قاراقۇم قۇرىلتايىنان كەيىنگى جىلدارى ابىلقايىر حاننىڭ اسكەري جاساقتارى تەرىستىك-باتىس شەكارانى قورعاۋعا باتىل كىرىستى. ەدىل قالماقتارىمەن، جايىق كازاچەستۆوسىمەن، ءتىپتى باشقۇرتتارمەن دە ءجيى-ءجيى شايقاسىپ قالىپ ءجۇردى.
ابىلقايىر حاننىڭ ءوزى دە ءالسىن-ءالسىن ەل تىنىشتىعىن بۇزۋشىلارعا قارسى شابۋىلدار جاساپ قوياتىن. قازان قالاسىنا دەيىن باردى. جايىق قالاشىعىن ايدان استام ۋاقىت بويى قورشاۋعا الىپ تۇردى. وڭتۇستىك ورال، ەدىلدىڭ ورتا اعىسى جانە ءسىبىر ايماقتارىنداعى قازاق ەلىمەن شەكتەسەتىن جەرلەردە وتە شاپشاڭ، جۇلدىزشا اققان تۇلپارلارمەن شاپقان قازاق ساربازدارىنىڭ كورىنۋى پاتشا اكىمشىلىكتەرىنە ەداۋىر قوبالجۋ تۋعىزدى. جىگىتتەردىڭ پاتشالىق جەرىنە تەرەڭ سۇعىنا جورىقتار جاساۋى استراحان، قازان، ءسىبىر گۋبەرنيالارى اكىمشىلىكتەرىنە قورقىنىش تۋعىزىپ قانا قويماي، سولاردىڭ باس قولباسشىسى ابىلقايىر حاننىڭ ەسىمىن ابدەن تانىپ الدى. رەسەي گۋبەرنيالارى مەن قازاق حاندىعى اراسىندا ەلشىلەر تولاسسىز ءجۇرىپ جاتتى. ەكى جاقتان الىنعان تۇتقىنداردى بوساتۋدىڭ ياكي ءوزارا الماسۋدىڭ جولدارىن كەلىسۋ، قازاقتار مەن رەسەيلىك بوداندار (جايىق جانە ءسىبىر كازاكتارى، قالماقتار، باشقۇرتتار) اراسىنداعى اسكەري قاقتىعىستاردى، ءتۇرلى وزگە دە كيكىلجىڭدەردى شەشىپ، رەتكە كەلتىرۋ، سونداي-اق ساۋدا-ساتتىق بايلانىستارىن دامىتۋ، كوپەستەردىڭ قازاق حالقى ىشىنە بارۋىنا جاعداي تۋعىزۋ، دالا ۇستىمەن وتەتىن ساۋدا كەرۋەندەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگى ماسەلەسىن شەشۋ – كەلىسسوزدەردىڭ نەگىزگى تاقىرىپتارى بولدى.
1715 جىلى تۇركىستاندا تاۋكە حان دۇنيە سالدى. قازاقتىڭ باس حانىن ارۋلاپ قويۋعا ءۇش ءجۇزدىڭ دە حاندارى، كەيبىر قالالارداعى كىشى حانداردىڭ ءبارى، سۇلتاندار، بيلەر مەن ەل ىشىندەگى وزگە دە باس ادامدار تۇگەل قاتىستى. قارالى استان كەيىنگى ءماسليحاتتا ەل باسقارۋ تىزگىنىن كىم ۇستايتىنى تالقىلاندى. قازاقتىڭ كونە زاماننان كەلە جاتقان جاسى ۇلكەندى سىيلاۋ حاقىنداعى جول-جوراسىنا سايكەس، جالپىقازاق ءامىرشىسىنىڭ وكىلەتتىلىكتەرى حان تاعىندا وتىرعان مەرزىمى مەن جاسى ەسەپكە الىنىپ، جۇزدەردەگى حانداردىڭ بىرىنە بەرىلگەنى ءجون دەپ شەشىلدى. سولاي تاڭدالعان اعا حان ءوز ايماعىنداعى بيلىگىمەن قوسا، باسقا ارىپتەستەرىمەن اقىلداسا وتىرىپ ءاز تاۋكەنىڭ مىندەتىن اتقارسىن، سونداي ءتارتىپ ەل بىرلىگىنە ءتيىمدى قىزمەت ەتەدى دەگەن ۇيعارىمعا توقتاستى. ءسويتىپ، قازاقتىڭ اعا حانى رەتىندە تاۋكەنىڭ كوزى تىرىسىندە ەڭ ءبىرىنشى بولىپ شىعىس ولكەدە حان مارتەبەسىنە كوتەرىلگەن قايىپ حان تانىلدى. وسى وقيعانىڭ ارتىنشا، سول 1715 جىلى، بۇل جايىندا ابىلقايىر حان ورىس پاتشاسىنىڭ توبىل (توبولسك) قالاسىنداعى سىبىرلىك وكىمەتىنە حات جازىپ حابارلادى. قايىپ حاننىڭ ءوزى دە توبىلداعى گۋبەرناتور اكىمشىلىگىنە جىبەرگەن ارنايى ەلشىسى ارقىلى حات جولداپ، ءاز تاۋكەنىڭ ءىزباسارى بولعانىن بايان قىلدى.
ءسىبىر ايماعى وكىمەتىنىڭ باسشىلىعىنا تاعايىندالعان ماتۆەي گاگارين گۋبەرناتور قىزمەتىنە 1711 جىلى كىرىسكەن-ءتىن. ول مۇندا قايىپ قازا تاۋىپ، ابىلقايىر اعا حان بولعان 1719 جىلعا دەيىن ىستەدى. گۋبەرنيا اكىمى كەزىندە تاۋكە حانمەن، قايىپ حانمەن، ابىلقايىر حانمەن حات جازىسىپ، ەلشىلەرىن قابىلداپ، ءوزى دە ولارعا ەلشى جىبەرىپ، ءجيى بايلانىس جاساپ تۇردى. (ول ەرتەرەكتە نەرچينسكىدە ۆوەۆودا بولعان. توبىلدا گۋبەرناتور لاۋازىمىندا وتىرعانىندا سىبىردەگى وبالاردى قازعىزىپ، كونە زامان كوسەمدەرىمەن بىرگە كومىلگەن التىن بۇيىم، اشەكەيلەردى جيىپ العان دا، ءى پەترگە جىبەرىپ تۇرعان. ماسكەۋ مەن پەتربوردا ءزاۋلىم سارايلارى بار، رەسەيدەگى ەڭ باي ادامداردىڭ ساناتىنا جاتاتىن. گۋبەرناتور شاعىندا قىتايمەن جاسىرىن ساۋدا-ساتتىق جاساعانى، سىبىردەن ۇكىمەتكە تولەنۋى ءتيىس الىم-سالىقتى كەم بەرگەنى، ءتىپتى ءسىبىردى دەربەس مەملەكەت رەتىندە ءبولىپ الماق ويى بارى انىقتالعان دا، پەتر پاتشا ونى 1721 جىلى سىبايلاس جەمقور رەتىندە سانكت-پەتەربۋرگتە دارعا استىرعان. ەلدەگى وزگە كوررۋپتسيونەرلەردى ۇرەيلەندىرۋ ءۇشىن، ءمايىتىن بىرنەشە اي بويى دارعا اسۋلى تۇرعان كۇيى الاڭنان الاڭعا كوشىرىپ، ەل نازارىنا اشىق كورسەتىپ قويىپ وتىرعان دەسەدى). گاگارين اتالعان حانداردىڭ ۇشەۋىنە دە جوڭعار قونتايشىسىنىڭ قازاق حاندىعىن جاۋلاپ الۋدى كوزدەيتىن وراسان زور جوسپارى بار ەكەنىن ايتىپ، ورىس پاتشاسىنان قولداۋ ىزدەگەندەرى ءجون دەگەن ماعىنادا كەڭەس بەرگەن. ەگەر ولار رەسەي مەملەكەتىنە باعىنار بولسا، اتالمىش جاۋدان قورعانۋلارىنا ءوزىنىڭ كومەكتەسە الاتىنىن ايتقان. الايدا جەمە-جەمگە كەلگەندە ولاي ەتپەدى. قايىپ حان مەن ابىلقايىر حان جوڭعارعا قارسى ورىس اسكەرىمەن بىرلەسىپ جورىق جاساۋ جايىندا 1717–1718 جىلدارى ۇسىنىس بىلدىرگەن، بىراق قولداۋ تاپپادى. ويتكەنى ورىس ۇكىمەتى، شىنداپ كەلگەندە، جوڭعاريانىڭ السىرەگەنىن قالامايتىن. رەسەيگە بۇل كوشپەندى حاندىق سول شامادا كۇشەيىپ كەلە جاتقان تسين-قىتاي يمپەرياسىنا قارسى كۇش رەتىندە قاجەت ەدى. ءارى، جوڭعارلار دا، ەدىل بويىنداعى قالماق تۋىستارى سەكىلدى، ورىس پاتشالىعىنىڭ بوداندىعىن قابىل ەتەر دەپ تە ۇمىتتەنەتىن. سوندىقتان گاگارين قازاق حاندارىنىڭ جوڭعارعا قارسى بىرلەسىپ قيمىل جاساۋ جايىنداعى ناقتى ۇسىنىسىن قۇرعاق ۋادەمەن الداۋسىراتىپ، اسكەري كومەك سۇراعان وتىنىشىنە سىرعىتپا جاۋاپ بەرۋمەن شەكتەلدى. ال ورىس ۇكىمەتىنەن اسكەري جاردەم الا الماعان قازاق ارمياسى 1917 جىلعى جازدا اياگوز وزەنى ماڭىندا قالماقتاردان ويسىراي جەڭىلدى. بۇگىندە بۇل ءجايتتى تاريحشىلار قايىپ حان مەن ابىلقايىر حاننىڭ الاۋىزدىعى سالدارىنان ورىن الدى دەپ باعالاۋعا قۇلاعان…
شىعىستا تسەۆان رابدان قونتايشى ورىس ەكسپانسياسىنا ازۋ ءتىسىن كورسەتىپ قالىپ ءجۇردى. گاگارين سىبىرگە اكىم بوپ تاعايىندالار قارساڭدا، ءى پەتردىڭ جارلىعىمەن بيە جانە كاتۋن وزەندەرىنىڭ قۇيىلىسىنداعى قازىرگى بيسك قالاسىنىڭ ورنىنا 1709 جىلى بيكاتۋن قامالى سالىنعان بولاتىن، جوڭعارلار سونى جاڭا اكىم تۇسىندا تاس-تالقان ەتكەن. ودان ولار پەتر پاتشانىڭ ەرتىس ايماعىنان التىن ىزدەۋگە اتتاندىرعان ەكسپەديتسياسىن جويعان. (پودپولكوۆنيك بۋحگولتس باسقارعان ءۇش مىڭ ادامدىق ەكسپەديتسيا 1715 جىلى توبىلدان شىققان ەدى، ونى جاساقتاۋعا گاگارين جاۋاپتى بولاتىن. ەكسپەديتسيا ساتسىزدىككە ۇشىراعان سوڭ، ونى جورىققا دايىنداۋدى ۇيىمداستىرۋ جۇمىسىن ناشار جۇرگىزگەن دەپ، ۇكىمەت گاگاريندى ايىپتايدى). ەكسپەديتسياعا قاتىسۋشىنىڭ ءبىرازى تۇتقىنعا الىنعان-دى. تۇتقىندار ىشىندە شۆەد ارتيللەريا سەرجانتى يۋحان-گۋستاۆ رەنات بولاتىن. ول 1709 جىلعى پولتاۆا شايقاسى كەزىندەگى سوعىس تۇتقىنى ەدى، سودان ورىس اسكەرىندە قىزمەت ەتىپ، پاتشالىقتىڭ شىعىس شەگىنەن ءبىر-اق شىققان. رەناتتىڭ قولعا ءتۇسۋى جوڭعار حاندىعى ءۇشىن ناعىز ولجا بولدى. ول حاندىقتا 17 جىل قىزمەت ەتتى. زەڭبىرەك قۇياتىن زاۋىتتار سالدى. كەن ءوندىرۋ زاۋىتتارىن اشتى. وق-دارىمەن اتىلاتىن قارۋ-جاراق جاساۋدى جولعا قويىپ بەردى. ءوستىپ، جوڭعار تۇتقىنىندا جۇرگەن رەسەيلىك اسكەري ادامداردىڭ ارقاسىندا، جوڭعار حاندىعىندا سوعىس ءوندىرىسى پايدا بولدى. حاندىقتىڭ اسكەري كۇش-قۋاتى ارتتى. مۇنىڭ ءى پەتردى الاڭداتىپ، ويلاندىرعانى سونداي، ماسەلەنىڭ ناسىرعا شابۋى ىقتيمالدىعىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن، 1716 جىلى تسەۆان رابدانعا ارنايى ەلشى جىبەرۋگە ءماجبۇر بولدى. سوسىن كازاكتار مەن سولداتتار قايتادان ەرتىس بويىمەن جوعارى ورلەي باستادى. ولار ءار باسقان جەرلەرىنە قامالدار سالىپ، قارۋلى گارنيزون قالدىرىپ وتىردى. ال جوڭعار قونتايشىسى ورىس سىندى كۇشتى قارسىلاسپەن تىكەلەي ايقاسا كەتۋدەن تارتىندى. اسكەري تەكە-تىرەسكە بارۋدان، سوعىسۋدان قاشقاندىقتان، ورىس ەكسپەديتسياسىنىڭ شىعىسقا قاراي تەك ەرتىس بويىمەن جاساعان ەكسپانسياسىنا كوز جۇما قارادى. ەرتىس پەن وب اراسىندا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن التاي كوشپەندىلەرىن ىشكى اۋداندارىنا قونىس اۋدارتتى. سىرتقى ساياسي جاعداي كۇردەلى سيپات الدى. حاندىعىنا قارايتىن اۋماقتىڭ ءبىرازىنان ايرىلۋعا تۋرا كەلدى. دەگەنمەن جوڭعاريانىڭ ءوز ىشىندە حالىقتىڭ تىعىز بولۋىن قامتاماسىز ەتتى. 1715 جىلدان بەرى جوڭعارلاردىڭ نەگىزگى اسكەري-سوعىس قيمىلدارى ەكىنشى ويرات-تسين سوعىسى مايداندارىنا اۋىسقان بولاتىن. ال 1717 جىلدان باستاپ سوعىس كۋكۋنور (كوك كول) اۋماعى مەن تيبەت جەرلەرىندە ءجۇرىپ جاتتى. كۋكۋنور حاندىعى تيبەتتەگى بۋدديزم ورتالىعىنىڭ ۇستىنەن قارايتىن، ال بۇل تسين-قىتاي بيلەۋشىلەرى ءۇشىن – جول بەرۋگە بولمايتىن ءجايت ەدى، سوندىقتان ولار ءوز اسكەرىن سولاي قاراي باعىتتاپ، 1719 جىلى تيبەتكە باسىپ كىردى. ونىڭ الدىندا ويراتتار تيبەتتى باسىپ الىپ، لحاسانى تالان-تاراجعا تۇسىرگەن. ەندى وزدەرىنە سوعىس اشا كەلگەن تسين اسكەرىن تالقاندادى. سوندا تسين-قىتاي يمپەراتورى كانسي تيبەتكە ارنايى اسكەري ەكسپەديتسيا جىبەرىپ، ويراتتاردىڭ سونداعى حاندىعىن 1720 جىلى مۇلدەم جويدى. ودان حامي، تۇرپان القاپتارىن الدى. جوڭعار حاندىعىنا كىرۋگە دايىندالدى. تيبەتتەگى جەڭىستى شەرۋىنىڭ جالعاسى رەتىندە، 1720–1721 جىلدارى شىعىس تۇركىستانعا جورىق جاسادى. ءۇرىمشىنى باسىپ الدى. جەرى مەن قالاسىن وزىنە قايتارۋ ءۇشىن جوڭعارلارعا ۇلكەن كۇش-جىگەر جۇمساۋعا تۋرا كەلدى. وسى شاقتا قارا ەرتىسپەن جۇزگەن رەسەيدىڭ ەكسپەديتسيالىق كۇشتەرى جوڭعاريانىڭ تاپ ورتاسىنان شىعا كەلدى. جوڭعارلار ولاردىڭ وزەن بويىمەن ىلگەرىلەۋىن كورمەگەنسىگەنمەن، تاپ مۇنىسىن كۇتپەگەن بولاتىن. ونسىز دا تسيندەرمەن، حالحالارمەن، قازاقتارمەن سوعىسىپ جۇرگەندىكتەن، ەندى ورىستارمەن ارادا جاڭا مايدان تۋى ولار ءۇشىن مۇلدەم قولايسىز ەدى. سوندىقتان تسەۆان رابدان شۇعىل اتتاندىرعان ەلشىلىك ءى پەترگە كومەك سۇراي بارادى، الايدا وڭ ناتيجەگە جەتە المايدى.
سول 1721 جىلى ءى پەتر Cولتۇستىك سوعىسىندا جەڭىسكە جەتىپ، ەل اۋماعىن بالتىق تەڭىزى جاعىنا قاراي كەڭەيتكەن. سودان سوڭ پاتشالىقتى يمپەريا، ءوزىن يمپەراتور دەپ جاريالاعان. ال سەنات يمپەراتورعا ۇلى پەتر دەگەن اتاق بەرگەن. جاڭا مارتەبە ۇلى پەترگە ۇلان-عايىر جاڭا جوسپار جاساتتى. ول وڭتۇستىك-شىعىس باعىتقا نازارىن تىكتى. 1722 جىلدىڭ باسىندا جوڭعار ءامىرشىسى تسەۆان رابدانعا ارنايى ەلشىلىك اتتاندىردى. قۇرامىندا گەودەزيا جانە تاۋ-كەن ءىسى ماماندارى بار، ياعني عىلىمي سيپاتتى بۇل ەكسپەديتسيانى ارتيللەريا كاپيتانى يۆان ۋنكوۆسكي باسقاردى. ۋنكوۆسكي باسقارعان وسىناۋ ەلشىلىكتىڭ الدىنا تەك قانا قونتايشىمەن ديپلوماتيالىق كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە سىبىردەن ورتا ازياعا باراتىن وزەن جولدارىن زەرتتەپ، التىن كەنىن ىزدەي قايتۋ مىندەتى قويىلعان بولاتىن. ميسسيا كەرۋەنى ەرتە كوكتەمدە توبىلعا كەلدى، ودان جالپاق تابان قايىقتارعا ءمىنىپ، ەرتىس بويىنداعى سەمەيگە، سوسىن ەرتىستىڭ سول جاق سالاسى شار وزەنى اڭعارىمەن قالبا قىرقالارىنا باردى، ۇلكەن قيىندىقپەن قالىڭ قارلى تارباعاتايدان استى. ەمىل وزەنىنەن ءوتتى. سودان كەيىن التىن-ەمىل قىرقالارىمەن ءجۇرىپ، كۇزدە جوڭعار قاقپاسى ارقىلى جازىققا شىقتى، تاعى ءبىراز جەر-سۋدى ارتقا سالىپ، 1722 جىلعى قاراشانىڭ سوڭىنا قاراي ىلە وزەنىنىڭ ورتا اعىسىنداعى قونتايشى ورداسىنا جەتتى.
بۇل كەزدە تسەۆان رابدان قىتاي قاتەرى جانە قازاق ەلىن شابۋ جايىن ويلاستىرىپ وتىرعان…
(جالعاسى بار)
بەيبىت قويشىباەۆ،
جازۋشى، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى
