıys taspa nemese shyjym jip taǵyp ushyna jeńil shyǵyrshyq ótkizedi. Balaqbaý, birinshiden, qoldaǵy qusty tuqyrta ustap, ornyqty otyrǵyzý úshin kerek. Ekinshiden, tuǵyrda mazasyz bolmaý úshin, úshinshiden, jeli baýdy ótkizý úshin qajet.
Jeli baý — balaq baýdyń qos shyǵyrshyǵynan ótkizetin, basynda túıin tyǵyryǵy bar shyjym jip. Jeli baý qusty shyrǵaǵa tartqanda nemese qolǵa jańadan túsken búrkitti baýlyǵanda kajet.
Búrkit qolǵap nemese bııalaı — jumsaq etip ýalanǵan qasqyr terisinen úsh saýsaq etip astar salyp tikken qolǵap.
Búrkit qundaq nemese bóleý — taldy baýyrlap shabady da, dóńgelete ıip otyryp eki basyn biriktiredi. Sonan soń sheńberdiń ishine jıi etip kúldireýish salady. Bul kishkentaı, oıynshyq shańyraqqa uqsaıdy. Munan ári piship otyryp dóp-dóńgelek kórpeshe tigedi de, sheńberdiń eki jerine bala besiginiń tartpasyna uqsas tartpa taǵady. Ádette kúnimen ańǵa salynǵan qustyń qýaty azaıyp, keshki salqynǵa shydamaı kuryldaıtyn kezderi bolady. Sondaı shaqta búrkittiń aıaǵyn baýyryna alǵyzyp, bóleýge baılap júrip ketse dáneńe de etpeıdi.
Búrkit baldaq nemese qóldyq — qusbeginiń qusy qonyp otyrǵan qoly talmas úshin súıep otyratyn asha aýyz aǵash. Búrkit baldaqtyń bir jaǵyna búldirge tańylady da, er-toqym- nyń aldyńǵy qaptalynan ótken shettikpen baılastyrady.
Sapty aıaq — qysqa ǵana saby bar, jaıpaq kelgen aǵash ydys.
Tútik nemess shúmek — qustyń ishin shaıý úshin, sý berý úshin tyrna jiliginen nemese aǵashtan bir basyn jaıpaq aýyzdy etip jasaǵan tútik.
Minekı, kusqa kajetti múlikterdiń negizgileri osylar.
Qazaq qusbegileri qolyndaǵy qustyń meken-jaıyna, minezine, álsizdik-kúshtiligine, ushqarlyq-alǵyrlyǵyna, syrt bitimine qaraı at koıady. Máselen, «Aqshegir», «Kúıshil», «Kúńtaban», «Shúńirek», «Kekshil», «Sadaqsan», «Aqıyq», «Qandy balaq», «Sabalaq», «Sháýli», «Sarsúmbi»t.b. Bulardy qustyń tegine qaraı koıylǵan aty deıdi.
Keıde qustyń atyna tárbıe-bap kórip, baýyr basqan ıesiniń esimi de qosa atalady. Máselen «Týlaqtyń sholaǵy» (bul kusty Abaı aqyn bes qulyndy bıe berip alǵan eken), «Tinekeıdiń sary qusy», «Jaıaý Musanyń kók doıyny», «Mátimusanyń on úsh quıryǵy», «Shaımannyń sursholaǵy», «Jabaıdyń qara shegiri» taǵy basqalary.
Qazaq qusbegileri búrkit atyn jasymen de ataıly. Ja- syna qaraı búrkit bylaı atalady: bir jas — balapan kus, eki jas — qan túbit, úsh jas — tirnek, tórt jas — tas túlek, bes jas — muzbalaq, alty jas — kók túbit, jeti jas — qana, segiz jas — jana, toǵyz jas — maı túbit, on jas — barqyn, on bir jas — barshyn, on eki jas — shógel, osylaısha on bes, jıyrma jasqa deıin atala beredi.
Qazaq ańshylary júırik at, qyran búrkit, alǵyr tazy, bolat qaqpanyn, qyl tuzaq, jibek toryn saqadaı saı etip, aılap-aptalap ańshylyk qurýdy «salbýryn» dep ataıdy. Salbýrynǵa qatysqandar jasyna, ataǵyna, aqylyna, baı- lyǵyna, bilimine qaramaı mindetti túrde búrkit ıesi qusbe- gige baǵynady.
Kusbegi salbýrynǵa qatysýshylardy aldyn ala beske bólip toptaıdy.
Birinshi, turǵyshylar — búrkit ustap bıikte turýshylar.
Ekinshi, qaǵýshylar —ań júretin jerdi tinte súzip qýyp shyǵýshylar.
Úshinshi, tosqaýylshylar — qashqan ańdy in qorymnan, taýly-tastaqty jerlerden qaıtaryp, jasqap túrý úshin jolyn tosýshylar.
Tórtinshi, izshiler — ańdy izine túsip júrip, boıyn kórýshiler.
Besinshi, qyzylshy nemese baqyrshylar — qosta kalyp as ázirleýshiler nemese soıýshylar.
Minekı, «Aqter jaqsy bolsa, oınaıtyn róldiń jamany joq» degenleı-aq bul toptyń qaı-kaısysy bolsa da úlken iskerlikti sezimtaldyqty, tózimdilikti, sabyrdy, uı- ymshyldyqty kajet etedi.
Durys baýlynyp, jaqsy bap kórgen búrkit túlki, qarsak, qoıan alady. Al keıbir ójet qyrandar qasqyr, kıik, arqarǵa da túsedi.
Uıa basar búrkittiń salmaǵy bes, bes jarym kılogramm, erkegi tórt, tórt jarym kılogramm bolady. Eki shalǵylyǵy- nyń (eki qanaty) aralyǵy eki-eki jarym metr bolyp kezde- sedi. Uıa basar qús denelileý, ashýly, kúshi de basym keledi.
Ǵylymı derekterde búrkit 100—150 jyl jasaıdy deıdi. Al qazaq kusbegileri kóbinese on bes — jıyrma jyl salǵan qusty sóz etedi.
Minekı, búrkit týraly kórip-bilgen, oqyp-túıgen, azyn- aýlaq maǵlumattarymyz osyndaı.
Aqseleý SEIDIMBEK
Ult.kz
Ańshylyqtyń úmit qýanyshy kóp. Ystyq ottaı qyzýly mınýty kóp, maǵnaly ómir.
Ańshylyqta kisini aqyn kúıine jetkizetin sezim kúıi kóp.
M. Áýezov
Bir nárse eki aıaqty, segiz barmaq,
Ilikse dúnıeniń baryn almaq.
Óziniń tili bar da, tisteri joq. Jutady kóringendi almap-jalmap.
(Halyq jumbaǵy. Sheshýi: búrkit)
Kól-kósir sary dalany sahna etken ata-babamyz tek qana maldyń tisin kúıttep, izine erýmen ǵumyr keshken joq. Kóńil qumaryn qandyrarlyq talaı-talaı qyzyqty da taba bilgen. Sol qyzyqtyń bir ushyǵy ańshylyqqa da baılanysty. Júırik at, qyran búrkit, alǵyr qarshyǵa, qumaı tazy, aılaly suńqar, bolat qaqpan, túzý myltyq sııaqtylardyń qaı-qaısysy da ózindik syrǵa toly tamashasymen árkimdi-aq eliktire bilgen. Jaı eliktirý emes, jany sergek er jigittiń senimdi serigi, qıyndyqqa toly ómirleriniń bir mezgildik arashasyndaı da boldy. Sondyqtan da qazaqtyń tirshilik saltynda qysqa kúnde qyryq alyp, qorjyn toltyryp, «úıirimen úsh toǵyz» olja baılandyrar eń súıikti kásibi osy ańshylyq.
Sonymen birge ańshylyq saıatshylyqtyń ózgeshe jaqsylyǵy bar. Ol kimdi bolsa da salqyn sabyrǵa, jan semirter kóńildilikke baýlyp, erik kúshi men dene kúshiniń úndestik tabýyna yqpal etedi. Bul rette atamyz qazaq ańshylyqty kásip emes, óner sanaýynda da úlken mán bar.
Qazaq arasynda ańshylyqtyń keń taraǵan túri — ańdy búrkitpen aýlaý, búrkit ustap saıatshy bolý, ańshylyqqa den qoıyp, salbýrynǵa shyǵý.
Juqalaý kók tumsyǵy kelse jalpaq,
Meljemdi qojyr taban, buty taltaq,
Kóz aýdany shúńirek, kekshil mańdaı,
Keń ıyq, sany jýan, tósi shalqaq.
BÚRKIT
Topshysy kelse joǵarylaý,
Shalǵysy kuıryǵyna tursa taıaý,
Kókte úshqyr, tuǵyrda shańqyly joq,
Bir túlkiden basqaǵa bolmasa jaý.
Qolyńnan ózi tilep ushsa samǵap,
Qurǵatpaı qanjyǵańdy kúnde qandap.
Dúnıeniń bir qyzyǵy — qyran búrkit,
Alystan at terletip tapsań tańdap.
Shegir kóz qandy balak qyran búrkit,
Bozbala qapy kalma, malyńdy irkip.
Alpys eki aılaly túlkini ustap,
Baılasań qandaı qyzyq, qarǵa silkip.
Qara til, qanjar tuıaq, qanǵa toımas,
Qansha kerip tursa da almaı qoımas.
Shubar tuıaq jırendi taýyp salsań,
Erdiń qunyn berseń de basyn joımas.
Lyp etip, etpetinen ketse zýlap,
Tym epti sypyrǵany jer baýyrlap.
Jaryq etip jaqpar tastan túlki qashsa,
Shap etip kyzdy ustaǵan bozbala naq.
Bulqynyp bolmaımyn dep shaıqasqandaı.
Sytylyp kutylmaq bop baıqasqandaı.
Qarańdap dóń astynda jatsa basyp,
Tar jerde eki ǵashyk aıqasqandaı.
Jibermeı basyp alsa julqynǵanǵa,
Bosatpaı búre túsip bulqynǵanǵa.
Bultartpaı jumarlap ap ılep jatar,
Shynymen yntasy aýyp umtylǵanda.
Kók tumsyq kózge deıin qanǵa batyp,
Ústine attaı minip otyrǵanda..
Kónilge kórmek úshin o da qyzyq,
Uksaıdy qyz ben jigit qosylǵanǵa.
Abaı aqynnyń aıtqany delinetin bul óleń Shyǵys Qazaqstan oblysy, Samar aýdany, Jambyl atyndaǵy kol- hozdyń turǵyny Mekeev Súleımen aqsaqaldyń aıtýy boıynsha hatqa túsip otyr. Abaı sııaqty jaqsy-jamannyń parqyn biletin, tirshiliktiń qyr-syryna zerde boılatqan uly aqyn qyran qustyń qylyq-qasıetine tegin tańdanbasa kerek. Qandaı tańdanys, qanshama sulý sóz, súısinýge toly sezim deseńizshi! Ań qyzyǵy ańshylyq kásibi óz aldyna, soǵan qosa nebir ádemi dástúr, sulý saz, sátti teńeý qalyptasyp, neshe túrli múlikterdiń, zattyq muralardyń dúnıege kelgenin kóremiz.
Qazaq arasynda jyrtqysh kustardyn ár túrin qolǵa úıretý dástúri bolǵan. Solardyń ishinde eń bir qasıet tutatyn qyrany — búrkit.
Búrkit dep qazaq ańshylary jyrtqysh kustardyń ishindegi asa tektisin, adam qolyna tez úırengish estisin ataǵan. Sonymen birge qaıratyna saı bettiligi, júrektiligi, qıyrdaǵyny tez sezetin kórgishtigi de ózge qustarǵa karaǵanda búrkittiń ereksheligin kórsetedi. Kóp rette kyran búrkit dep atalýynyń ózi sol qyraǵy kóregendiginen, shalymdy alǵyrlyǵynan bolsa kerek.
Kazaqstanda búrkit qıasy kóbinese Altaı, Saýyr, Tarbaǵataı, Alataý, Kókshetaý, Shyńǵys sııaqty silemdi taý- larda, sonymen birge ormandy alqaptarda ásirese, bıik qaraǵaıly, úıeńkili jerlerde kezdesedi. Qazaq qusbegileriniń qolǵa túsken búrkitti «oı qusy» nemese «qyr qusy», «taýly jerdiń qusy» deýi de osydan.
Taýly jerdi mekendeıtin búrkitterdiń tulǵasy kesek, kóldeneńi aýqymdy ıyqty, ańǵary (eki aıaǵynyń arasy) alshaq, jaýyryny syrtqa teýip, moıyn júni men balaq júni salaly bólyp keledi. Tek bitim tulǵasy ǵana emes, syrtqy túr túsinde de ózindik erekshelikteri bar. Máselen, kyr qúsynyń júni qara barqyn tartyp, boıyndaǵy aq teńbilderi erekshelene, aıqyn kórinedi. Ásirese, eki ıyǵy men quıryǵynyń aǵy mol bolatyndyqtan kózge uryp turady.
Al oı kusy óziniń yqsham, jınaqylyǵymen kóz tartady. Japyraqtary súıirlene jymdasyp, jalpy túr-túsi sary buıra mármárdaı minsiz kerinedi. Eger onyń taranyp sylanǵannan keıingi tuǵyrdaǵy sabyrly keıpine zer sal- sańyz sheber músinshiniń qolynan shyqqandaı ǵalamat bir minsiz túlǵany kórer edińiz. Tek qana aqaýsyz sulýlyq emes, sonysyna úndes uly sabyr men jaltaqsyz jigerdi, tek ózine ǵana jarasatyn pańdyqty kórer edińiz. Oı kusy denesiniń yqsham, jeńil bitýi dalaly, ormandy jerlerge beıimdelgen bolsa kerek.
Qazaq qusbegileri ustaǵan búrkitterdiń «Altaıdyń aqıyǵy», «Qaraǵaıdyń qyzylbalaq sarysy» nemese «Qanisher qara», «Túmenniń sary qusy» dep ataýy da jańaǵydaı meken-jaıyna qaraı qalyptasqan bitim erekshelikterinen týǵan. Taý búrkitteri uıasyn bıik kuzǵa, qanattydan basqanyń óresi jetpeıtin jaltyr bettegi kemerge salady. Oı búrkitteri bıik qaraǵaı, úıeńki, keıde sekseýildiń de basyn uıalaı beredi. Al úngir, in, ózenniń jar qabaǵy sııaqty arzan oryndardy sirá da meken etpeıdi. Meken etý bylaı tursyn, qanat búgip aıaldamaıdy da.
Búrkit uıasy iri shómshekterden salynǵandyqtan uıa ortasyna shı, óleńshóp tósese de jaısyzdaý bolady. Uıa kólemi bir jarym, eki metr bolyp keledi.
Búrkit uıa basarynda taýly jer bolsyn, ormandy jer bolsyn aralaryn bir, bir jarym shaqyrymnan birneshe uıa salady. Keıin jumyrtqalar shaǵynda solardyń birin ǵana meken etedi de, artyq qalǵan uıalar atalyq, sháýli búrkittiń enshisine, ıeligine tıedi. Balapany qara qanat bolyp, ushýǵa baýlynǵan shaqta álgi uıalardy birinen soń birin jańa óris, jaıly qonys etedi.
Búrkit jumyrtqasynyń túsi aqshyl bolady. Uzyny — 59-71 mıllımetr, salmaǵy 95-100 gramm tartady.
Búrkit balapany bir jarym aı jumyrtqada, eki aı bes kún, eki aı on kún uıada bolyp, tamyz aıynyń ortasyna qaraı uıadan usha bastaıdy. Osydan qyrkúıek, qazan boıy sháýili men uıabasardyń baýlýymen júredi de, onan ári óz betimen ań ustap jeýge jaraıdy. Qazaq qusbegileriniń dástúrinde sary aýyz balapan kezinen qolǵa túsip, durys bap kórgen búrkitter (ony «qol bala» dep ataıdy) qańtar, aqpan aılarynda túlki alýǵa shamasy keledi.
Túz qyranyn qolǵa túsirýdiń qazaq qusbegileri arasynda ár túrli ádisi belgili.
Olar: aýmen ustaý, tor jaıý, toıattatyp alyp tutqıyldan basyp qalý, sheńgeldestirý, uıadan alý.
Aýmen ustaý úshin kózi keń, bııazy jipti tordy elsiz dalaǵa kurady. Ol úshiı qabyqtalǵan bes-alty taldy jerge álsizdeý qazyp, tormen qorshaıdy da, aý ortasyna myqtap qazyq qaǵady. Qazyqqa tiri túlki nemese qoıan, keıde bir-eki taýyq baılaıdy. Qııadan kórip, qudııa túsken búrkit tóbesi ashyq tordan esh ýaqytta tik kóterilip ushpaıdy. Júgire kóterilip ushamyn degende torǵa oralady.
Tor jaıý ádisi kóbine qys aılarynda qar túsken soń qoldanylady. Ol úshin qar tústes aq shańqan tordy qar ústinen bir metrge jýyq bıiktikte kere kurady da, astyna tiri túlki nemese qoıan baılaıdy. Buǵan sorǵalap túsken qyran aıaǵyn torǵa shalyp alady. Solqyldaq tor búrkittiń aıaqtirep, serpile ushýyna kedergi jasaıdy.
Toıattatyp ustaý úshin túz taǵysynyń ańǵa túsken nemese jas jemtikke qonǵan sátin ańdý kerek. Ol úshin ilkimdi, ushqyr atqa minip, ábden meldektep toıǵan búrkitke eń urymtal degen ıek artpadan tutqıylda qosylyp beredi. Kún jelten bolsa jel jaǵynan shyqsa, toıǵan qus yqqa qaraı júgirgende bótegesimen jer soǵyp, kóterilip kete almaıdy. Ushqyr atpen tónip kelgen bette qus ústine shapan sııaqty kıimdi jaba salý kerek.
Al sheńgeldestirý úshin qol qusyn, qolǵa úırengen búrkitti túz qyranyna salady. Ol úshin qol kusynyń balaq baýyna túlkiniń jon terisin, nemese bir sanyn qyzarta baılap qoıa beredi. Árıne, túz kusynyń boıyn kórip ba ryp jiberý kerek. Sonda úı qusy óz tektesimen juptasyp ushýdy ańsap kóterilse, túz qúsy onyń aıaǵyndaǵy jemge kudııady. Mundaı jaǵdaıda qos búrkit sóz joq sheńgeldesip jerge túsedi.
Búrkitti uıadan ustaý úshin ańshynyń kóp eńbegi, ádisqoılyǵy, eptiligi qajet. Ol úshin qustyń meken-jaıyn, qonatyn mezgilin ábden baqylap alyp, tor, tuzaq, shappasyna kıiz salǵan qaqpan taǵy da baska ádister arqyly qolǵa túsiredi. Uıasynan ustamaı, tor, tuzaq quryp nemese basqasha aıla tásilmen ustaǵan eresek búrkitti kez kelgen adam úırete almaıdy. Túzden ustaǵan qusty úıretetin adam kustyń syryna qanyq, erekshe shydamdy, erinbeıtin erik kúshtiń ıesi bolý kerek. Túz qusyn qolǵa túsisimen tomaǵa kıgizbeı úıretýge bolmaıdy. Tomaǵa kıgizgen soń da eki-úsh kún uıyqtamaı qarsylyq kórsetetin qıqarlyǵy bolady. Ondaıda yrǵaqqa (terbelmeli átkenshek etip baılanǵan jumyr aǵash) otyrǵyzyp, uıyqtatpaı jeńip úıretedi. Iaǵnı eki kún bolsyn, úsh kún bolsyn kus qarsylyǵyn qoıǵansha qajymaı birge bolǵan abzal. Sonyń bárine únemi sylap-sıpap, janasyp, erekshe yqylas kórsete, dybys shyǵaryp otyrǵan jón. Máselen, erkeletkende «bopym-bopym» dese, shaqyrǵanda «pa-pa» nemese «keý-keý» dep úıretedi qazaq qúsbegileri.
Qus ári uıqydan, ári ashtyqtan sharshap, qajyǵan shaqta qarsylyǵy azaıyp tynyshtala bastaıdy. Sıpasa da jaqtyrtpaı, qozǵalaqtap, ysyldap, saqyldaýyn qoıady. Osy shaqta jemdi qoldan berip úıretýdiń de paıdasy kóp. Qustyń alǵashqyda ózdiginen etke umtylmaıtyn ádeti bolady, ondaıda bir japyrak etke qant búrkip, asatyp jiberse úırenip ketýi op-ońaı. Bapker, ańsaq, saıatshy qusbegiler qolǵa túsken qusty tún ortasynda turyp aınalyp-tolǵanyp yqylas kórsetip, sylap-sıpap kaıtady. Búrkittiń ıesine ábden baýyr basýy úshin mundaı yqylas kajet-aq. Qalyń tobyr ishinen ıesiniń daýysyn tanyp tomaǵaly búrkittiń shańqyldap koıa berýi osyndaı eńbektiń nátıjesi bolsa kerek. Búrkit ıesiniń qolynan jem jeýge úırengen soń alysta turyp jem kórsetip, shaqy-ryp, qolyna qonýǵa baýlıdy. Munyń bári qustyń atqa da, adamǵa da úıirsek bolýyna ári shynyǵýyna birden-bir sebep.
Baýlý kezderinde aıaǵyna baılanǵan uzyn jeńil shyjym jiptiń bolǵany abzal. Qazaq qusbegileri bulaı baýlýdy shyrǵaǵa tartý dep ataıdy. Erinbeı-jalyqpaı shyrǵaǵa kóp tartqan búrkittiń qanat kuıryǵy berik talmaı ushatyn bolyp jetiledi. Munan soń dalbaıǵa túsirip úıretedi. Dalbaıǵa túsirý dep tulyp etip soıylǵan ań terisiniń (kóbinese, túlki terisi) ústinen jem alǵyzýdy aıtady. Jemdi ań terisiniń kez kelgen jerine qoıa salmaı, bas jaǵyna tyǵyp, eki kózinen bolar-bolmas qyzartyp kórsetip qoıý kerek.
Búrkit sonda kúsh jumsap sýyryp jeıdi. Buǵan úırengen shaqta tulypqa uzyn jip baılap súıretedi de, búrkitti at ústinde ustap turyp kórsetedi. Eger kus tomaǵasyn sypyrǵanda dalbaı tulypqa talpynyp, lap qoısa ári qaraı súıretpeı tastaı salý kerek. Sol jerde dalbaıdaǵy qant búrkilgen tátti etti bir-eki ret qaqshytkan jón. Munan son qusty qolǵa alyp tomaǵasyn kıgizedi de, atqa minip súıretpe dalbaıdy taǵy da kórsetedi. Osylaısha qaıtalaı berýdiń esh zııany joq. Búrkittiń ańǵa úsh túrli túsetini bar. Biri — shanshyla, ekinshisi — sypyra, úshinshisi ilip túsedi. Osy úsheýiniń ishinde ilip túsýge daǵdylanǵan jaqsy. Sebebi, shanshyla túsken kús birde bolmasa birde jerge soǵylyp («jer soǵyp qalý» degen tirkes osydan shyqqan), mert bolýy múmkin. Al sypyra túsken kus aǵynyn toqtata almaı tegeýrinin (jembasar úsh saýsaǵyna qarsy ornalasqan artqy jalǵyz saýsaq) aldyryp alady. Ilip túsýge qalyptastyrý úshin súıretip kele jatqan dalbaıǵa qús aıaǵy tıisimen tastaı salý kerek. Eger ári qaraı kyzyqtyrý maqsatymen súırete berseńiz sypyra túsýdi ádet etedi. Al dalbaıdy tipten súıretpeı kórsetseńiz, qımylsyz «ańǵa» kóktegi kustyń shanshylyp túsýi ádetke aınalady.
Búrkitti shyn ańǵa salmas búryn óre salynyp, aýyzy tumyldyryqtalǵan tiri túlkige túsirip kórýdiń de paıdasy mol. Muny kúsbegiler tilinde «tiriletý» dep aıtady. Tiri túlkige qaımyqpaı túsken búrkittiń ań alýǵa úırengeni. Bul sııaqty búrkitti baýlý ádisteriniń qaı-qaısysyna kiriskende, tipti ańǵa salǵanda da qoldaǵy qusty ash ustaǵan jón. Qazaq qúsbegileriniń «ıt ıesi úshin, búrkit tamaǵy úshin alady» deýi kóp jylǵy tájirıbesiniń qorytyndysynan túıgen ádil sóz.
Qusbegiler qolyndaǵy búrkitin ańǵa salý úshin mamyr, maýsym aılarynan bastap baptaıdy. Aldymen qansoqta, qyzyl sııaqty mańyzdy tamaq berip, túletý úshin semirtedi. Bul kezdi qyzylǵa otyrǵyzý nemese túletý dep aıtady. Qus túlegi bapty bolsa, az kúnde-aq boı júni súzilip, sylalanyp sala beredi. Al túlek bapsyz, tamaǵy qýatsyz nemese mazasy bolmasa qustyń boı júni jymdaspaı qobyrap, qaýyrsyndary býnaqtalyp durys jetilmeıdi. Búrkittiń túlegi bitkende boı júni taralyp, qanat qúıryǵy bekem jınaqy bolyp jetiledi. Osy kezde qaıtadan aryqtatyp (kúrt aryqtatpaý kerek) shyrǵaǵa tartady. Ushyryp jemdeıdi. Bul jańa shyqqan qaýyrsyndarynyń jetilýine topshysynyń berik bolyp shynyǵýyna sebepshi. Munan ári búrkitti sarytap etip, ortasha etinde ustaǵan jón.
Búrkittiń eki jylda bir dene júnin, úshinshi jyl degende jal-quıryǵyn (qanat-quıryǵyn) túleteli. Boı júnin túletý úshin qatty semirtse jetip jatyr. Dúr-dúr silkingende japyraqtary tógilip, túsip qalady. Keıbir qusbegiler boı júnin túletý úshin jylqynyń tamaq bezin qymyzǵa ashytyp jegizedi. Bul qustyń densaýlyǵyna jaqsy emes.
Qanat-quıryǵyn túletý úshin ótkir bákimen iri qaýyr- syndarynyń tym túbine jýyqtatpaı qyrqyp tastaıdy. Munan soń qaýyrsyndardyń qýys ózegine bórttirgen bıdaı nemese kúkirt tyǵyp bergi jaǵyn maqtamen bekite salady. Sonda bir jumadan qalmaı qústyń iri qaýyrsyndary túsip qalady da, onyń ornyna muqalmaǵan kók bolat semserdeı jańa qaýyrsyn bitedi.
Qazaq qusbegileriniń qolyndaǵy qusty tıisti bap, kúıine qaraı ashyqtyrýy, qoıalatýy (qustyrý), shaıatyny (ishin júrgizý) bolady. Qoıalatý úshin barmaqtaı aq kıizdi ábden jýyp tazartyp maıǵa orap asatyp jiberse, azdan soń ishindegi bar nájisti qustyryp, birge túsedi. Al ishin shaıyp, ashyqtyrý úshin tyrna jiliginen jasalǵan tútiktep bir-eki ret kyzyl shaı jutqyzsa jetip jatyr.
Qusbegilerden «qaıyrý» degen sózdi jıi estımiz. Bul sóz qusty ár kezde ár túrli bapta ustaý úshin oǵan beriletin ta- maǵyna baılanysty aıtylady. Máselen, qusbegi qolyndaǵy búrkitin qaıyryp, qalaǵan bir babyna keltirý úshin myna sııaqty jemniń túrleri beriledi:
Qansoqta — ólgen ańnyn nemese maldyń týralmaǵan, qany sorǵalaǵan kesek eti.
Qyzyl — qustyń qylǵyp qaqshýyna ońtaılanyp týralǵan qyzyl et. Munyń da qan-sóli ózinde bolady.
Tartpa — maldyń nemese ańnyń jelkesi, tolarsaǵy, shandyry sııaqty qunary az sińirli jerleri.
Sarbórtpe — týralǵan soń, eki-úsh ret shúberekteı bolǵ- ansha sýǵa shaıyp, syǵymdap, bar mańyzynan aıyrǵan et.
Toıat — qus ózi alǵan ańnyń tańyn irep, tilin sýyryp nemese ystyk ókpesi men jyly maıyn oıyp jese, sony kús toıattady deıdi.
Úrgen ókpe nemese boz ókpe — soıylǵan maldyń, ıakı, ańnyń ókpesine pyshaq tıgizbeı keńirdegimen qosa alyp úrip qoıady. Sonda ókpe mańyzynan aıyrylyp, qústy belgili kúıge túsiretin jem bolyp shyǵady.
Qusbegiler qolyndaǵy qustyń jaı kúıin tamyrshydaı baǵyp otyrady da qajet bolsa búrkitke «aqjem» men «bozókpeni» júdetý úshin, «tartpany» shynyqtyrý úshin, «qansoqta» men «qyzyldy» semirtý úshin beredi. Al «sarbortpeni» qusty bir kalypta ustaý úshin beredi. Muny qazaq «oıtamaq» dep te aıtady.
Búrkitti shoshymaldy etpeı durys baptap qolǵa tez kóndiktirýdiń bir sharty oǵan qajetti múlikterdiń durys jasalýynan da. Olardyń ataýlary mynadaı:
Tuǵyr — búrkittiń quıryǵy jerge tımeıtindeı etip jasalǵan aǵash sáki. Qazaqta búrkit tuǵyryn altynmen aptap, kúmispen kúptep óner týyndysyndaı etip áshekeıleý dástúri de bolǵan. Tuǵyrdy sheberlikterine karaı ár túrli etip jasaı beredi.
Tomaǵa — qustyń kózin jaýyp turý úshin bylǵarydan qos saı, úsh saı nemese tórt saı etip tigetin bas kıim. Búrkit aıaǵymen qaǵyp túsirmes úshin tomaǵaǵa shyrt etpemen bekitilgen tamaq baý taǵylady. Shytyra qadap, úkilegen to- maǵa qúsqa erekshe bir kórik beredi. Tomaǵasyz qus mazasyz bolady.
Balaq baý — kolǵa túsken qustyń aıaǵyn qatty qyspaı- tyndaı etip kıizden saqına tigedi de, onyń syrtyn bylǵa- rymen qaptaıdy. Sol bylǵaryǵa uzyndyǵy eki súıemdeı
ǵana qaıys taspa nemese shyjym jip taǵyp ushyna jeńil shyǵyrshyq ótkizedi. Balaqbaý, birinshiden, qoldaǵy qusty tuqyrta ustap, ornyqty otyrǵyzý úshin kerek. Ekinshiden, tuǵyrda mazasyz bolmaý úshin, úshinshiden, jeli baýdy ótkizý úshin qajet.
Jeli baý — balaq baýdyń qos shyǵyrshyǵynan ótkizetin, basynda túıin tyǵyryǵy bar shyjym jip. Jeli baý qusty shyrǵaǵa tartqanda nemese qolǵa jańadan túsken búrkitti baýlyǵanda kajet.
Búrkit qolǵap nemese bııalaı — jumsaq etip ýalanǵan qasqyr terisinen úsh saýsaq etip astar salyp tikken qolǵap.
Búrkit qundaq nemese bóleý — taldy baýyrlap shabady da, dóńgelete ıip otyryp eki basyn biriktiredi. Sonan soń sheńberdiń ishine jıi etip kúldireýish salady. Bul kishkentaı, oıynshyq shańyraqqa uqsaıdy. Munan ári piship otyryp dóp-dóńgelek kórpeshe tigedi de, sheńberdiń eki jerine bala besiginiń tartpasyna uqsas tartpa taǵady. Ádette kúnimen ańǵa salynǵan qustyń qýaty azaıyp, keshki salqynǵa shydamaı kuryldaıtyn kezderi bolady. Sondaı shaqta búrkittiń aıaǵyn baýyryna alǵyzyp, bóleýge baılap júrip ketse dáneńe de etpeıdi.
Búrkit baldaq nemese qóldyq — qusbeginiń qusy qonyp otyrǵan qoly talmas úshin súıep otyratyn asha aýyz aǵash. Búrkit baldaqtyń bir jaǵyna búldirge tańylady da, er-toqym- nyń aldyńǵy qaptalynan ótken shettikpen baılastyrady.
Sapty aıaq — qysqa ǵana saby bar, jaıpaq kelgen aǵash ydys.
Tútik nemess shúmek — qustyń ishin shaıý úshin, sý berý úshin tyrna jiliginen nemese aǵashtan bir basyn jaıpaq aýyzdy etip jasaǵan tútik.
Minekı, kusqa kajetti múlikterdiń negizgileri osylar.
Qazaq qusbegileri qolyndaǵy qustyń meken-jaıyna, minezine, álsizdik-kúshtiligine, ushqarlyq-alǵyrlyǵyna, syrt bitimine qaraı at koıady. Máselen, «Aqshegir», «Kúıshil», «Kúńtaban», «Shúńirek», «Kekshil», «Sadaqsan», «Aqıyq», «Qandy balaq», «Sabalaq», «Sháýli», «Sarsúmbi»t.b. Bulardy qustyń tegine qaraı koıylǵan aty deıdi.
Keıde qustyń atyna tárbıe-bap kórip, baýyr basqan ıesiniń esimi de qosa atalady. Máselen «Týlaqtyń sholaǵy» (bul kusty Abaı aqyn bes qulyndy bıe berip alǵan eken), «Tinekeıdiń sary qusy», «Jaıaý Musanyń kók doıyny», «Mátimusanyń on úsh quıryǵy», «Shaımannyń sursholaǵy», «Jabaıdyń qara shegiri» taǵy basqalary.
Qazaq qusbegileri búrkit atyn jasymen de ataıly. Ja- syna qaraı búrkit bylaı atalady: bir jas — balapan kus, eki jas — qan túbit, úsh jas — tirnek, tórt jas — tas túlek, bes jas — muzbalaq, alty jas — kók túbit, jeti jas — qana, segiz jas — jana, toǵyz jas — maı túbit, on jas — barqyn, on bir jas — barshyn, on eki jas — shógel, osylaısha on bes, jıyrma jasqa deıin atala beredi.
Qazaq ańshylary júırik at, qyran búrkit, alǵyr tazy, bolat qaqpanyn, qyl tuzaq, jibek toryn saqadaı saı etip, aılap-aptalap ańshylyk qurýdy «salbýryn» dep ataıdy. Salbýrynǵa qatysqandar jasyna, ataǵyna, aqylyna, baı- lyǵyna, bilimine qaramaı mindetti túrde búrkit ıesi qusbe- gige baǵynady.
Kusbegi salbýrynǵa qatysýshylardy aldyn ala beske bólip toptaıdy.
Birinshi, turǵyshylar — búrkit ustap bıikte turýshylar.
Ekinshi, qaǵýshylar —ań júretin jerdi tinte súzip qýyp shyǵýshylar.
Úshinshi, tosqaýylshylar — qashqan ańdy in qorymnan, taýly-tastaqty jerlerden qaıtaryp, jasqap túrý úshin jolyn tosýshylar.
Tórtinshi, izshiler — ańdy izine túsip júrip, boıyn kórýshiler.
Besinshi, qyzylshy nemese baqyrshylar — qosta kalyp as ázirleýshiler nemese soıýshylar.
Minekı, «Aqter jaqsy bolsa, oınaıtyn róldiń jamany joq» degenleı-aq bul toptyń qaı-kaısysy bolsa da úlken iskerlikti sezimtaldyqty, tózimdilikti, sabyrdy, uı- ymshyldyqty kajet etedi.
Durys baýlynyp, jaqsy bap kórgen búrkit túlki, qarsak, qoıan alady. Al keıbir ójet qyrandar qasqyr, kıik, arqarǵa da túsedi.
Uıa basar búrkittiń salmaǵy bes, bes jarym kılogramm, erkegi tórt, tórt jarym kılogramm bolady. Eki shalǵylyǵy- nyń (eki qanaty) aralyǵy eki-eki jarym metr bolyp kezde- sedi. Uıa basar qús denelileý, ashýly, kúshi de basym keledi.
Ǵylymı derekterde búrkit 100—150 jyl jasaıdy deıdi. Al qazaq kusbegileri kóbinese on bes — jıyrma jyl salǵan qusty sóz etedi.
Minekı, búrkit týraly kórip-bilgen, oqyp-túıgen, azyn- aýlaq maǵlumattarymyz osyndaı.
Aqseleý SEIDIMBEK
Ult.kz
Ańshylyqtyń úmit qýanyshy kóp. Ystyq ottaı qyzýly mınýty kóp, maǵnaly ómir.
Ańshylyqta kisini aqyn kúıine jetkizetin sezim kúıi kóp.
M. Áýezov
Bir nárse eki aıaqty, segiz barmaq,
Ilikse dúnıeniń baryn almaq.
Óziniń tili bar da, tisteri joq. Jutady kóringendi almap-jalmap.
(Halyq jumbaǵy. Sheshýi: búrkit)
Kól-kósir sary dalany sahna etken ata-babamyz tek qana maldyń tisin kúıttep, izine erýmen ǵumyr keshken joq. Kóńil qumaryn qandyrarlyq talaı-talaı qyzyqty da taba bilgen. Sol qyzyqtyń bir ushyǵy ańshylyqqa da baılanysty. Júırik at, qyran búrkit, alǵyr qarshyǵa, qumaı tazy, aılaly suńqar, bolat qaqpan, túzý myltyq sııaqtylardyń qaı-qaısysy da ózindik syrǵa toly tamashasymen árkimdi-aq eliktire bilgen. Jaı eliktirý emes, jany sergek er jigittiń senimdi serigi, qıyndyqqa toly ómirleriniń bir mezgildik arashasyndaı da boldy. Sondyqtan da qazaqtyń tirshilik saltynda qysqa kúnde qyryq alyp, qorjyn toltyryp, «úıirimen úsh toǵyz» olja baılandyrar eń súıikti kásibi osy ańshylyq.
Sonymen birge ańshylyq saıatshylyqtyń ózgeshe jaqsylyǵy bar. Ol kimdi bolsa da salqyn sabyrǵa, jan semirter kóńildilikke baýlyp, erik kúshi men dene kúshiniń úndestik tabýyna yqpal etedi. Bul rette atamyz qazaq ańshylyqty kásip emes, óner sanaýynda da úlken mán bar.
Qazaq arasynda ańshylyqtyń keń taraǵan túri — ańdy búrkitpen aýlaý, búrkit ustap saıatshy bolý, ańshylyqqa den qoıyp, salbýrynǵa shyǵý.
Juqalaý kók tumsyǵy kelse jalpaq,
Meljemdi qojyr taban, buty taltaq,
Kóz aýdany shúńirek, kekshil mańdaı,
Keń ıyq, sany jýan, tósi shalqaq.
BÚRKIT
Topshysy kelse joǵarylaý,
Shalǵysy kuıryǵyna tursa taıaý,
Kókte úshqyr, tuǵyrda shańqyly joq,
Bir túlkiden basqaǵa bolmasa jaý.
Qolyńnan ózi tilep ushsa samǵap,
Qurǵatpaı qanjyǵańdy kúnde qandap.
Dúnıeniń bir qyzyǵy — qyran búrkit,
Alystan at terletip tapsań tańdap.
Shegir kóz qandy balak qyran búrkit,
Bozbala qapy kalma, malyńdy irkip.
Alpys eki aılaly túlkini ustap,
Baılasań qandaı qyzyq, qarǵa silkip.
Qara til, qanjar tuıaq, qanǵa toımas,
Qansha kerip tursa da almaı qoımas.
Shubar tuıaq jırendi taýyp salsań,
Erdiń qunyn berseń de basyn joımas.
Lyp etip, etpetinen ketse zýlap,
Tym epti sypyrǵany jer baýyrlap.
Jaryq etip jaqpar tastan túlki qashsa,
Shap etip kyzdy ustaǵan bozbala naq.
Bulqynyp bolmaımyn dep shaıqasqandaı.
Sytylyp kutylmaq bop baıqasqandaı.
Qarańdap dóń astynda jatsa basyp,
Tar jerde eki ǵashyk aıqasqandaı.
Jibermeı basyp alsa julqynǵanǵa,
Bosatpaı búre túsip bulqynǵanǵa.
Bultartpaı jumarlap ap ılep jatar,
Shynymen yntasy aýyp umtylǵanda.
Kók tumsyq kózge deıin qanǵa batyp,
Ústine attaı minip otyrǵanda..
Kónilge kórmek úshin o da qyzyq,
Uksaıdy qyz ben jigit qosylǵanǵa.
Abaı aqynnyń aıtqany delinetin bul óleń Shyǵys Qazaqstan oblysy, Samar aýdany, Jambyl atyndaǵy kol- hozdyń turǵyny Mekeev Súleımen aqsaqaldyń aıtýy boıynsha hatqa túsip otyr. Abaı sııaqty jaqsy-jamannyń parqyn biletin, tirshiliktiń qyr-syryna zerde boılatqan uly aqyn qyran qustyń qylyq-qasıetine tegin tańdanbasa kerek. Qandaı tańdanys, qanshama sulý sóz, súısinýge toly sezim deseńizshi! Ań qyzyǵy ańshylyq kásibi óz aldyna, soǵan qosa nebir ádemi dástúr, sulý saz, sátti teńeý qalyptasyp, neshe túrli múlikterdiń, zattyq muralardyń dúnıege kelgenin kóremiz.
Qazaq arasynda jyrtqysh kustardyn ár túrin qolǵa úıretý dástúri bolǵan. Solardyń ishinde eń bir qasıet tutatyn qyrany — búrkit.
Búrkit dep qazaq ańshylary jyrtqysh kustardyń ishindegi asa tektisin, adam qolyna tez úırengish estisin ataǵan. Sonymen birge qaıratyna saı bettiligi, júrektiligi, qıyrdaǵyny tez sezetin kórgishtigi de ózge qustarǵa karaǵanda búrkittiń ereksheligin kórsetedi. Kóp rette kyran búrkit dep atalýynyń ózi sol qyraǵy kóregendiginen, shalymdy alǵyrlyǵynan bolsa kerek.
Kazaqstanda búrkit qıasy kóbinese Altaı, Saýyr, Tarbaǵataı, Alataý, Kókshetaý, Shyńǵys sııaqty silemdi taý- larda, sonymen birge ormandy alqaptarda ásirese, bıik qaraǵaıly, úıeńkili jerlerde kezdesedi. Qazaq qusbegileriniń qolǵa túsken búrkitti «oı qusy» nemese «qyr qusy», «taýly jerdiń qusy» deýi de osydan.
Taýly jerdi mekendeıtin búrkitterdiń tulǵasy kesek, kóldeneńi aýqymdy ıyqty, ańǵary (eki aıaǵynyń arasy) alshaq, jaýyryny syrtqa teýip, moıyn júni men balaq júni salaly bólyp keledi. Tek bitim tulǵasy ǵana emes, syrtqy túr túsinde de ózindik erekshelikteri bar. Máselen, kyr qúsynyń júni qara barqyn tartyp, boıyndaǵy aq teńbilderi erekshelene, aıqyn kórinedi. Ásirese, eki ıyǵy men quıryǵynyń aǵy mol bolatyndyqtan kózge uryp turady.
Al oı kusy óziniń yqsham, jınaqylyǵymen kóz tartady. Japyraqtary súıirlene jymdasyp, jalpy túr-túsi sary buıra mármárdaı minsiz kerinedi. Eger onyń taranyp sylanǵannan keıingi tuǵyrdaǵy sabyrly keıpine zer sal- sańyz sheber músinshiniń qolynan shyqqandaı ǵalamat bir minsiz túlǵany kórer edińiz. Tek qana aqaýsyz sulýlyq emes, sonysyna úndes uly sabyr men jaltaqsyz jigerdi, tek ózine ǵana jarasatyn pańdyqty kórer edińiz. Oı kusy denesiniń yqsham, jeńil bitýi dalaly, ormandy jerlerge beıimdelgen bolsa kerek.
Qazaq qusbegileri ustaǵan búrkitterdiń «Altaıdyń aqıyǵy», «Qaraǵaıdyń qyzylbalaq sarysy» nemese «Qanisher qara», «Túmenniń sary qusy» dep ataýy da jańaǵydaı meken-jaıyna qaraı qalyptasqan bitim erekshelikterinen týǵan. Taý búrkitteri uıasyn bıik kuzǵa, qanattydan basqanyń óresi jetpeıtin jaltyr bettegi kemerge salady. Oı búrkitteri bıik qaraǵaı, úıeńki, keıde sekseýildiń de basyn uıalaı beredi. Al úngir, in, ózenniń jar qabaǵy sııaqty arzan oryndardy sirá da meken etpeıdi. Meken etý bylaı tursyn, qanat búgip aıaldamaıdy da.
Búrkit uıasy iri shómshekterden salynǵandyqtan uıa ortasyna shı, óleńshóp tósese de jaısyzdaý bolady. Uıa kólemi bir jarym, eki metr bolyp keledi.
Búrkit uıa basarynda taýly jer bolsyn, ormandy jer bolsyn aralaryn bir, bir jarym shaqyrymnan birneshe uıa salady. Keıin jumyrtqalar shaǵynda solardyń birin ǵana meken etedi de, artyq qalǵan uıalar atalyq, sháýli búrkittiń enshisine, ıeligine tıedi. Balapany qara qanat bolyp, ushýǵa baýlynǵan shaqta álgi uıalardy birinen soń birin jańa óris, jaıly qonys etedi.
Búrkit jumyrtqasynyń túsi aqshyl bolady. Uzyny — 59-71 mıllımetr, salmaǵy 95-100 gramm tartady.
Búrkit balapany bir jarym aı jumyrtqada, eki aı bes kún, eki aı on kún uıada bolyp, tamyz aıynyń ortasyna qaraı uıadan usha bastaıdy. Osydan qyrkúıek, qazan boıy sháýili men uıabasardyń baýlýymen júredi de, onan ári óz betimen ań ustap jeýge jaraıdy. Qazaq qusbegileriniń dástúrinde sary aýyz balapan kezinen qolǵa túsip, durys bap kórgen búrkitter (ony «qol bala» dep ataıdy) qańtar, aqpan aılarynda túlki alýǵa shamasy keledi.
Túz qyranyn qolǵa túsirýdiń qazaq qusbegileri arasynda ár túrli ádisi belgili.
Olar: aýmen ustaý, tor jaıý, toıattatyp alyp tutqıyldan basyp qalý, sheńgeldestirý, uıadan alý.
Aýmen ustaý úshin kózi keń, bııazy jipti tordy elsiz dalaǵa kurady. Ol úshiı qabyqtalǵan bes-alty taldy jerge álsizdeý qazyp, tormen qorshaıdy da, aý ortasyna myqtap qazyq qaǵady. Qazyqqa tiri túlki nemese qoıan, keıde bir-eki taýyq baılaıdy. Qııadan kórip, qudııa túsken búrkit tóbesi ashyq tordan esh ýaqytta tik kóterilip ushpaıdy. Júgire kóterilip ushamyn degende torǵa oralady.
Tor jaıý ádisi kóbine qys aılarynda qar túsken soń qoldanylady. Ol úshin qar tústes aq shańqan tordy qar ústinen bir metrge jýyq bıiktikte kere kurady da, astyna tiri túlki nemese qoıan baılaıdy. Buǵan sorǵalap túsken qyran aıaǵyn torǵa shalyp alady. Solqyldaq tor búrkittiń aıaqtirep, serpile ushýyna kedergi jasaıdy.
Toıattatyp ustaý úshin túz taǵysynyń ańǵa túsken nemese jas jemtikke qonǵan sátin ańdý kerek. Ol úshin ilkimdi, ushqyr atqa minip, ábden meldektep toıǵan búrkitke eń urymtal degen ıek artpadan tutqıylda qosylyp beredi. Kún jelten bolsa jel jaǵynan shyqsa, toıǵan qus yqqa qaraı júgirgende bótegesimen jer soǵyp, kóterilip kete almaıdy. Ushqyr atpen tónip kelgen bette qus ústine shapan sııaqty kıimdi jaba salý kerek.
Al sheńgeldestirý úshin qol qusyn, qolǵa úırengen búrkitti túz qyranyna salady. Ol úshin qol kusynyń balaq baýyna túlkiniń jon terisin, nemese bir sanyn qyzarta baılap qoıa beredi. Árıne, túz kusynyń boıyn kórip ba ryp jiberý kerek. Sonda úı qusy óz tektesimen juptasyp ushýdy ańsap kóterilse, túz qúsy onyń aıaǵyndaǵy jemge kudııady. Mundaı jaǵdaıda qos búrkit sóz joq sheńgeldesip jerge túsedi.
Búrkitti uıadan ustaý úshin ańshynyń kóp eńbegi, ádisqoılyǵy, eptiligi qajet. Ol úshin qustyń meken-jaıyn, qonatyn mezgilin ábden baqylap alyp, tor, tuzaq, shappasyna kıiz salǵan qaqpan taǵy da baska ádister arqyly qolǵa túsiredi. Uıasynan ustamaı, tor, tuzaq quryp nemese basqasha aıla tásilmen ustaǵan eresek búrkitti kez kelgen adam úırete almaıdy. Túzden ustaǵan qusty úıretetin adam kustyń syryna qanyq, erekshe shydamdy, erinbeıtin erik kúshtiń ıesi bolý kerek. Túz qusyn qolǵa túsisimen tomaǵa kıgizbeı úıretýge bolmaıdy. Tomaǵa kıgizgen soń da eki-úsh kún uıyqtamaı qarsylyq kórsetetin qıqarlyǵy bolady. Ondaıda yrǵaqqa (terbelmeli átkenshek etip baılanǵan jumyr aǵash) otyrǵyzyp, uıyqtatpaı jeńip úıretedi. Iaǵnı eki kún bolsyn, úsh kún bolsyn kus qarsylyǵyn qoıǵansha qajymaı birge bolǵan abzal. Sonyń bárine únemi sylap-sıpap, janasyp, erekshe yqylas kórsete, dybys shyǵaryp otyrǵan jón. Máselen, erkeletkende «bopym-bopym» dese, shaqyrǵanda «pa-pa» nemese «keý-keý» dep úıretedi qazaq qúsbegileri.
Qus ári uıqydan, ári ashtyqtan sharshap, qajyǵan shaqta qarsylyǵy azaıyp tynyshtala bastaıdy. Sıpasa da jaqtyrtpaı, qozǵalaqtap, ysyldap, saqyldaýyn qoıady. Osy shaqta jemdi qoldan berip úıretýdiń de paıdasy kóp. Qustyń alǵashqyda ózdiginen etke umtylmaıtyn ádeti bolady, ondaıda bir japyrak etke qant búrkip, asatyp jiberse úırenip ketýi op-ońaı. Bapker, ańsaq, saıatshy qusbegiler qolǵa túsken qusty tún ortasynda turyp aınalyp-tolǵanyp yqylas kórsetip, sylap-sıpap kaıtady. Búrkittiń ıesine ábden baýyr basýy úshin mundaı yqylas kajet-aq. Qalyń tobyr ishinen ıesiniń daýysyn tanyp tomaǵaly búrkittiń shańqyldap koıa berýi osyndaı eńbektiń nátıjesi bolsa kerek. Búrkit ıesiniń qolynan jem jeýge úırengen soń alysta turyp jem kórsetip, shaqy-ryp, qolyna qonýǵa baýlıdy. Munyń bári qustyń atqa da, adamǵa da úıirsek bolýyna ári shynyǵýyna birden-bir sebep.
Baýlý kezderinde aıaǵyna baılanǵan uzyn jeńil shyjym jiptiń bolǵany abzal. Qazaq qusbegileri bulaı baýlýdy shyrǵaǵa tartý dep ataıdy. Erinbeı-jalyqpaı shyrǵaǵa kóp tartqan búrkittiń qanat kuıryǵy berik talmaı ushatyn bolyp jetiledi. Munan soń dalbaıǵa túsirip úıretedi. Dalbaıǵa túsirý dep tulyp etip soıylǵan ań terisiniń (kóbinese, túlki terisi) ústinen jem alǵyzýdy aıtady. Jemdi ań terisiniń kez kelgen jerine qoıa salmaı, bas jaǵyna tyǵyp, eki kózinen bolar-bolmas qyzartyp kórsetip qoıý kerek.
Búrkit sonda kúsh jumsap sýyryp jeıdi. Buǵan úırengen shaqta tulypqa uzyn jip baılap súıretedi de, búrkitti at ústinde ustap turyp kórsetedi. Eger kus tomaǵasyn sypyrǵanda dalbaı tulypqa talpynyp, lap qoısa ári qaraı súıretpeı tastaı salý kerek. Sol jerde dalbaıdaǵy qant búrkilgen tátti etti bir-eki ret qaqshytkan jón. Munan son qusty qolǵa alyp tomaǵasyn kıgizedi de, atqa minip súıretpe dalbaıdy taǵy da kórsetedi. Osylaısha qaıtalaı berýdiń esh zııany joq. Búrkittiń ańǵa úsh túrli túsetini bar. Biri — shanshyla, ekinshisi — sypyra, úshinshisi ilip túsedi. Osy úsheýiniń ishinde ilip túsýge daǵdylanǵan jaqsy. Sebebi, shanshyla túsken kús birde bolmasa birde jerge soǵylyp («jer soǵyp qalý» degen tirkes osydan shyqqan), mert bolýy múmkin. Al sypyra túsken kus aǵynyn toqtata almaı tegeýrinin (jembasar úsh saýsaǵyna qarsy ornalasqan artqy jalǵyz saýsaq) aldyryp alady. Ilip túsýge qalyptastyrý úshin súıretip kele jatqan dalbaıǵa qús aıaǵy tıisimen tastaı salý kerek. Eger ári qaraı kyzyqtyrý maqsatymen súırete berseńiz sypyra túsýdi ádet etedi. Al dalbaıdy tipten súıretpeı kórsetseńiz, qımylsyz «ańǵa» kóktegi kustyń shanshylyp túsýi ádetke aınalady.
Búrkitti shyn ańǵa salmas búryn óre salynyp, aýyzy tumyldyryqtalǵan tiri túlkige túsirip kórýdiń de paıdasy mol. Muny kúsbegiler tilinde «tiriletý» dep aıtady. Tiri túlkige qaımyqpaı túsken búrkittiń ań alýǵa úırengeni. Bul sııaqty búrkitti baýlý ádisteriniń qaı-qaısysyna kiriskende, tipti ańǵa salǵanda da qoldaǵy qusty ash ustaǵan jón. Qazaq qúsbegileriniń «ıt ıesi úshin, búrkit tamaǵy úshin alady» deýi kóp jylǵy tájirıbesiniń qorytyndysynan túıgen ádil sóz.
Qusbegiler qolyndaǵy búrkitin ańǵa salý úshin mamyr, maýsym aılarynan bastap baptaıdy. Aldymen qansoqta, qyzyl sııaqty mańyzdy tamaq berip, túletý úshin semirtedi. Bul kezdi qyzylǵa otyrǵyzý nemese túletý dep aıtady. Qus túlegi bapty bolsa, az kúnde-aq boı júni súzilip, sylalanyp sala beredi. Al túlek bapsyz, tamaǵy qýatsyz nemese mazasy bolmasa qustyń boı júni jymdaspaı qobyrap, qaýyrsyndary býnaqtalyp durys jetilmeıdi. Búrkittiń túlegi bitkende boı júni taralyp, qanat qúıryǵy bekem jınaqy bolyp jetiledi. Osy kezde qaıtadan aryqtatyp (kúrt aryqtatpaý kerek) shyrǵaǵa tartady. Ushyryp jemdeıdi. Bul jańa shyqqan qaýyrsyndarynyń jetilýine topshysynyń berik bolyp shynyǵýyna sebepshi. Munan ári búrkitti sarytap etip, ortasha etinde ustaǵan jón.
Búrkittiń eki jylda bir dene júnin, úshinshi jyl degende jal-quıryǵyn (qanat-quıryǵyn) túleteli. Boı júnin túletý úshin qatty semirtse jetip jatyr. Dúr-dúr silkingende japyraqtary tógilip, túsip qalady. Keıbir qusbegiler boı júnin túletý úshin jylqynyń tamaq bezin qymyzǵa ashytyp jegizedi. Bul qustyń densaýlyǵyna jaqsy emes.
Qanat-quıryǵyn túletý úshin ótkir bákimen iri qaýyr- syndarynyń tym túbine jýyqtatpaı qyrqyp tastaıdy. Munan soń qaýyrsyndardyń qýys ózegine bórttirgen bıdaı nemese kúkirt tyǵyp bergi jaǵyn maqtamen bekite salady. Sonda bir jumadan qalmaı qústyń iri qaýyrsyndary túsip qalady da, onyń ornyna muqalmaǵan kók bolat semserdeı jańa qaýyrsyn bitedi.
Qazaq qusbegileriniń qolyndaǵy qusty tıisti bap, kúıine qaraı ashyqtyrýy, qoıalatýy (qustyrý), shaıatyny (ishin júrgizý) bolady. Qoıalatý úshin barmaqtaı aq kıizdi ábden jýyp tazartyp maıǵa orap asatyp jiberse, azdan soń ishindegi bar nájisti qustyryp, birge túsedi. Al ishin shaıyp, ashyqtyrý úshin tyrna jiliginen jasalǵan tútiktep bir-eki ret kyzyl shaı jutqyzsa jetip jatyr.
Qusbegilerden «qaıyrý» degen sózdi jıi estımiz. Bul sóz qusty ár kezde ár túrli bapta ustaý úshin oǵan beriletin ta- maǵyna baılanysty aıtylady. Máselen, qusbegi qolyndaǵy búrkitin qaıyryp, qalaǵan bir babyna keltirý úshin myna sııaqty jemniń túrleri beriledi:
Qansoqta — ólgen ańnyn nemese maldyń týralmaǵan, qany sorǵalaǵan kesek eti.
Qyzyl — qustyń qylǵyp qaqshýyna ońtaılanyp týralǵan qyzyl et. Munyń da qan-sóli ózinde bolady.
Tartpa — maldyń nemese ańnyń jelkesi, tolarsaǵy, shandyry sııaqty qunary az sińirli jerleri.
Sarbórtpe — týralǵan soń, eki-úsh ret shúberekteı bolǵ- ansha sýǵa shaıyp, syǵymdap, bar mańyzynan aıyrǵan et.
Toıat — qus ózi alǵan ańnyń tańyn irep, tilin sýyryp nemese ystyk ókpesi men jyly maıyn oıyp jese, sony kús toıattady deıdi.
Úrgen ókpe nemese boz ókpe — soıylǵan maldyń, ıakı, ańnyń ókpesine pyshaq tıgizbeı keńirdegimen qosa alyp úrip qoıady. Sonda ókpe mańyzynan aıyrylyp, qústy belgili kúıge túsiretin jem bolyp shyǵady.
Qusbegiler qolyndaǵy qustyń jaı kúıin tamyrshydaı baǵyp otyrady da qajet bolsa búrkitke «aqjem» men «bozókpeni» júdetý úshin, «tartpany» shynyqtyrý úshin, «qansoqta» men «qyzyldy» semirtý úshin beredi. Al «sarbortpeni» qusty bir kalypta ustaý úshin beredi. Muny qazaq «oıtamaq» dep te aıtady.
Búrkitti shoshymaldy etpeı durys baptap qolǵa tez kóndiktirýdiń bir sharty oǵan qajetti múlikterdiń durys jasalýynan da. Olardyń ataýlary mynadaı:
Tuǵyr — búrkittiń quıryǵy jerge tımeıtindeı etip jasalǵan aǵash sáki. Qazaqta búrkit tuǵyryn altynmen aptap, kúmispen kúptep óner týyndysyndaı etip áshekeıleý dástúri de bolǵan. Tuǵyrdy sheberlikterine karaı ár túrli etip jasaı beredi.
Tomaǵa — qustyń kózin jaýyp turý úshin bylǵarydan qos saı, úsh saı nemese tórt saı etip tigetin bas kıim. Búrkit aıaǵymen qaǵyp túsirmes úshin tomaǵaǵa shyrt etpemen bekitilgen tamaq baý taǵylady. Shytyra qadap, úkilegen to- maǵa qúsqa erekshe bir kórik beredi. Tomaǵasyz qus mazasyz bolady.
Balaq baý — kolǵa túsken qustyń aıaǵyn qatty qyspaı- tyndaı etip kıizden saqına tigedi de, onyń syrtyn bylǵa- rymen qaptaıdy. Sol bylǵaryǵa uzyndyǵy eki súıemdeı
ǵana qaıys taspa nemese shyjym jip taǵyp ushyna jeńil shyǵyrshyq ótkizedi. Balaqbaý, birinshiden, qoldaǵy qusty tuqyrta ustap, ornyqty otyrǵyzý úshin kerek. Ekinshiden, tuǵyrda mazasyz bolmaý úshin, úshinshiden, jeli baýdy ótkizý úshin qajet.
Jeli baý — balaq baýdyń qos shyǵyrshyǵynan ótkizetin, basynda túıin tyǵyryǵy bar shyjym jip. Jeli baý qusty shyrǵaǵa tartqanda nemese qolǵa jańadan túsken búrkitti baýlyǵanda kajet.
Búrkit qolǵap nemese bııalaı — jumsaq etip ýalanǵan qasqyr terisinen úsh saýsaq etip astar salyp tikken qolǵap.
Búrkit qundaq nemese bóleý — taldy baýyrlap shabady da, dóńgelete ıip otyryp eki basyn biriktiredi. Sonan soń sheńberdiń ishine jıi etip kúldireýish salady. Bul kishkentaı, oıynshyq shańyraqqa uqsaıdy. Munan ári piship otyryp dóp-dóńgelek kórpeshe tigedi de, sheńberdiń eki jerine bala besiginiń tartpasyna uqsas tartpa taǵady. Ádette kúnimen ańǵa salynǵan qustyń qýaty azaıyp, keshki salqynǵa shydamaı kuryldaıtyn kezderi bolady. Sondaı shaqta búrkittiń aıaǵyn baýyryna alǵyzyp, bóleýge baılap júrip ketse dáneńe de etpeıdi.
Búrkit baldaq nemese qóldyq — qusbeginiń qusy qonyp otyrǵan qoly talmas úshin súıep otyratyn asha aýyz aǵash. Búrkit baldaqtyń bir jaǵyna búldirge tańylady da, er-toqym- nyń aldyńǵy qaptalynan ótken shettikpen baılastyrady.
Sapty aıaq — qysqa ǵana saby bar, jaıpaq kelgen aǵash ydys.
Tútik nemess shúmek — qustyń ishin shaıý úshin, sý berý úshin tyrna jiliginen nemese aǵashtan bir basyn jaıpaq aýyzdy etip jasaǵan tútik.
Minekı, kusqa kajetti múlikterdiń negizgileri osylar.
Qazaq qusbegileri qolyndaǵy qustyń meken-jaıyna, minezine, álsizdik-kúshtiligine, ushqarlyq-alǵyrlyǵyna, syrt bitimine qaraı at koıady. Máselen, «Aqshegir», «Kúıshil», «Kúńtaban», «Shúńirek», «Kekshil», «Sadaqsan», «Aqıyq», «Qandy balaq», «Sabalaq», «Sháýli», «Sarsúmbi»t.b. Bulardy qustyń tegine qaraı koıylǵan aty deıdi.
Keıde qustyń atyna tárbıe-bap kórip, baýyr basqan ıesiniń esimi de qosa atalady. Máselen «Týlaqtyń sholaǵy» (bul kusty Abaı aqyn bes qulyndy bıe berip alǵan eken), «Tinekeıdiń sary qusy», «Jaıaý Musanyń kók doıyny», «Mátimusanyń on úsh quıryǵy», «Shaımannyń sursholaǵy», «Jabaıdyń qara shegiri» taǵy basqalary.
Qazaq qusbegileri búrkit atyn jasymen de ataıly. Ja- syna qaraı búrkit bylaı atalady: bir jas — balapan kus, eki jas — qan túbit, úsh jas — tirnek, tórt jas — tas túlek, bes jas — muzbalaq, alty jas — kók túbit, jeti jas — qana, segiz jas — jana, toǵyz jas — maı túbit, on jas — barqyn, on bir jas — barshyn, on eki jas — shógel, osylaısha on bes, jıyrma jasqa deıin atala beredi.
Qazaq ańshylary júırik at, qyran búrkit, alǵyr tazy, bolat qaqpanyn, qyl tuzaq, jibek toryn saqadaı saı etip, aılap-aptalap ańshylyk qurýdy «salbýryn» dep ataıdy. Salbýrynǵa qatysqandar jasyna, ataǵyna, aqylyna, baı- lyǵyna, bilimine qaramaı mindetti túrde búrkit ıesi qusbe- gige baǵynady.
Kusbegi salbýrynǵa qatysýshylardy aldyn ala beske bólip toptaıdy.
Birinshi, turǵyshylar — búrkit ustap bıikte turýshylar.
Ekinshi, qaǵýshylar —ań júretin jerdi tinte súzip qýyp shyǵýshylar.
Úshinshi, tosqaýylshylar — qashqan ańdy in qorymnan, taýly-tastaqty jerlerden qaıtaryp, jasqap túrý úshin jolyn tosýshylar.
Tórtinshi, izshiler — ańdy izine túsip júrip, boıyn kórýshiler.
Besinshi, qyzylshy nemese baqyrshylar — qosta kalyp as ázirleýshiler nemese soıýshylar.
Minekı, «Aqter jaqsy bolsa, oınaıtyn róldiń jamany joq» degenleı-aq bul toptyń qaı-kaısysy bolsa da úlken iskerlikti sezimtaldyqty, tózimdilikti, sabyrdy, uı- ymshyldyqty kajet etedi.
Durys baýlynyp, jaqsy bap kórgen búrkit túlki, qarsak, qoıan alady. Al keıbir ójet qyrandar qasqyr, kıik, arqarǵa da túsedi.
Uıa basar búrkittiń salmaǵy bes, bes jarym kılogramm, erkegi tórt, tórt jarym kılogramm bolady. Eki shalǵylyǵy- nyń (eki qanaty) aralyǵy eki-eki jarym metr bolyp kezde- sedi. Uıa basar qús denelileý, ashýly, kúshi de basym keledi.
Ǵylymı derekterde búrkit 100—150 jyl jasaıdy deıdi. Al qazaq kusbegileri kóbinese on bes — jıyrma jyl salǵan qusty sóz etedi.
Minekı, búrkit týraly kórip-bilgen, oqyp-túıgen, azyn- aýlaq maǵlumattarymyz osyndaı.
Aqseleý SEIDIMBEK
Ult.kz
Ańshylyqtyń úmit qýanyshy kóp. Ystyq ottaı qyzýly mınýty kóp, maǵnaly ómir.
Ańshylyqta kisini aqyn kúıine jetkizetin sezim kúıi kóp.
M. Áýezov
Bir nárse eki aıaqty, segiz barmaq,
Ilikse dúnıeniń baryn almaq.
Óziniń tili bar da, tisteri joq. Jutady kóringendi almap-jalmap.
(Halyq jumbaǵy. Sheshýi: búrkit)
Kól-kósir sary dalany sahna etken ata-babamyz tek qana maldyń tisin kúıttep, izine erýmen ǵumyr keshken joq. Kóńil qumaryn qandyrarlyq talaı-talaı qyzyqty da taba bilgen. Sol qyzyqtyń bir ushyǵy ańshylyqqa da baılanysty. Júırik at, qyran búrkit, alǵyr qarshyǵa, qumaı tazy, aılaly suńqar, bolat qaqpan, túzý myltyq sııaqtylardyń qaı-qaısysy da ózindik syrǵa toly tamashasymen árkimdi-aq eliktire bilgen. Jaı eliktirý emes, jany sergek er jigittiń senimdi serigi, qıyndyqqa toly ómirleriniń bir mezgildik arashasyndaı da boldy. Sondyqtan da qazaqtyń tirshilik saltynda qysqa kúnde qyryq alyp, qorjyn toltyryp, «úıirimen úsh toǵyz» olja baılandyrar eń súıikti kásibi osy ańshylyq.
Sonymen birge ańshylyq saıatshylyqtyń ózgeshe jaqsylyǵy bar. Ol kimdi bolsa da salqyn sabyrǵa, jan semirter kóńildilikke baýlyp, erik kúshi men dene kúshiniń úndestik tabýyna yqpal etedi. Bul rette atamyz qazaq ańshylyqty kásip emes, óner sanaýynda da úlken mán bar.
Qazaq arasynda ańshylyqtyń keń taraǵan túri — ańdy búrkitpen aýlaý, búrkit ustap saıatshy bolý, ańshylyqqa den qoıyp, salbýrynǵa shyǵý.
Juqalaý kók tumsyǵy kelse jalpaq,
Meljemdi qojyr taban, buty taltaq,
Kóz aýdany shúńirek, kekshil mańdaı,
Keń ıyq, sany jýan, tósi shalqaq.
BÚRKIT
Topshysy kelse joǵarylaý,
Shalǵysy kuıryǵyna tursa taıaý,
Kókte úshqyr, tuǵyrda shańqyly joq,
Bir túlkiden basqaǵa bolmasa jaý.
Qolyńnan ózi tilep ushsa samǵap,
Qurǵatpaı qanjyǵańdy kúnde qandap.
Dúnıeniń bir qyzyǵy — qyran búrkit,
Alystan at terletip tapsań tańdap.
Shegir kóz qandy balak qyran búrkit,
Bozbala qapy kalma, malyńdy irkip.
Alpys eki aılaly túlkini ustap,
Baılasań qandaı qyzyq, qarǵa silkip.
Qara til, qanjar tuıaq, qanǵa toımas,
Qansha kerip tursa da almaı qoımas.
Shubar tuıaq jırendi taýyp salsań,
Erdiń qunyn berseń de basyn joımas.
Lyp etip, etpetinen ketse zýlap,
Tym epti sypyrǵany jer baýyrlap.
Jaryq etip jaqpar tastan túlki qashsa,
Shap etip kyzdy ustaǵan bozbala naq.
Bulqynyp bolmaımyn dep shaıqasqandaı.
Sytylyp kutylmaq bop baıqasqandaı.
Qarańdap dóń astynda jatsa basyp,
Tar jerde eki ǵashyk aıqasqandaı.
Jibermeı basyp alsa julqynǵanǵa,
Bosatpaı búre túsip bulqynǵanǵa.
Bultartpaı jumarlap ap ılep jatar,
Shynymen yntasy aýyp umtylǵanda.
Kók tumsyq kózge deıin qanǵa batyp,
Ústine attaı minip otyrǵanda..
Kónilge kórmek úshin o da qyzyq,
Uksaıdy qyz ben jigit qosylǵanǵa.
Abaı aqynnyń aıtqany delinetin bul óleń Shyǵys Qazaqstan oblysy, Samar aýdany, Jambyl atyndaǵy kol- hozdyń turǵyny Mekeev Súleımen aqsaqaldyń aıtýy boıynsha hatqa túsip otyr. Abaı sııaqty jaqsy-jamannyń parqyn biletin, tirshiliktiń qyr-syryna zerde boılatqan uly aqyn qyran qustyń qylyq-qasıetine tegin tańdanbasa kerek. Qandaı tańdanys, qanshama sulý sóz, súısinýge toly sezim deseńizshi! Ań qyzyǵy ańshylyq kásibi óz aldyna, soǵan qosa nebir ádemi dástúr, sulý saz, sátti teńeý qalyptasyp, neshe túrli múlikterdiń, zattyq muralardyń dúnıege kelgenin kóremiz.
Qazaq arasynda jyrtqysh kustardyn ár túrin qolǵa úıretý dástúri bolǵan. Solardyń ishinde eń bir qasıet tutatyn qyrany — búrkit.
Búrkit dep qazaq ańshylary jyrtqysh kustardyń ishindegi asa tektisin, adam qolyna tez úırengish estisin ataǵan. Sonymen birge qaıratyna saı bettiligi, júrektiligi, qıyrdaǵyny tez sezetin kórgishtigi de ózge qustarǵa karaǵanda búrkittiń ereksheligin kórsetedi. Kóp rette kyran búrkit dep atalýynyń ózi sol qyraǵy kóregendiginen, shalymdy alǵyrlyǵynan bolsa kerek.
Kazaqstanda búrkit qıasy kóbinese Altaı, Saýyr, Tarbaǵataı, Alataý, Kókshetaý, Shyńǵys sııaqty silemdi taý- larda, sonymen birge ormandy alqaptarda ásirese, bıik qaraǵaıly, úıeńkili jerlerde kezdesedi. Qazaq qusbegileriniń qolǵa túsken búrkitti «oı qusy» nemese «qyr qusy», «taýly jerdiń qusy» deýi de osydan.
Taýly jerdi mekendeıtin búrkitterdiń tulǵasy kesek, kóldeneńi aýqymdy ıyqty, ańǵary (eki aıaǵynyń arasy) alshaq, jaýyryny syrtqa teýip, moıyn júni men balaq júni salaly bólyp keledi. Tek bitim tulǵasy ǵana emes, syrtqy túr túsinde de ózindik erekshelikteri bar. Máselen, kyr qúsynyń júni qara barqyn tartyp, boıyndaǵy aq teńbilderi erekshelene, aıqyn kórinedi. Ásirese, eki ıyǵy men quıryǵynyń aǵy mol bolatyndyqtan kózge uryp turady.
Al oı kusy óziniń yqsham, jınaqylyǵymen kóz tartady. Japyraqtary súıirlene jymdasyp, jalpy túr-túsi sary buıra mármárdaı minsiz kerinedi. Eger onyń taranyp sylanǵannan keıingi tuǵyrdaǵy sabyrly keıpine zer sal- sańyz sheber músinshiniń qolynan shyqqandaı ǵalamat bir minsiz túlǵany kórer edińiz. Tek qana aqaýsyz sulýlyq emes, sonysyna úndes uly sabyr men jaltaqsyz jigerdi, tek ózine ǵana jarasatyn pańdyqty kórer edińiz. Oı kusy denesiniń yqsham, jeńil bitýi dalaly, ormandy jerlerge beıimdelgen bolsa kerek.
Qazaq qusbegileri ustaǵan búrkitterdiń «Altaıdyń aqıyǵy», «Qaraǵaıdyń qyzylbalaq sarysy» nemese «Qanisher qara», «Túmenniń sary qusy» dep ataýy da jańaǵydaı meken-jaıyna qaraı qalyptasqan bitim erekshelikterinen týǵan. Taý búrkitteri uıasyn bıik kuzǵa, qanattydan basqanyń óresi jetpeıtin jaltyr bettegi kemerge salady. Oı búrkitteri bıik qaraǵaı, úıeńki, keıde sekseýildiń de basyn uıalaı beredi. Al úngir, in, ózenniń jar qabaǵy sııaqty arzan oryndardy sirá da meken etpeıdi. Meken etý bylaı tursyn, qanat búgip aıaldamaıdy da.
Búrkit uıasy iri shómshekterden salynǵandyqtan uıa ortasyna shı, óleńshóp tósese de jaısyzdaý bolady. Uıa kólemi bir jarym, eki metr bolyp keledi.
Búrkit uıa basarynda taýly jer bolsyn, ormandy jer bolsyn aralaryn bir, bir jarym shaqyrymnan birneshe uıa salady. Keıin jumyrtqalar shaǵynda solardyń birin ǵana meken etedi de, artyq qalǵan uıalar atalyq, sháýli búrkittiń enshisine, ıeligine tıedi. Balapany qara qanat bolyp, ushýǵa baýlynǵan shaqta álgi uıalardy birinen soń birin jańa óris, jaıly qonys etedi.
Búrkit jumyrtqasynyń túsi aqshyl bolady. Uzyny — 59-71 mıllımetr, salmaǵy 95-100 gramm tartady.
Búrkit balapany bir jarym aı jumyrtqada, eki aı bes kún, eki aı on kún uıada bolyp, tamyz aıynyń ortasyna qaraı uıadan usha bastaıdy. Osydan qyrkúıek, qazan boıy sháýili men uıabasardyń baýlýymen júredi de, onan ári óz betimen ań ustap jeýge jaraıdy. Qazaq qusbegileriniń dástúrinde sary aýyz balapan kezinen qolǵa túsip, durys bap kórgen búrkitter (ony «qol bala» dep ataıdy) qańtar, aqpan aılarynda túlki alýǵa shamasy keledi.
Túz qyranyn qolǵa túsirýdiń qazaq qusbegileri arasynda ár túrli ádisi belgili.
Olar: aýmen ustaý, tor jaıý, toıattatyp alyp tutqıyldan basyp qalý, sheńgeldestirý, uıadan alý.
Aýmen ustaý úshin kózi keń, bııazy jipti tordy elsiz dalaǵa kurady. Ol úshiı qabyqtalǵan bes-alty taldy jerge álsizdeý qazyp, tormen qorshaıdy da, aý ortasyna myqtap qazyq qaǵady. Qazyqqa tiri túlki nemese qoıan, keıde bir-eki taýyq baılaıdy. Qııadan kórip, qudııa túsken búrkit tóbesi ashyq tordan esh ýaqytta tik kóterilip ushpaıdy. Júgire kóterilip ushamyn degende torǵa oralady.
Tor jaıý ádisi kóbine qys aılarynda qar túsken soń qoldanylady. Ol úshin qar tústes aq shańqan tordy qar ústinen bir metrge jýyq bıiktikte kere kurady da, astyna tiri túlki nemese qoıan baılaıdy. Buǵan sorǵalap túsken qyran aıaǵyn torǵa shalyp alady. Solqyldaq tor búrkittiń aıaqtirep, serpile ushýyna kedergi jasaıdy.
Toıattatyp ustaý úshin túz taǵysynyń ańǵa túsken nemese jas jemtikke qonǵan sátin ańdý kerek. Ol úshin ilkimdi, ushqyr atqa minip, ábden meldektep toıǵan búrkitke eń urymtal degen ıek artpadan tutqıylda qosylyp beredi. Kún jelten bolsa jel jaǵynan shyqsa, toıǵan qus yqqa qaraı júgirgende bótegesimen jer soǵyp, kóterilip kete almaıdy. Ushqyr atpen tónip kelgen bette qus ústine shapan sııaqty kıimdi jaba salý kerek.
Al sheńgeldestirý úshin qol qusyn, qolǵa úırengen búrkitti túz qyranyna salady. Ol úshin qol kusynyń balaq baýyna túlkiniń jon terisin, nemese bir sanyn qyzarta baılap qoıa beredi. Árıne, túz kusynyń boıyn kórip ba ryp jiberý kerek. Sonda úı qusy óz tektesimen juptasyp ushýdy ańsap kóterilse, túz qúsy onyń aıaǵyndaǵy jemge kudııady. Mundaı jaǵdaıda qos búrkit sóz joq sheńgeldesip jerge túsedi.
Búrkitti uıadan ustaý úshin ańshynyń kóp eńbegi, ádisqoılyǵy, eptiligi qajet. Ol úshin qustyń meken-jaıyn, qonatyn mezgilin ábden baqylap alyp, tor, tuzaq, shappasyna kıiz salǵan qaqpan taǵy da baska ádister arqyly qolǵa túsiredi. Uıasynan ustamaı, tor, tuzaq quryp nemese basqasha aıla tásilmen ustaǵan eresek búrkitti kez kelgen adam úırete almaıdy. Túzden ustaǵan qusty úıretetin adam kustyń syryna qanyq, erekshe shydamdy, erinbeıtin erik kúshtiń ıesi bolý kerek. Túz qusyn qolǵa túsisimen tomaǵa kıgizbeı úıretýge bolmaıdy. Tomaǵa kıgizgen soń da eki-úsh kún uıyqtamaı qarsylyq kórsetetin qıqarlyǵy bolady. Ondaıda yrǵaqqa (terbelmeli átkenshek etip baılanǵan jumyr aǵash) otyrǵyzyp, uıyqtatpaı jeńip úıretedi. Iaǵnı eki kún bolsyn, úsh kún bolsyn kus qarsylyǵyn qoıǵansha qajymaı birge bolǵan abzal. Sonyń bárine únemi sylap-sıpap, janasyp, erekshe yqylas kórsete, dybys shyǵaryp otyrǵan jón. Máselen, erkeletkende «bopym-bopym» dese, shaqyrǵanda «pa-pa» nemese «keý-keý» dep úıretedi qazaq qúsbegileri.
Qus ári uıqydan, ári ashtyqtan sharshap, qajyǵan shaqta qarsylyǵy azaıyp tynyshtala bastaıdy. Sıpasa da jaqtyrtpaı, qozǵalaqtap, ysyldap, saqyldaýyn qoıady. Osy shaqta jemdi qoldan berip úıretýdiń de paıdasy kóp. Qustyń alǵashqyda ózdiginen etke umtylmaıtyn ádeti bolady, ondaıda bir japyrak etke qant búrkip, asatyp jiberse úırenip ketýi op-ońaı. Bapker, ańsaq, saıatshy qusbegiler qolǵa túsken qusty tún ortasynda turyp aınalyp-tolǵanyp yqylas kórsetip, sylap-sıpap kaıtady. Búrkittiń ıesine ábden baýyr basýy úshin mundaı yqylas kajet-aq. Qalyń tobyr ishinen ıesiniń daýysyn tanyp tomaǵaly búrkittiń shańqyldap koıa berýi osyndaı eńbektiń nátıjesi bolsa kerek. Búrkit ıesiniń qolynan jem jeýge úırengen soń alysta turyp jem kórsetip, shaqy-ryp, qolyna qonýǵa baýlıdy. Munyń bári qustyń atqa da, adamǵa da úıirsek bolýyna ári shynyǵýyna birden-bir sebep.
Baýlý kezderinde aıaǵyna baılanǵan uzyn jeńil shyjym jiptiń bolǵany abzal. Qazaq qusbegileri bulaı baýlýdy shyrǵaǵa tartý dep ataıdy. Erinbeı-jalyqpaı shyrǵaǵa kóp tartqan búrkittiń qanat kuıryǵy berik talmaı ushatyn bolyp jetiledi. Munan soń dalbaıǵa túsirip úıretedi. Dalbaıǵa túsirý dep tulyp etip soıylǵan ań terisiniń (kóbinese, túlki terisi) ústinen jem alǵyzýdy aıtady. Jemdi ań terisiniń kez kelgen jerine qoıa salmaı, bas jaǵyna tyǵyp, eki kózinen bolar-bolmas qyzartyp kórsetip qoıý kerek.
Búrkit sonda kúsh jumsap sýyryp jeıdi. Buǵan úırengen shaqta tulypqa uzyn jip baılap súıretedi de, búrkitti at ústinde ustap turyp kórsetedi. Eger kus tomaǵasyn sypyrǵanda dalbaı tulypqa talpynyp, lap qoısa ári qaraı súıretpeı tastaı salý kerek. Sol jerde dalbaıdaǵy qant búrkilgen tátti etti bir-eki ret qaqshytkan jón. Munan son qusty qolǵa alyp tomaǵasyn kıgizedi de, atqa minip súıretpe dalbaıdy taǵy da kórsetedi. Osylaısha qaıtalaı berýdiń esh zııany joq. Búrkittiń ańǵa úsh túrli túsetini bar. Biri — shanshyla, ekinshisi — sypyra, úshinshisi ilip túsedi. Osy úsheýiniń ishinde ilip túsýge daǵdylanǵan jaqsy. Sebebi, shanshyla túsken kús birde bolmasa birde jerge soǵylyp («jer soǵyp qalý» degen tirkes osydan shyqqan), mert bolýy múmkin. Al sypyra túsken kus aǵynyn toqtata almaı tegeýrinin (jembasar úsh saýsaǵyna qarsy ornalasqan artqy jalǵyz saýsaq) aldyryp alady. Ilip túsýge qalyptastyrý úshin súıretip kele jatqan dalbaıǵa qús aıaǵy tıisimen tastaı salý kerek. Eger ári qaraı kyzyqtyrý maqsatymen súırete berseńiz sypyra túsýdi ádet etedi. Al dalbaıdy tipten súıretpeı kórsetseńiz, qımylsyz «ańǵa» kóktegi kustyń shanshylyp túsýi ádetke aınalady.
Búrkitti shyn ańǵa salmas búryn óre salynyp, aýyzy tumyldyryqtalǵan tiri túlkige túsirip kórýdiń de paıdasy mol. Muny kúsbegiler tilinde «tiriletý» dep aıtady. Tiri túlkige qaımyqpaı túsken búrkittiń ań alýǵa úırengeni. Bul sııaqty búrkitti baýlý ádisteriniń qaı-qaısysyna kiriskende, tipti ańǵa salǵanda da qoldaǵy qusty ash ustaǵan jón. Qazaq qúsbegileriniń «ıt ıesi úshin, búrkit tamaǵy úshin alady» deýi kóp jylǵy tájirıbesiniń qorytyndysynan túıgen ádil sóz.
Qusbegiler qolyndaǵy búrkitin ańǵa salý úshin mamyr, maýsym aılarynan bastap baptaıdy. Aldymen qansoqta, qyzyl sııaqty mańyzdy tamaq berip, túletý úshin semirtedi. Bul kezdi qyzylǵa otyrǵyzý nemese túletý dep aıtady. Qus túlegi bapty bolsa, az kúnde-aq boı júni súzilip, sylalanyp sala beredi. Al túlek bapsyz, tamaǵy qýatsyz nemese mazasy bolmasa qustyń boı júni jymdaspaı qobyrap, qaýyrsyndary býnaqtalyp durys jetilmeıdi. Búrkittiń túlegi bitkende boı júni taralyp, qanat qúıryǵy bekem jınaqy bolyp jetiledi. Osy kezde qaıtadan aryqtatyp (kúrt aryqtatpaý kerek) shyrǵaǵa tartady. Ushyryp jemdeıdi. Bul jańa shyqqan qaýyrsyndarynyń jetilýine topshysynyń berik bolyp shynyǵýyna sebepshi. Munan ári búrkitti sarytap etip, ortasha etinde ustaǵan jón.
Búrkittiń eki jylda bir dene júnin, úshinshi jyl degende jal-quıryǵyn (qanat-quıryǵyn) túleteli. Boı júnin túletý úshin qatty semirtse jetip jatyr. Dúr-dúr silkingende japyraqtary tógilip, túsip qalady. Keıbir qusbegiler boı júnin túletý úshin jylqynyń tamaq bezin qymyzǵa ashytyp jegizedi. Bul qustyń densaýlyǵyna jaqsy emes.
Qanat-quıryǵyn túletý úshin ótkir bákimen iri qaýyr- syndarynyń tym túbine jýyqtatpaı qyrqyp tastaıdy. Munan soń qaýyrsyndardyń qýys ózegine bórttirgen bıdaı nemese kúkirt tyǵyp bergi jaǵyn maqtamen bekite salady. Sonda bir jumadan qalmaı qústyń iri qaýyrsyndary túsip qalady da, onyń ornyna muqalmaǵan kók bolat semserdeı jańa qaýyrsyn bitedi.
Qazaq qusbegileriniń qolyndaǵy qusty tıisti bap, kúıine qaraı ashyqtyrýy, qoıalatýy (qustyrý), shaıatyny (ishin júrgizý) bolady. Qoıalatý úshin barmaqtaı aq kıizdi ábden jýyp tazartyp maıǵa orap asatyp jiberse, azdan soń ishindegi bar nájisti qustyryp, birge túsedi. Al ishin shaıyp, ashyqtyrý úshin tyrna jiliginen jasalǵan tútiktep bir-eki ret kyzyl shaı jutqyzsa jetip jatyr.
Qusbegilerden «qaıyrý» degen sózdi jıi estımiz. Bul sóz qusty ár kezde ár túrli bapta ustaý úshin oǵan beriletin ta- maǵyna baılanysty aıtylady. Máselen, qusbegi qolyndaǵy búrkitin qaıyryp, qalaǵan bir babyna keltirý úshin myna sııaqty jemniń túrleri beriledi:
Qansoqta — ólgen ańnyn nemese maldyń týralmaǵan, qany sorǵalaǵan kesek eti.
Qyzyl — qustyń qylǵyp qaqshýyna ońtaılanyp týralǵan qyzyl et. Munyń da qan-sóli ózinde bolady.
Tartpa — maldyń nemese ańnyń jelkesi, tolarsaǵy, shandyry sııaqty qunary az sińirli jerleri.
Sarbórtpe — týralǵan soń, eki-úsh ret shúberekteı bolǵ- ansha sýǵa shaıyp, syǵymdap, bar mańyzynan aıyrǵan et.
Toıat — qus ózi alǵan ańnyń tańyn irep, tilin sýyryp nemese ystyk ókpesi men jyly maıyn oıyp jese, sony kús toıattady deıdi.
Úrgen ókpe nemese boz ókpe — soıylǵan maldyń, ıakı, ańnyń ókpesine pyshaq tıgizbeı keńirdegimen qosa alyp úrip qoıady. Sonda ókpe mańyzynan aıyrylyp, qústy belgili kúıge túsiretin jem bolyp shyǵady.
Qusbegiler qolyndaǵy qustyń jaı kúıin tamyrshydaı baǵyp otyrady da qajet bolsa búrkitke «aqjem» men «bozókpeni» júdetý úshin, «tartpany» shynyqtyrý úshin, «qansoqta» men «qyzyldy» semirtý úshin beredi. Al «sarbortpeni» qusty bir kalypta ustaý úshin beredi. Muny qazaq «oıtamaq» dep te aıtady.
Búrkitti shoshymaldy etpeı durys baptap qolǵa tez kóndiktirýdiń bir sharty oǵan qajetti múlikterdiń durys jasalýynan da. Olardyń ataýlary mynadaı:
Tuǵyr — búrkittiń quıryǵy jerge tımeıtindeı etip jasalǵan aǵash sáki. Qazaqta búrkit tuǵyryn altynmen aptap, kúmispen kúptep óner týyndysyndaı etip áshekeıleý dástúri de bolǵan. Tuǵyrdy sheberlikterine karaı ár túrli etip jasaı beredi.
Tomaǵa — qustyń kózin jaýyp turý úshin bylǵarydan qos saı, úsh saı nemese tórt saı etip tigetin bas kıim. Búrkit aıaǵymen qaǵyp túsirmes úshin tomaǵaǵa shyrt etpemen bekitilgen tamaq baý taǵylady. Shytyra qadap, úkilegen to- maǵa qúsqa erekshe bir kórik beredi. Tomaǵasyz qus mazasyz bolady.
Balaq baý — kolǵa túsken qustyń aıaǵyn qatty qyspaı- tyndaı etip kıizden saqına tigedi de, onyń syrtyn bylǵa- rymen qaptaıdy. Sol bylǵaryǵa uzyndyǵy eki súıemdeı
ǵana qaıys taspa nemese shyjym jip taǵyp ushyna jeńil shyǵyrshyq ótkizedi. Balaqbaý, birinshiden, qoldaǵy qusty tuqyrta ustap, ornyqty otyrǵyzý úshin kerek. Ekinshiden, tuǵyrda mazasyz bolmaý úshin, úshinshiden, jeli baýdy ótkizý úshin qajet.
Jeli baý — balaq baýdyń qos shyǵyrshyǵynan ótkizetin, basynda túıin tyǵyryǵy bar shyjym jip. Jeli baý qusty shyrǵaǵa tartqanda nemese qolǵa jańadan túsken búrkitti baýlyǵanda kajet.
Búrkit qolǵap nemese bııalaı — jumsaq etip ýalanǵan qasqyr terisinen úsh saýsaq etip astar salyp tikken qolǵap.
Búrkit qundaq nemese bóleý — taldy baýyrlap shabady da, dóńgelete ıip otyryp eki basyn biriktiredi. Sonan soń sheńberdiń ishine jıi etip kúldireýish salady. Bul kishkentaı, oıynshyq shańyraqqa uqsaıdy. Munan ári piship otyryp dóp-dóńgelek kórpeshe tigedi de, sheńberdiń eki jerine bala besiginiń tartpasyna uqsas tartpa taǵady. Ádette kúnimen ańǵa salynǵan qustyń qýaty azaıyp, keshki salqynǵa shydamaı kuryldaıtyn kezderi bolady. Sondaı shaqta búrkittiń aıaǵyn baýyryna alǵyzyp, bóleýge baılap júrip ketse dáneńe de etpeıdi.
Búrkit baldaq nemese qóldyq — qusbeginiń qusy qonyp otyrǵan qoly talmas úshin súıep otyratyn asha aýyz aǵash. Búrkit baldaqtyń bir jaǵyna búldirge tańylady da, er-toqym- nyń aldyńǵy qaptalynan ótken shettikpen baılastyrady.
Sapty aıaq — qysqa ǵana saby bar, jaıpaq kelgen aǵash ydys.
Tútik nemess shúmek — qustyń ishin shaıý úshin, sý berý úshin tyrna jiliginen nemese aǵashtan bir basyn jaıpaq aýyzdy etip jasaǵan tútik.
Minekı, kusqa kajetti múlikterdiń negizgileri osylar.
Qazaq qusbegileri qolyndaǵy qustyń meken-jaıyna, minezine, álsizdik-kúshtiligine, ushqarlyq-alǵyrlyǵyna, syrt bitimine qaraı at koıady. Máselen, «Aqshegir», «Kúıshil», «Kúńtaban», «Shúńirek», «Kekshil», «Sadaqsan», «Aqıyq», «Qandy balaq», «Sabalaq», «Sháýli», «Sarsúmbi»t.b. Bulardy qustyń tegine qaraı koıylǵan aty deıdi.
Keıde qustyń atyna tárbıe-bap kórip, baýyr basqan ıesiniń esimi de qosa atalady. Máselen «Týlaqtyń sholaǵy» (bul kusty Abaı aqyn bes qulyndy bıe berip alǵan eken), «Tinekeıdiń sary qusy», «Jaıaý Musanyń kók doıyny», «Mátimusanyń on úsh quıryǵy», «Shaımannyń sursholaǵy», «Jabaıdyń qara shegiri» taǵy basqalary.
Qazaq qusbegileri búrkit atyn jasymen de ataıly. Ja- syna qaraı búrkit bylaı atalady: bir jas — balapan kus, eki jas — qan túbit, úsh jas — tirnek, tórt jas — tas túlek, bes jas — muzbalaq, alty jas — kók túbit, jeti jas — qana, segiz jas — jana, toǵyz jas — maı túbit, on jas — barqyn, on bir jas — barshyn, on eki jas — shógel, osylaısha on bes, jıyrma jasqa deıin atala beredi.
Qazaq ańshylary júırik at, qyran búrkit, alǵyr tazy, bolat qaqpanyn, qyl tuzaq, jibek toryn saqadaı saı etip, aılap-aptalap ańshylyk qurýdy «salbýryn» dep ataıdy. Salbýrynǵa qatysqandar jasyna, ataǵyna, aqylyna, baı- lyǵyna, bilimine qaramaı mindetti túrde búrkit ıesi qusbe- gige baǵynady.
Kusbegi salbýrynǵa qatysýshylardy aldyn ala beske bólip toptaıdy.
Birinshi, turǵyshylar — búrkit ustap bıikte turýshylar.
Ekinshi, qaǵýshylar —ań júretin jerdi tinte súzip qýyp shyǵýshylar.
Úshinshi, tosqaýylshylar — qashqan ańdy in qorymnan, taýly-tastaqty jerlerden qaıtaryp, jasqap túrý úshin jolyn tosýshylar.
Tórtinshi, izshiler — ańdy izine túsip júrip, boıyn kórýshiler.
Besinshi, qyzylshy nemese baqyrshylar — qosta kalyp as ázirleýshiler nemese soıýshylar.
Minekı, «Aqter jaqsy bolsa, oınaıtyn róldiń jamany joq» degenleı-aq bul toptyń qaı-kaısysy bolsa da úlken iskerlikti sezimtaldyqty, tózimdilikti, sabyrdy, uı- ymshyldyqty kajet etedi.
Durys baýlynyp, jaqsy bap kórgen búrkit túlki, qarsak, qoıan alady. Al keıbir ójet qyrandar qasqyr, kıik, arqarǵa da túsedi.
Uıa basar búrkittiń salmaǵy bes, bes jarym kılogramm, erkegi tórt, tórt jarym kılogramm bolady. Eki shalǵylyǵy- nyń (eki qanaty) aralyǵy eki-eki jarym metr bolyp kezde- sedi. Uıa basar qús denelileý, ashýly, kúshi de basym keledi.
Ǵylymı derekterde búrkit 100—150 jyl jasaıdy deıdi. Al qazaq kusbegileri kóbinese on bes — jıyrma jyl salǵan qusty sóz etedi.
Minekı, búrkit týraly kórip-bilgen, oqyp-túıgen, azyn- aýlaq maǵlumattarymyz osyndaı.
Aqseleý SEIDIMBEK
Ult.kz
