ەۆرازيا تاريحى تۋرالى كوپتەگەن كىتاپتار اۆتورى ل.ن.گۋميلەۆ 1960 جىلدارى جازعان ماقالاسىندا: «زاكانچيۆاەتسيا ترەتە ستولەتيە س تەح پور، كاك ۆوزنيكلا پروبلەما ناۋچنوگو يزۋچەنيا «مونگولسكوگو ۆوپروسا»، ا رەشەنيا نەت!»…كاكيم وبرازوم نەمنوگوچيسلەننىە مونگولى، كوتورىح بىلو چۋت بولشە پولۋميلليونا، موگلي زاحۆاتيت پولميرا! تۋت چتو-تو نە تاك. وچەۆيدنو، مى ۋپۋستيلي كاكوي-تو فاكتور». (ريتمى ەۆرازي»، م.2004. 128 بەت)دەگەن ەدى. شىنىندا دا، سوناۋ 1310 جىلى جازىلعان راشيد اد-ءديننىڭ: «جاميع-ات-تاۋاريح» جيناعىنداعى: «ۆ درەۆنوستي مونگولى بىلي ليش ودنيم پلەمەنەم يز ۆسەي سوۆوكۋپنوستي تيۋركسكيح ستەپنىح پلەمەن»،دەي تۇرا، ىزىنشە: «بولشۋيۋ چاست تيۋركوۆ تەپەر نازىۆايۋت مونگولامي» دەۋى دە، «موڭعول تۇرىك پە، الدە تۇرىكتەر موڭعول ما؟!» دەگەن سۇراق تۋعىزىپ كەلەدى. ءسويتىپ تاريحي تامىرىن ىزدەگەن حالقىمىز وسى ماسەلەدە «تاۋىق بۇرىن پايدا بولدى ما، الدە جۇمىرتقا بۇرىن پايدا بولدى ما؟» دەگەنگە ۇقساس، شەشۋى جوق جۇمباققا جولىققانداي جاعدايدا.
ەگەر ورىس ەلىن ءۇش عاسىر بويى موڭعولدار بيلەسە، ورىس تىلىنە نەگە موڭعول سوزدەرى ەمەس، تۇرىك سوزدەرى عانا ەنگەن؟ «التىن وردا» مەملەكەتى قۇرىلعان كۇنىنەن باستاپ جازىلعان قۇجاتتاردىڭ تۇگەلى، شىعارعان تەڭگەلەرىندەگى جازۋعا شەيىن تۇركى تىلىندە ەكەنى دالەلدەنىپ وتىرسا، ال «موڭعول ءتىلى» قايدا؟ ورىس اقسۇيەكتەرىنىڭ 40 پايىزىنىڭ تەگى تۇركى دە، نەلىكتەن موڭعولتەكتىلەرى جوق؟ ءيا، مۇندا شىنىمەن دە «چتو-تو نە تاك».
گۋميلەۆتىڭ ساۋالدارىنان سوڭ دا جارتى عاسىر ءوتتى. يۋنەسكو شىڭعىس حاندى «ەكىنشى مىڭجىلدىقتىڭ ەڭ ۇلى ادامى» دەپ تانىدى، وعان جانە ونىڭ قۇرعان مەملەكەتى تاريحىنا الەمنىڭ كوپتەگەن تىلدەرىندە مىڭداعان عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەكتەر ارناپ جازىلدى.
امەريكالىق عالىم دجەك ۋەزەرفورد : «زا دۆادتسات پيات لەت ارميا مونگولوۆ پوكوريلا بولشە تسارستۆ ي نارودوۆ، چەم ريمسكايا يمپەريا زا چەتىرە ستولەتيا. چينگيسحان سو سۆويمي سىنوۆيامي ي ۆنۋكامي پودچينيلي سەبە سامىە گۋستوناسەلەننىە سترانى ترينادتساتوگو ۆەكا. پو ۆسەم پارامەترام، بۋد تو وبششەە كوليچەستۆو پوبەجدەننىح، پلوششاد زاۆوەۆاننىح تەرريتوري يلي چيسلو پوكورەننىح تسارستۆ، چينگيسحان بولەە چەم ۆدۆوە پرەۆوسحوديت ليۋبوگو درۋگوگو زاۆوەۆاتەليا ۆ يستوري»،دەپ تاڭدانادى («چينگيسحان ي روجدەنيە سوۆرەمەننوگو ميرا»، م.2006.)
بىراق «موڭعول ماسەلەسى» شەشىمىن تاپتى دەۋگە بولماي تۇر. كەزىندە «شىڭعىس حان»، «باتۋ»، «سوڭعى تەڭىزگە جورىق» روماندارىن جازعاندىقتان «بۇل ماسەلەنى بىلەدى-اۋ» دەرلىك ورىس جازۋشىسى ۆ.ياننىڭ ءوزى: «بەزۋمنىە وردى مونگولوۆ ياۆيليس سلوۆنو نەيزۆەستنو وتكۋدا، سمەرچەم پرونەسليس پو كيتايۋ ي ەۆرازي، دوشلي دو بۋداپەشتا ي ۆنەزاپنو پوۆەرنۋلي وبراتنو، چتوبى نەكوتوروە ۆرەميا سپۋستيا ۆنوۆ كانۋت ۆ بەزۆەستنوست» دەپتى. ال وسى، شىڭعىس حان يمپەرياسىن قۇرعان تۇرىك تايپالارى جالايىر، نايمان، قوڭىرات، كەرەيىت، ت.ب. رۋلار ەشقانداي دا «بەزۆەستنوست» بولماي-اق، كوپشىلىگىنىڭ سانى جارتى ميلليون، كەيبىرىنىڭ سانى ميلليوننان اسىپ، قازىر قازاق دەگەن حالىقتى قۇرىپ وتىرعانىن شەتەلدىك زەرتتەۋشىلەر قاپەرىنە الار ەمەس.
مەنىڭشە، تاريحتىڭ وسى ماسەلەسىنىڭ «شەشىلمەي» كەلە جاتۋىنىڭ باستى سەبەبى، شىڭعىس حان يمپەرياسىن قۇرعان تۇركى حالىقتارى وتكەن زاماندا وتار ەتكەن رەسەي مەن قىتايدىڭ كەيىننەن ەندى تۇركىلەردىڭ ءوزىن وتارلاپ، تاريحي شىندىقتاردى تۇمشالاپ كەلۋىنەن بولسا كەرەك.
راس، كسرو ىدىراعاننان كەيىن تاۋەلسىزدىك العان تۇركى ەلدەرىندە شىڭعىس حان مەملەكەتىنىڭ تۇركىلىك نەگىزىن دالەلدەۋ باعىتىندا بىرقاتار ەڭبەكتەر جارىق كورۋدە. ايتسە دە، ءوزىم كوپ جىلداردان بەرى وسى تاقىرىپقا ارناپ بۇرىن-سوڭدى جازىلعان جۇزگە جۋىق كىتاپ، ماقالالارمەن تانىسسام دا كوپ ماسەلەنىڭ جاۋاپتارىن كورمەدىم. باسقاسى تۇگىل «موڭعول» دەگەن ءسوزدىڭ، سونداي-اق ۇلى قاعاننىڭ «تەمۋچين، شىڭعىس» دەگەن ەسىمدەرىنىڭ نە ماعىنا بىلدىرەتىندىگى جايىنداعى پىكىرلەر دە كوڭىلدى كونشىتەرلىك ەمەس ەكەن. بۇل تاقىرىپقا نەعۇرلىم قالام تارتۋشىلار كوبەيگەن سايىن، سۇراقتار ودان ءارى تۋىندايتىنى بايقالادى. سەبەبى، تاريحقا قالام تارتقاندار اۋەلى وسى تاريحتى جاساۋشى حالىقتىڭ كىم ەكەنىن ايقىنداپ الماعان. وسى تاريح قازاق حالقىنىڭ دا ۇلتتىق تۇعىرىندا نىق تۇرۋى ءۇشىن اسا قاجەت دەپ ساناعاندىقتان ويعا ورالعان جايلاردى قاعازعا تۇسىرە جۇرگەن ەدىم. عاسىرلار بويى وزىمىزگە دە، وزگەگە دە جۇمباق بولىپ كەلە جاتقان ماسەلەلەرگە قاتىستى سول پىكىرلەردىڭ بىرقاتارىن جۇرتشىلىق تالقىسىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىم.
موڭعول ەمەس، «ماڭگى ەل»!
ەرەنجەن حارا-داۆان «چينگيس-حان كاك پولكوۆودەتس ي ەگو ناسلەديە» كىتابىندا: «مونگولسكي يستوريك سانان-سەتسەن پريپيسىۆاەت ەمۋ (شىڭعىس حانعا. ح.ق-ا.) سلەدۋيۋششيە سلوۆا، سكازاننىە نا توم جە قۋرۋلتاە 1206 گودا: «ەتوت نارود بيدە، كوتورىي نەسموتريا نا ۆسە سترادانيا ي وپاسنوستي، كوتورىم يا پودۆەرگالسيا، س حرابروستيۋ، ۋپورستۆوم ي پريۆەرجەننوستيۋ پريمكنۋل كو منە، كوتورىي، س راۆنودۋشيەم پەرەنوسيا رادوست ي گورە، ۋمنوجال موي سيلى، يا حوچۋ، چتوبى ەتوت، پودوبنىي بلاگورودنومۋ گورنومۋ حرۋستاليۋ، نارود بيدە، كوتورىي ۆو ۆسياكوي وپاسنوستي وكازىۆال منە گلۋبوچايشۋيۋ ۆەرنوست، ۆپلوت دو دوستيجەنيا تسەلي مويح سترەملەني، نوسيل يميا «كيوكيو-مونگول» ي بىل سامىم پەرۆىم يز ۆسەح، جيۆۋششيح نا زەملە!»، «س ەتيح پور، پريباۆلياەت سانان-سەتسەن، نارود ەتوت پولۋچيل نازۆانيە كيوكيو-مونگول»، «كيوكيو» زناچيت «گولۋبوە»، كاك نەبو»، دەپ جازىپتى. سونداي-اق، حارا-داۆان: «ناد ۆسەمي پوكولەنيامي، جيۆۋششيمي ۆ ۆويلوچنىح كيبيتكاح، گوۆوريت پو ەتومۋ پوۆودۋ «سوكروۆەننوە سكازانيە»، چينگيس-حان وتسەلە پروۆوزگلاسيل ەدينوە يميا مونگولوۆ; ەتو يميا بىلو تاكوە بلەستياششەە، چتو ۆسە س پروبۋجدايۋششيمسيا ناتسيونالنىم چۋۆستۆوم ستالي گورديتسيا يم» دەيدى. (بەلگراد-1929 ج. 72 ب.).
ءا.بوكەيحانوۆ «مونعول ءحالى» اتتى ماقالاسىندا: «قىتاي شەجىرەسىنەن كورىنەدى: عايسادان 2 مىڭ 500 جىل بۇرىن بۇ كۇنگى مونعول جەرىندە كوشپەلى، مال باققان جۇرت بولعان. قىتاي شەجىرەسى بۇل ەلدى «بەي-دي»، ياعني تەمىر قازىقتاعىلار دەگەنى. وسى بەي-ديدەن شىققان «چي-ۆەي» مونكو رۋىنان تەمۋچين شىقتى. 48-ندە دۇنيەنى الىپ، شىڭعىس حان اتالعان. دۇنيەگە مونعول اتى وسى شىڭعىستان كەيىن جايىلدى. بۇ كۇنگى مونعول شىڭعىس حاننىڭ اتا جۇرتى بولدى»، دەپتى («قازاق» گازەتى، 1913 ج.№13).
لۋبساندانزان 1628 جىلى جازدى دەلىنەتىن «التىن توپشىدا»: «سوندا چيرقا ەبۇگەن: «جاقسى اكەڭنىڭ قۇرعان بيدا تۇگەل ۇلىسىن، تايچىعۇت اعا-باۋىرىڭ ءبۇلدىرىپ كوشكەندە»…دەلىنىپ (55 ب.), تۇسىنىكتەمەدە: «Bida بەت. «بيدا ۇلىسى» دەگەندى ا.امار: «مونعول ۇلىسىنىڭ كونە اتاۋى» دەپ تۇسىندىرەدى» دەپ جازىلعان. (ا.ماۋقارانىڭ ادەبي-كوركەم اۋدارماسىندا: «ابزال اكەڭنىڭ بىرىكتىرگەن بەت ەلىن بىتىراتىپ كەتكەن تايشى اعايىن تۋىسقانىڭدى».. دەلىنەدى ( 27 ب.).
«التىن توپشىدان» ەرتە جازىلعان (1240 ج.، 1382 ج. ؟) «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە «بيدە» ءسوزى جوق، تەك: «سايىن ەسىكەنىڭ جيناعان ۇلىس ەدى»،..-دەلىنگەن (73-ءبولىم).
قىتايدا 1986 جىلى شىققان «ناقتى پايدالانىلاتىن ەجەلگى قىتاي ءتىلىنىڭ سوزدىگىندە» (184 ب.) «گۇيفاڭ» دەپ اتالاتىن حالىقتاردىڭ «چى-دي» (قىزىل دي), ءباي-دي» (اق نەمەسە قۇبا دي ), چاڭ-دي (ۇلكەن نەمەسە ۇلى دي) دەپ بولىنەتىنى («دي»-قىتايشا «جابايى» ءسوزى) جازىلعان.
ق.سالعاراۇلى: «چى-دي» كونە زامانداردا ەجەلگى قىتايلىقتاردىڭ كورشىسى بولعان تۇرك (قىپشاق) حالىقتارىنىڭ وڭتۇستىك بولەگى، «ءباي-دي» باتىس بولەگى، «جاندي» شىعىس بولەگى» دەگەن. («ۇلى قاعانات» كىتابى، 2008 ج. 519 ب.)
ل.گۋميلەۆ «حۋننى» اتتى كىتابىندا (30 ب.) حۋنداردىڭ وڭتۇستىك-باتىسىندا قونىستانعان جۋن حالقىنىڭ 6 تايپاسىنىڭ ورتاق اتاۋى بەيدي ەكەنىن جازعان. كىتاپتاعى بەرىلگەن كارتادا وسى بەيديدىڭ بايدي، چيدي رۋلارى قىتايدىڭ سولتۇستىك-باتىسىندا تۇرعانى (ۇيسىندەردىڭ شىعىس جاق كورشىلەرى) كورسەتىلگەن.
وسىعان قاراعاندا «بيدە»، «ءباي-دي»، «باي-دي» سوزدەرى «موڭعول» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىن اشۋعا قاتىسى جوق، تەك گەوگرافيالىق ورنالاسۋلارىنا قاراي كورشىلەرىنە قىتايلاردىڭ بەرگەن اتاۋى عانا سياقتى. «بيدە، ءباي-دي» ءسوزىنىڭ موڭعولمەن قاتار اتالۋى كەيىنگى، شىڭعىس حاننىڭ اتا-بابالارىن ينديا، تيبەتتەن شىعارىپ جازعان 17 عاسىرداعى موڭعوليا تاريحشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ «جەمىسى» ەكەنى بايقالادى. سوندىقتان ءبىز ەندى ناقتى «موڭعول» ءسوزىنىڭ تاريحتا قاي كەزدەن باستاپ كەزدەسەتىنى تۋرالى دەرەكتەرگە توقتالايىق.
* * *
«التىن توپشىدا»: «بورتە چينۋا سولتۇستىك تاراپقا مۇحيت، تەڭىزدەن ءوتىپ، جات جەرگە كەلىپ، ەرى جوق قوعا مارال ەسىمدى قىزدى الىپ، جاتتىڭ جەرىن مەكەندەپ، موڭعول اۋلەتى اتانادى» دەلىنگەن (27 ب.), بىراق «موڭعول» سوزىنە تۇسىنىك بەرىلمەيدى. ال ودان ەرتە جازىلعان «قۇپيا شەجىرەدە» (1-ءبولىم) «موڭعول اۋلەتى اتاندى» دەگەن سوزدەر جوق.
«قۇپيا شەجىرەدە» ( 52- ءبولىم): «قامۇق موڭعولدى قابۇل قاعان بيلەپ تۇرعان ەدى» دەپ، «التىن توپشىدا» دا: «قامۇق موڭعولدى قابۇل قاعان بيلەپ ءجۇردى» دەلىنىپ، «حاماگ مونعول ءحى عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا قۇرىلعان موڭعول ۇلىسىنىڭ اتاۋى» دەگەن تۇسىنىك بەرىلگەن (41 ب.). جانە قازاقشا اۋدارماسىندا «بارشا مونعولدى» دەپ اۋدارىلعان. م.قاشقاريدىڭ «تۇرىك سوزدىگىنەن»: «قامۇق كىسى ەرمەس» دەلىنگەن مىسال كەلتىرىلەدى. ءبىر قاراعاندا «ناعىز موڭعول ءسوزى» دەۋگە بولارداي وسى «حاماگ، قامۇق» كونە تۇرىك ءسوزى، قامتۋ، بىرىكتىرۋ، قامتىلعان، بىرىكتىرىلگەن. حامسى، حامماسى، كوبىسى، كوپشىلىگى، بارشاسى ت.ب. تۇردە تۇرىك تەكتى حالىقتاردا كەزدەسەتىن ءسوز. (موڭعوليادا دا ساقتالعان: حام-بىرگە، بىرلەسكەن، قوسىلعان; حاماگ ءھام، بارلىق، بارشا)
راشيد اد-دين «جاميع-ات-تاۋاريح» جيناعىنىڭ 1 تومىنىڭ 1 كىتابىندا «موڭعول» ءسوزىنىڭ ماعىناسى تۋرالى: «سلوۆو جە مونگول سپەرۆا زۆۋچالو «مۋنگول»، تو-ەست «بەسسيلنىي» ي «پروستودۋشنىي» دەگەن (اۋد. حەتاگۋروۆ،154 ب.).
ي.پ.پەترۋشەۆسكي وسى «جاميع-ات-تاۋاريحتىڭ» ماسكەۋدە 1952 ج. ورىس تىلىندە شىعارىلۋىنا بايلانىستى «راشيد-اد-دين ي ەگو يستوريچەسكي ترۋد» اتتى كىرىسپە ماقالاسىندا: «پودوبنو بولشينستۆۋ سۆويح سوۆرەمەننيكوۆ، راشيد -اد-دين نازىۆاەت تيۋركامي ۆسە كوچەۆىە سكوتوۆودچەسكيە نارودى ازي كاك تيۋركويازىچنىە تاك ي مونگولويازىچنىە، ي منوگيە نارودنوستي ون يمەنۋەت تو تيۋركسكيمي، تو مونگولسكيمي. يناچە گوۆوريا، ۋ ناشەگو اۆتورا «تيۋركي» تەرمين نە ستولكو ەتنيچەسكي، سكولكو سوتسيالنو-بىتوۆوي»، دەيدى (28 ب.). بىراق، يرانداعى شىڭعىس حان ۇرپاقتارىنىڭ تاپسىرىسىمەن، باقىلاۋىمەن شەجىرە جازعان راشيد-اد-دين ونداي قاتەلىك جىبەرۋى مۇمكىن بە؟!
وسىعان ۇقساس پىكىردى ت.ابەنايۇلىنىڭ «شىنىڭا كوش تاريح! شىڭعىسحان كىم؟» كىتابىنان دا بايقايمىز. ول «موڭعول» ءسوزىن «ماڭ» جانە «قۇل» دەگەن سوزدەردەن شىعارىپ «ماڭ» ءسوزى تۇرىك تىلدەرىندە ءجۇرۋ، جىلجۋ ماعىناسىن بىلدىرەدى. وعان «قۇل» ءسوزى جالعانىپ، ۇندەستىك زاڭىنا ءسال وزگەرىسكە تۇسۋدەن «ماڭعۇل» اتاۋى كەلىپ شىققان. ول دا، قىجىرتپا سارىنمەن قالىپتاسقان كوشپەندى ەل، مالشى جۇرت دەگەن ماعىناداعى ەلەسىم. بۇلاردان شىعاتىن قورتىندى: ماڭعۇل اتاۋى، ەڭ كەمىندە وعىز حان زامانىنان باستاپ قالىپتاسقان بايىرعى ەلەسىم. ول بارلىق شىعىستىق تۇركىلەردى مەڭزەيدى» دەيدى (الماتى،2008, 63-64 ب.).
د.مايدار مەن پ.تۋرچين «رازنوليكايا مونگوليا» اتتى ەتنوگرافيالىق وچەركىندە: «ونون مەن كەرۋلەن وزەندەرىنىڭ جاعاسىندا ءومىر سۇرگەن شاعىن تايپانىڭ ادامدارى ءوزىن موڭعولمىز دەپ اتاعان. «مونعولدار» دەگەن رەسمي اتاۋ 13 عاسىردا، مونعول حالقى، مەملەكەتى پايدا بولعاندا عانا شىقتى» (موسكۆا، «مىسل» 1984 ، 34 ب.) دەيدى.
حوندەمير گياس-اد-دين (1475-1536) موڭعولدى تاريحتا بولعان ادام رەتىندە باياندايدى. انىقتاي ايتساق، نۇح پايعامباردىڭ ءۇشىنشى ۇلى يافەتتىڭ بالاسى تۇرىكتىڭ ءتورتىنشى ۇرپاعى الانشا حاننان تاتار مەن موڭعول (ەگىز) تۋعانىن جازادى. «كوگدا وني دوستيگلي سوۆەرشەننىح لەت، وتەتس رازدەليل مەجدۋ يمي تۋركەستان» دەپ (اۋد. ۆ.گريگورەۆ), ال ەرگەنە قونعا رۋىن قونىستاندىرعان قيان، وسى موڭعول حاننىڭ التىنشى ۇرپاعى ەلحاننىڭ ۇلى دەگەن («يستوريا مونگولوۆ. وت درەۆنەيشيح ۆرەمەن دو تامەرلانا»، سپب، 1834. 2-6 ب.).
قادىرعالي جالايىري 1602 جىلى جازعان «جىلنامالار جيناعىندا» «موڭعول» ءسوزىنىڭ ماعىناسى تۋرالى ايتپايدى، تەك وعىز حانعا باعىنباي، مۇسىلماندىقتى قابىل الماي شىعىسقا كوشىپ كەتكەن جۇرتتى «موڭعول» اتايدى. (حوندەمير جانە ابىلعازى بايانداۋى كەرىسىنشە موڭعول حاننىڭ ۇلى قارا حاننان وعىز تۋادى).
حيۋا حانى ابىلعازى ءباھادۇر دە 1663 جىلى جازعان «تۇرىك شەجىرەسىندە» موڭعول ءسوزىن تاريحتا بولعان كىسى ەسىمى رەتىندە اتايدى. ادام-اتادان نۇحقا شەيىن تاراتا كەلە، نۇح پايعامباردىڭ ءۇشىنشى ۇلى يافەستەن تۇرىك تۋعانىن، ونىڭ بەسىنشى ۇرپاعى الىنشا حاننان تاتار مەن موڭعول، ال قيان وسى موڭعول حاننىڭ سەگىزىنشى ۇرپاعى ەكەنىن جازعان. (الماتى «انا ءتىلى»، 1992 ج.،52 ب.).
«موڭعول» ءسوزىنىڭ ماعىناسى تۋرالى ابىلعازى: «مۇڭعۇل» ءسوزى «مۇڭ» جانە «ول» دەگەن سوزدەردەن شىققان، جۇرتتىڭ ءتىلى كەلمەگەندىكتەن كەلە-كەلە مۇعۇل دەپ كەتكەن. «مۇڭنىڭ» ماعىناسى قايعى ەكەنىن بارشا تۇرىك بىلەدى، ال «ول» دىڭ ماعىناسى دا قايعىعا جاقىن، تۇنەرگەن دەگەنگە كەلەدى» دەيدى (15 ب.). نازار اۋدارتارى، «مۇڭ» ءسوزىنىڭ ماعىناسىن بارشا تۇرىك بىلەدى» دەۋى «موڭعول» اتاۋىن تۇرىكتەر بەرگەندىگى جانە مۇنىڭ ەش ءشۇباسىز تۇرىك ءسوزى ەكەندىگى. «مۇڭ» ءسوزى قازىر دە قازاق تىلىندە بار، ءارى ابىلعازى ايتقانداي «قايعى» دەگەندى بىلدىرەدى. ال، «ول» ەسىمدىك ءسوزى، تۇرىك ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىنا وراي، باستاۋىش رەتىندە «مۇڭ» ءسوزىنىڭ الدىنا قويىلىپ، «مۇڭ ول» ەمەس، «ول مۇڭ» (ول مۇڭدى) بولار ەدى. نەگىزى، حالىق ءوز ەلەسىمىن ءوز قالاۋىمەن اتايتىنىن، ال سىرتتان تاڭىلعان لاقاپ اتاۋدى قابىلدامايتىنىن تاريحتان بايقايمىز. مىسالى، سىرت ەلدەر «قىتاي» نەمەس «چينا» دەگەنىمەن ولار وزدەرىن جۋڭگو، حانسۋ، بىزدەر ارميان دەگەنمەن، ولار وزدەرىن نايري، فيندەر سۋونامي، نەمىس دويچ، ت.ب. دەپ اتايدى. سول سەبەپتەن: «الەمدى تىتىرەتكەن موڭعولدار نەلىكتەن تۇرىكتەردىڭ تاڭعان «مۇڭدى»، «قايعىلى» دەگەن جاقسى ەمەس ماعىناداعى لاقاپ ەلەسىمدى قابىلداپ، كۇنى-بۇگىنگە دەيىن وزگەرتپەي وتىر؟!» دەگەن سۇراق ەرىكسىز تۋادى.
قازىر بىرقاتار ماقالالاردا «مونعول مىڭ قول دەگەن ءسوز. شىڭعىس حاننىڭ قۇرىلتايدا: «ەندى ءبىز مىڭ قول بولدىق، كوپ بولدىق» دەۋىنەن شىققان»، دەگەن پىكىرلەر ايتىلىپ ءجۇر. بىراق، شىڭعىس حان ءوز اسكەرىنىڭ كۇشىن، «وتە كوپ» ەكەنىن بىلدىرمەك بولسا ءتىل قورىندا بار «تۇمەن» ءسوزىن قولدانار ەدى عوي!
جوعارىداعى پىكىردى ماقۇلداپ «قازاقستاننىڭ بالاما تاريحى» اتالاتىن كىتابىندا ق.دانياروۆ تا: «مىڭ ساندىق ولشەمى، قول اسكەر، قوسىن ماعىناسىندا»، «بۇل ءسوز تۇركى ءتىلدى حالىقتاردىڭ ىشىندە قازاق تىلىندە فونەتيكالىق وزگەرىسكە ۇشىراماي، سول كۇيى ساقتالعان. ايتەۋىر، «مۇڭعىل» (مونگول) قازىرگى موڭعول تىلىندە بەلگىلى ءبىر ۇعىمدى بىلدىرمەيتىن، ماعىناسىز، ءمانسىز ءسوز» دەيدى (41 ب.). وسى اۆتور شىڭعىس حان باسقارعان مەملەكەتتى قۇرۋشى وتە ءىرى ءتورت رۋ ( قيات، نايمان، كەرەيىت، مەركىت) بولعانىن، ولاردىڭ ءبىرىنىڭ اتىمەن مەملەكەتتى اتاسا، قالعان ۇشەۋى كەلىسپەي، الاۋىزدىق تۋارىن، سوندىقتان «سول جەرلەردە كوشىپ جۇرگەن از عانا تايپانىڭ (موڭعول تايپاسىنىڭ) اتىن بەرۋگە ءماجبۇر بولعان» دەيدى! (الماتى، «جىبەك جولى»، 1997, 14 ب.).
ق.زاكيريانوۆ «شىڭعىسحاننىڭ تۇركىلىك عۇمىرناماسى» اتالاتىن كىتابىندا: «قورقىت اتا» اتتى ەپيكالىق داستاندى مالىمەت كوزى رەتىندە پايدالانعان باشقۇرتتىق اكادەميك كۋزيەۆتىڭ ەڭبەگىنە سۇيەنە وتىرىپ، بەلگىلى قوعام قايراتكەرى ءو.جولىمبەتوۆتىڭ ايتقان بولجامىن كەلتىرەيىن. 4 عاسىردىڭ اياعىندا مونعوليانىڭ عۇن ءامىرشىسىنىڭ قايتىس بولعان ايەلىنىڭ كۇمبەزىندە 40 كۇن بويى مانچجۋريادان اكەلىنگەن مىڭ قۇل شىراق جاعادى. كەيىنىرەك بۇل مىڭ قۇلدىڭ ۇرپاقتارى 12 عاسىردا ونون جانە كەرۋلەن وزەنى بويىندا كوشىپ قونعان موڭعول اتتى رۋدىڭ نەگىزىن قۇرادى»، «..وسى سەبەپتى «موڭعول» ەتنونيمىنىڭ شىعۋ تەگى «مىڭ قول» سوزىنە ەمەس، «مىڭ قۇل» سوزىنە بايلانىستى بولىپ كەلەدى ەكەن» دەيدى (الماتى، «جىبەك جولى»،48 ب.). (شىڭعىسحاننىڭ اتا-تەگىن مانچجۋريادان اكەلىنگەن قۇلداردان شىعارا وتىرىپ، جازۋشى ءوز كىتابىن «شىڭعىسحاننىڭ تۇركىلىك عۇمىرناماسى» اتاۋى قالاي؟! سونداي-اق، ن.يا.بيچۋرين: «يۋيچۋگيان بىل پوسلەدنيم سەۆەرنىم شانيۋەم يز رودا مودە. نا وسنوۆاني ەتوگو كيتايسكيە يستوريكي سچيتالي 93 گود كونتسوم حۋننسكوگو گوسۋدارستۆا…ۆ سەۆەرنوم حۋننۋ سمەنيلاس ديناستيا: ۆو گلاۆە نەپريميريمىح ۆستال زناتنىي حۋننسكي رود حۋيان» دەسە، ال قيان (قيات) پەن نۇكىزدىڭ 151 جىلى ەرگەنە قونعا كەتكەنى بەلگىلى. گ.ە. گرۋم-گرجيمايلو: «ساموستوياتەلنايا يستوريا يۋجنوگو حۋننۋ پرەكراتيلاس ۆ 215 گ.، كوگدا شانيۋي حۋچۋتسۋان بىل ارەستوۆان، ا دليا ۋپراۆلەنيا حۋننامي نازناچەن كيتايسكي نامەستنيك» دەگەن. سول سەبەپتى ق.زاكيريانوۆتىڭ «4-عاسىرداعى عۇن ءشانيۋيى مونشاق» جايلى دەرەگى بىزگە بەلگىسىز. ارينە، ءسانبي (تاتار) تاڭشىع-ايدىڭ ەكپىنىمەن 155 جىلى باتىسقا اۋىپ، كەيىننەن اتتيلا شىققان عۇندار جايى باسقا اڭگىمە).
حوندەميردىڭ «موڭعولدار تاريحىن» پارسى تىلىنەن ورىسشاعا 1834 جىلى اۋدارعان ۆ.گريگورەۆ كىتاپقا تۇسىنىكتەمەدە: «نام نەيزۆەستنو داجە ناستوياششەە زناچەنيە سلوۆا موگول، يبو ابۋلگازي، كاك مى ۆيدەلي، گوۆوريت، چتو مۋنگل زناچيت «پەچالنىي»، دوسسون پو راشيد-ۋد-دينۋ، پيشەت ، چتو مونگول زناچيت «پروستوي، سلابىي»، ا ناش اكادەميك گ.شميت ۋتۆەرجداەت، چتو ەتو پرويزۆودستۆو سەگو سلوۆا نە يمەەت ني كاكوگو وسنوۆانيا، ي چتو مونگ زناچيت «نەپوكورنىي، نەۋستراشيمىي»، دەيدى (125 ب.).
لين فون پال «يستوريا يمپەري مونگولوۆ» اتتى كىتابىندا: «پرويسحوجدەنيە ساموگو نازۆانيا «مونگولى» يمەەت نەسكولكو تولكوۆاني. پو سلوۆام د.بانزاروۆا، راسسماتريۆاۆشەگو فيلولوگيچەسكي كومپونەنت نازۆانيا ۆ ستاتە «و پرويسحوجدەني يمەني مونگول»:
«…گ-ن شميدت، سلەدۋيا سانانگ-سەتسەنۋ، دۋمال، چتو ونو دانا مونگولام ساميم چينگيسحانوم ي پرويزۆەدەنو وت كورنيا مونگ، «ستروپتيۆىي»، «دەرزكي»، ا مۋسۋلمانسكيە يستوريكي پرويزۆوديات ەگو وت مۋنگ، سلابىي»،»پەچالنىي». چتوبى ني زناچيلو سلوۆو مونگ يلي مۋنگ، پو سۆويستۆۋ ساموگو يازىكا مونگولوۆ نە موگلو يح يميا پرويزويتي وت تاكوگو كورنيا: بەز ۆسياكوي ناتياج-كي ونو رازلاگاەتسيا نا مون-گول، «رەكا مون»! ودناكو نيكاكوي رەكي مون نا كارتاح نە سۋششەستۆۋەت. ەە نە سۋششەستۆوۆالو ي نا ەۆروپەيسكيح ي ارابسكيح كارتاح سرەدنەۆەكوۆيا» دەيدى (35 ب). (بۇل ايتىپ تۇرعاندارى «مۋنگ» مۇڭ، مۇڭدى، ال «مونگ» موڭكۋ» سوزدەرى).
شىن مانىسىندە،17 عاسىردا سانان-شەشەن، 19 عاسىر باسىندا گ.شميت كەلتىرگەن «مونگ» ءسوزى قازىرگى موڭعول تىلىندە جوق. ويتكەنى بۇل تۇرىك ءسوزى. «قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە»: «موڭكى 1. تۋلاۋ، الەم-تاپىرىق، شات-شالەكەي بولۋ; 2. اۋىسپ. قاتتى اشۋلانۋ، شامدانۋ; دەلىنگەن (الماتى 2008, «دايك-پرەسس»، 600 ب.).
ق.سالعارين كەيبىر عالىمداردىڭ «مۇنعۇل» اتاۋىنىڭ سوزدىك توركىنىن «قۇل» سوزىمەن بايلانىستىرعانى شىندىققا كەلەتىنىن، مونعولداردىڭ تۇپكى تەگىن گەرودوتتىڭ «تاريحىنداعى» سكيفتەردەن جەڭىلىپ شىعىسقا قاشقان قۇلداردان شىعارىپ، «موڭعول» ماعىناسى «مىڭ قۇل» بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتادى. سونىمەن قاتار: «كونە قىتايلىقتاردىڭ «كەۋدەلى قۇل»، «كەكشىل قۇل» دەگەن ماعىنادا قولدانىپ، تاريحنامالارىنا حالىقتىق اتاۋ رەتىندە ەندىرگەن «سيۋڭنۋ» («سيۋڭ» كەۋدە، نۋ قۇل») ەتنونيمىنىڭ ەجەلگى تۇرىكتىڭ «مۇڭعۇل» («مۇڭدى قۇل» نەمەسە «تۇنەرگەن قۇل») دەگەن حالىقتىق اتاۋىنىڭ كالكالىق اۋدارماسى ەكەنىن اڭعارۋ ەش قيىندىق تۋعىزبايدى» دەيدى («ۇلى قاعانات» كىتابى، استانا، «فوليانت»، 2008, 159 ب.). «مۇنىمىزدىڭ دۇرىستىعىن ورىستىڭ ايگىلى شىعىستانۋشىسى ن.يا.ءبيچۋريننىڭ ءسيۋڭنۋدى «زلىي نەۆولنيك» (بيچۋرين ن.يا. 1950. ستر.39) دەپ اۋدارۋى، دا ابىلعازىنىڭ مۇڭعۇلدى «مۇڭدى قۇل»، «تۇنەرگەن قۇل» دەپ ءتۇسىندىرۋى دە قۇپتاپ تۇرعانداي» دەيدى. ( سول كىتاپتا، 357 ب.).
بۇل قالاي بولعانى؟! جوعارىداعى كەيبىر اۆتورلارمەن كەلىسەر بولساق، شىڭعىس حان سونشاما رۋ-تايپالاردى بىرىكتىرگەننەن سوڭ ولارعا شىنىمەن-اق: «بۇرىن ءبىز «بيدە» دەگەن حالىق ەدىك، ەندى «مۇڭدى قۇل، تۇنەرگەن قۇل، ماڭ قۇل، مىڭ قۇل» دەپ اتالايىق!» دەگەنى مە؟ بۇرىننان حاندىق قۇرىپ كەلگەن نايمان، كەرەي، مەركىت، تاتار، جالايىر، ت.ب. رۋ-تايپالار ءوز اتتارىن «مۇڭدى قۇل» دەگەن اتاۋعا اۋىستىرعانىنا «شاتتانعان» دەۋ اقىلعا قونا ما؟! (حارا-داۆان: «ەتو يميا بىلو تاكوە بلەستياششەە، چتو ۆسە س پروبۋجدايۋششيمسيا ناتسيونالنىم چۋۆستۆوم ستالي گورديتسيا يم»).
«موڭعول» سوزىنە قاتىستى بۇدان وزگە دە ونداعان بولجامداردى ماقالالار مەن كىتاپتاردان، ينتەرنەتتەن كورەۋگە بولادى. بۇل ماسەلەگە قاتىستى پىكىرلەردىڭ ءالى دە تولاستاماۋىنا قاراعاندا بۇرىن-سوڭدى تاريحشىلاردىڭ «موڭعول» ءسوزىنىڭ ماعىناسى جايلى ايتقاندارى كوپشىلىك جۇرت سەنىپ، قابىلدارلىق دارەجەدە بولماي تۇرعانىنىڭ دالەلىندەي.
ءيا، شىڭعىس حان مەن ول قۇرعان مەملەكەتتىڭ حالقىنىڭ تۇرىكتىك ەسىمدەرى، تىلىندەگى تۇركى سوزدەرى تۋرالى قانشاما اۆتورلار نەبىر دالەلدەر ايتتى-اۋ! بىراق، اقىر-سوڭى، «دۇرىس-اق، ال سوندا، موڭعول دەگەن حالىقتى قايدا قويامىز؟» دەگەن سۇراققا كەلىپ تىرەلە بەرەدى ەكەن. سوندىقتان، «موڭعول» ءسوزىنىڭ ماعىناسى ايقىندالمايىنشا، توم-توم كىتاپتار جازعاننان ناتيجە شىقپاسىن بايقادىم. عاسىرلار بويىنا شەشىمى تابىلماي كەلە جاتقان وسى ماسەلەنىڭ، پايىمدار بولساق قازاقتىڭ، جالپى تۇرىك تەكتى حالىقتاردىڭ بۇگىنى مەن كەلەشەگىنە ماڭىزدى اسەرى بار. سول سەبەپتەن، كوپ جىلدان بەرى كوكەيدە جۇرگەن پىكىرلەرىمدى مەن دە جۇرت تالقىسىنا سالماقشىمىن.
* * *
مەنىڭشە، شىڭعىس حان مەملەكەتى تاريحىنا قاتىستى زەرتتەۋلەر جاساعان بۇرىنعى، كەيىنگى تاريحشىلاردىڭ وسى ماسەلەنىڭ ۇشىنا شىعا الماۋ سەبەبى «موڭعول» ءسوزىن ولاردىڭ «ەتنوستىق اتاۋ» دەپ ەسەپتەۋىنەن بولىپ وتىر. ال شىندىعىندا، بۇرىنعى تاريحتاعى «موڭعول» ەتنوس (رۋ) ەمەس، شىعىستاعى تۇرىك تەكتى رۋلاردىڭ وداعىنىڭ اتاۋى (كسرو دەگەندەي). مۇنداي تۇجىرىمعا مەن ءبىر قاراعاندا «موڭعول» سوزىنە قاتىسى جوق سياقتى دەرەكتەردى سالىستىرۋ ارقىلى كەلدىم. سونىمەن، «موڭعول» دەگەن نە ءسوز جانە بۇل اتاۋدى شىعىستاعى تۇرىك رۋلارى نەلىكتەن قابىلدادى» دەگەن ماسەلەگە كوشەيىك.
تاريحشى حارا داۆان: «پوسلە پوكورەنيا زاپادنىح پلەمەن چينگيسحان ياۆلياەتسيا بەسسپورنىم ۆلاستەلينوم ۆسەي سترانى وت التايا دو كيتايسكوي ستەنى. وبەدينەنيە ۆسەح زاكليۋچاۆشيحسيا ۆ نەي زەمەل ۆ ودنو گوسۋدارستۆو نەسومنەننو وزناچالو نامەرەنيە ۆوسستانوۆيت درەۆنيۋيۋ مونگولو-تيۋركسكۋيۋ يمپەريۋ ءحى ۆەكا» دەيدى (اتالعان كىتابىندا، 64 ب.). (بىراق ونداي يمپەريا ءحى عاسىردا ەمەس، ءۇى-ءۇىىى عاسىرلاردا بولعان، ونى تاريحتا «تۇرىك قاعاناتى» دەپ ءجۇرمىز).
ل. گۋميلەۆ «كاسپي اينالاسىنداعى مىڭ جىل» كىتابىنىڭ «ينەرتسيوزنايا فازا «ۆەچنىي ەل» دەگەن تاراۋىندا تۇرىك قاعاناتى تۋرالى: « يمەننو ۆ ەتوي فازە ريمليانە نازۆالي سۆويۋ ستوليتسۋ «ۆەچنىي گورود»، تيۋركي سۆويۋ دەرجاۆۋ «ۆەچنىي ەل»، (146 ب.) دەسە، «درەۆنيە تيۋركي» كىتابىندا دا تۇرىك قاعاناتى تۋرالى: « وني سامي سوزناۆالي ەتو ي نازۆالي سۆويۋ دەرجاۆۋ «ۆەچنىي ەل»، پودچەركيۆايا ەە ۋستويچيۆوست سراۆنيتەلنو س پلەمەننىمي سويۋزامي تەلەستسەۆ ي حوزياينيچانيەم حيششنوي وردى جۋجانەي» دەگەن ( 71 بەت).
تاتارستاندىق تاريحشى ر.ن.بەزەرتينوۆ: «تاتارى، تيۋركي پوترياساتەلي ۆسەلەننوي» كىتابىندا: «پوستەپەننو وردا پرەۆراششالوس ۆ گوسۋدارستۆو، كوتوروە نازىۆالوس ۋ تيۋركوۆ حانستۆوم. حانستۆا وبەدينياليس ۆ كاگانات. سۆوە گوسۋدارستۆو تيۋركي نازىۆالي ەل يلي يل. ونو بىلو بولەە پوستوياننىم، چەم وردا يلي كونفەدەراتسيا، پوەتومۋ تيۋركي سۆوە گوسۋدارستۆو نازىۆالي «ۆەچنىي ەل» . پوستوياننايا پوترەبنوست وبەدينەنيا ۆ وردى ي سوزدانيا گوسۋدارستۆ پوسلۋجيلا وسنوۆوي يدەولوگي تيۋركوۆ. ەتا يدەولوگيا «سترەملەنيا ك ۆەچنومۋ ەليۋ» پرونيزىۆاەت سۆويمي لۋچامي ۆسيۋ يستوريۋ تيۋركسكوگو ميرا. بلاگوداريا ەتوي يدەولوگي تيۋركي سوزدالي منوگو دەسياتكوۆ يمپەري ي حانستۆ» دەيدى (نوۆوسيبيرسك 2001.،52 ب.).
وسىناۋ تاريحشىلار «تۇرىكتەر ءوز قاعاناتىن «ۆەچنىي ەل» اتاعان» دەپ قانداي دەرەكتەرگە سۇيەنىپ جازىپ ءجۇر ەكەن؟» دەپ، ءبىرشاما ىزدەگەن ەدىم. ورحون تاڭبالى تاس جازۋلارىندا، كۇلتەگىن كىشى جازۋلارىنىڭ 8-جولىندا: «وتۇكەن يىش ءولۇرسار بەڭگۇ ەل تۇتا ولىرتاچىسىڭ» دەگەن تاڭبا جازۋ بار ەكەن. (ە.برەتشنەيدەر «وتۋكەن قاراقورىم قالاسى قاسىنداعى، ورحون وزەنىنە جاقىن تاۋ» دەپ جازعان). الگى جازۋدى س.مالوۆ «كوگدا جە تى وستاەشسيا ۆ وتيۋكەنسكوي چەرني، تى موجەش جيت، سوزيدايا ۆەچنىي پلەمەننوي سويۋز» دەپ، وزگە ورىس ءتىلدى عالىمدارى دا «ەل» ءسوزىن «پلەمەننوي سويۋز» دەپ اۋدارعان ەكەن (ۆ.رادلوۆ پەن پ.مەليورانسكي بۇل تۇستى «ۆەچنىيا پلەمەنا وبيتايۋششيا» دەپتى).
«قازاقستان» اتاۋىن «قازاق ەلى» دەپ وزگەرتەيىك دەۋشى زامانداستارىمىز «ەل» ءسوزىنىڭ «مەملەكەت» ۇعىمىن بەرەتىنىن جاقسى بىلەدى. قازاق عالىمدارى بۇل سويلەمدى «وتۇكەن قويناۋىندا وتىرساڭ، ماڭگى ەلدىگىڭدى ساقتايسىڭ سەن» (م.جولداسبەكوۆ), «وتۇكەن جىنىستا وتىرساڭ ماڭگى ەل تۇتىپ وتىرارسىڭ سەن» (ق.سارتقوجا), «وتۇكەن ۇيىسىندا وتىرساڭ ماڭگى ەل تۇتا وتىرار ەدىڭ» (م.مۇحيتدەنوۆ), «وتۇكەن قويناۋىندا وتىرساڭ، ماڭگى ەل ۇستاپ وتىرارسىڭ سەن» (ع.ايداروۆ), «وتەگەن يەۋىشتە وتىرساڭ ماڭگىلىككە ەلىڭدى ساقتاپ قالاسىڭ» (ت.ابەنايۇلى), «ەسلي تى وبيتاەش ۆ وتيۋكەنسكوي چەرني، تى موجەش جيت، سوزيدايا (پوددەرجيۆايا) سۆوە ۆەچنوە گوسۋدارستۆو» (ا.امانجولوۆ) دەپ اۋدارعان.
ورىس عالىمدارىنىڭ «يىش» ءسوزىن «چەرني» دەگەنى تۇسىنىكسىز بولسا، ال قازاق اۋدارماشىلاردىڭ بارلىعى-دەرلىك «ۇيىس» ءسوزىن جەر جاعدايىمەن بايلانىستىرعانى بايقالادى. ال «ۇيىسىندا» ەمەس، «ۇيىسىپ وتىرساڭ» دەسەك، بۇل وعىز تاريحىنداعى «ۇيىسا قالىپسىڭدار عوي، ۇيىعىرلار!» دەگەن كونە اڭىز سوزىنە دە سايكەس كەلەر ەدى. (اسان قايعىنىڭ «جەر ۇيىقتى» ىزدەۋىن دە، مەنىڭشە، جەردى ەمەس، «ۇيىسقان، ۇيىعان، بىرلىگى مىقتى ەلدى ىزدەۋ» ماعىناسىندا ءتۇسىنۋ كەرەك سياقتى).
وسىعان وراي ق.سالعاراۇلى «ۇلى قاعانات» كىتابىندا: «تۇركتەردىڭ 552 جىلى ءجىۋجان-داردى تالقانداپ، وزدەرىنىڭ مەملەكەتىن «ماڭگى ەل»، بيلەۋشىسىن «ەل قاعانى» اتاعانى بارشاعا ايان» (166 ب.), «رەسمي تاريح تۇركتەر قۇرعان مەملەكەتتى «تۇرىك قاعاناتى» دەپ اتاپ، عىلىمعا سولاي ەنگىزگەنىمەن، تۇركتەردىڭ وزدەرى ولاي اتاماعان. ولار ءوز مەملەكەتىن «ەل»، ال دالالىق يمپەرياعا اينالعان كەزدە ونى «ماڭگى» سوزىمەن تولىقتىرىپ، «ماڭگى ەل» دەپ اتاۋدى قالىپتاس-تىرعان. سوندىقتان جاڭاشا جىل ساناۋدان كەيىنگى 552 جىلى ورتالىق ازيادا تۇركتەر قۇرعان دالالىق يمپەريانىڭ رەسمي ءتول اتاۋى «ماڭگى ەل» ەكەنىن ەستە ۇستاعان ءجون» دەگەن ەكەن (182 ب.).
ەندەشە، حارا داۆاننىڭ شىڭعىس حاننىڭ تۇرىك تەكتى تايپالارمەن شايقاستارىن «وزناچالو نامەرەنيە ۆوسستانوۆيت درەۆنيۋيۋ مونگولو-تيۋركسكۋيۋ يمپەريۋ ءحى ۆەكا» دەۋى، قاعاننىڭ سول «ماڭگى ەل» مەملەكەتىن قالپىنا كەلتىرۋ جولىنداعى ارەكەتتەرى ەمەس پە!؟ سوندىقتان 1206 جىلى قۇرىلتايدا ءوزى بىرىكتىرگەن رۋلارعا: «وسىدان بىلاي بارلىعىمىز «ماڭگى ەل» دەپ اتالايىق»،دەپ بۇرىندا، تۇرىك قاعاناتى كەزىندە وسى رۋلاردىڭ اتا-بابالارى قۇرعان «ماڭگى ەل» مەملەكەتىن قالپىنا كەلتىرەيىك، جاڭعىرتايىق!» دەگەن سوڭ عوي ولاردىڭ مۇنى شاتتانا قابىلداۋىنىڭ ءمانىسى. (حارا-داۆان: «ەتو يميا بىلو تاكوە بلەستياششەە، چتو ۆسە س پروبۋجدايۋششيمسيا ناتسيونالنىم چۋۆستۆوم ستالي گورديتسيا يم»). وسى، تۇرىك تەكتى قيات، جالايىر، كەرەي، نايمان ت.ب. كوپتەگەن رۋلاردىڭ بىرلەسە قۇرعان مەملەكەتى «ماڭگى ەل»، سول كەزدەردە قولدانىستا بولعان الفاۆيتتەردىڭ بۇل ءسوزدى دۇرىس تاڭبالاۋ مۇمكىندىگى بولماۋى سالدارىنان دا «مونگول» دەپ جازىلىپ، ايتىلىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. 13 عاسىردا شىڭعىس حان ورداسىندا قولدانىلعان «ۇيعىر جازۋى» تۋرالى توداەۆا ب. «مونگولسكيە يازىكي» ماقالاسىندا: «ديالەكتنايا وسنوۆا پوسلەدنەگو نەياسنا; فاكتيچەسكي ون ۆسەگدا بىل نادديالەكتنوي فورموي سۋگۋبو پيسمەننوي كوممۋنيكاتسي، چەمۋ سپوسوبستۆوۆالا نە سليشكوم توچنو پەرەداۆاۆشايا فونەتيچەسكي وبليك سلوۆ پيسمەننوست، نيۆەليروۆاۆشايا مەجديالەكتنىە رازليچيا. ۆوزموجنو، ەتوت يازىك سفورميروۆالسيا ۋ كاكوگو-تو يز مونگولسكيح پلەمەن، ۋنيچتوجەننىح ليبو پولنوستيۋ اسسيميليروۆاننىح پري ۆوزنيكنوۆەني يمپەري چينگيسحانا» دەيدى.
كوپتەگەن تاريحىلار «شىڭعىسحان ەلىنىڭ جازۋى بولماعان» دەپ كەلەدى. ال سول ءوڭىر 6-شى عاسىردان بەرگى كۇلتەگىن، تونىكوك، ت.ب. رۋنيكالىق جازۋلى تاس، اعاش ەسكەرتكىشتەرگە تۇنىپ تۇرعانىن قاپەرگە المايدى! كەيىنىرەك، ءۇىىى عاسىردا جالايىر مەن قارلىقتار (ارعىندار) قۇرعان ۇيىعىر قاعاناتى كەزىندە شىعىس تۇرىكتەرى سىنا تاڭبالاردان گورى قولايلى ساناپ 21 ءارىپتى «ۇيىعىر ءالىپبيىن» قابىلداعان بولار. (ەۆروپالىق عالىمدار يبيد، شپۋلەر، بارتولد، ت.ب. بۇل ءالىپبيدىڭ سوعدى ءالىپبيى نەگىزىندە جاسالعانىن، ال سوعدىلار ونى كەزىندە ارامەي-سەميت جازۋىنان العان دەگەن پىكىر ايتادى).
سونداي-اق ق.جالايىري كەرەيىت، نايمان، وڭعۋت، تاڭعۇت، بەكرين، قىرقىز رۋلارى تۋرالى: «بۇل قاۋىم دا بەلگىلى، تاجىكتەر ولاردى موعول دەپ اتايتىن»، دەسە (25 ب.), ابىلعازى دا: «كوشىرمەشىلەر كوبىنەسە پارسىلىق نە تاجىك بولعاندىقتان، نە مونعول نە تۇرىك ءتىلىن بىلمەيدى. تاجىكتى ون كۇن ۇيرەتسە دە، «موڭعول» ءسوزىن ايتۋعا ءتىلى كەلمەس ەدى»، دەيدى (30 ب.).
«موڭعول» (ماڭگىەل) ءسوزى مۇسىلمان ەلدەرىندە «موعول، مۋعۋل» دەلىنۋى سەبەبى اراب الىپبيىندە «ڭ» ءارپى بولماۋىنان سياقتى. وسى سەبەپتەن 1348 جىلى شاعاتاي ۇلىسىنىڭ شىعىسىندا (جەتىسۋ، قاشقاريا) قۇرىلعان مەملەكەت تە موعولستان اتالسا، ال اقساق تەمىر ۇرپاعى بابىردىڭ 1526 جىلى ينديادا قۇرعان مەملەكەتى دە ۇلى موعول يمپەرياسى اتالدى.
«ماڭگى ەلدىڭ» قاراشاڭىراعىندا كەيىنىرەك ويرات تايپاسى كۇش الىپ بيلىككە تالاسقاندا، «موڭعولدار» دەلىنىپ ءاردايىم تەك شىڭعىس ۇرپاعىن جاقتاعان حالىقتىڭ اتالعانىن كورەمىز.
راشيد اد-دين «جاميع-ات-تاۋاريحىندا»: «بولشۋيۋ چاست تيۋركوۆ تەپەر نازىۆايۋت مونگولامي» دەۋىن تۇرىكتەردىڭ ۇلكەن بولىگىنىڭ ءاپ-ساتتە اسسيميلياتسياعا ۇشىراپ «موڭعول ەتنوسى بولىپ كەتۋىنەن» ەمەس، «ماڭگى ەل» دەگەن بىرلەستىكتىڭ، وداقتىڭ حالقى بولدى دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك (كەزىندە «كسرو ازاماتى» دەگەندەي). ويتكەنى اسسيميلياتسيالانۋ ءۇشىن سانى كوپ بوتەن حالىقتىڭ قۇرامىندا ۇزاق ۋاقىت بولۋ قاجەت. ال وداقتىڭ قۇرامىنا كىرىپ ورتاق اتپەن اتالۋ الدەقايدا جىلدام شارۋا. 1991 جىلى 8 جەلتوقساندا كسرو رەسمي تاراتىلىسىمەن 12 كۇننەن سوڭ-اق تمد دەگەن جاڭا وداق اتىن قابىلداعانىمىز وسىعان دالەل. راشيد اد-ءديننىڭ «جاميع-ات-تاۋاريحىنداعى»: «بولشۋيۋ چاست تيۋركوۆ تەپەر نازىۆايۋت مونگولامي. پودوبنو تومۋ، كاك پەرەد ەتيم تاتارى ستالي پوبەديتەليامي، تو ي ۆسەح درۋگيح ستالي نازىۆات تاتارامي» (77 ب), دەۋى شەجىرەشىنىڭ شاتاسۋى ەمەس، موڭعول مەن تاتار سوزدەرىنىڭ بۇرىندارى ەتنوستىڭ ەمەس، تۇرىك تەكتى رۋلاردىڭ وداقتىق اتاۋى بولعانىن بىلدىرەدى. سىرت ەلدەردىڭ قۇلاعىندا جەكە ءبىر تۇرىك رۋىنىڭ ەمەس، ولاردىڭ ءار كەزەڭدەردە قۇرعان وداقتارى بۇرىندارى تاتار، كەيىننەن «ماڭگىەل» (موڭعول) سوزدەرى جاتتالىپ قالۋى دا وسىدان. (ابايدىڭ «ءبىراز ءسوز قازاقتىڭ ءتۇبى قايدان شىققانى تۋرالى» ماقالاسىندا: «اسىل ءتۇبى قازاقتىڭ سول تاتار» دەۋى، قازاق قۇرامىنداعى رۋلاردىڭ ءبىر زامانداردا تاتار بىرلەستىگىنىڭ قۇرامىندا بولعانىن ايعاقتايدى). بىراق، وداق اتىمەن تاتار يا «ماڭگى ەل» (موڭعول) اتالىپ مەملەكەت قۇرسا دا كەرەي، نايمان، جالايىر، ت.ب. دەگەن اتتارىن ەش جوعالتپاعان تۇرىك تەكتى رۋلار، كەيىننەن قازاق، وزبەك، نوعاي، ت.ب. وداقتارعا بىرلەسىپ، وندا ۇزاق بولۋى اسەرىنەن ەتنوستىق دارەجەگە جەتكەنىن بىلەمىز.
باستىپقى كەزدە موڭعولدى ەتنوس اتاۋى دەپ قابىلداعان ل.ن.گۋميلەۆتىڭ كەيىننەن «موڭعول» ءسوزى تۋرالى «…ۆ سوبيراتەلنوم زناچەني، يمەننو كاك «نازۆانيە وپرەدەلەننوگو پوليتيچەسكوگو كومپلەكسا، ۆ كوتورىي ۆحوديات پلەمەنا ي نارودى رازليچنوگو پرويسحوجدەنيا» دەۋى، مۇنىڭ بىرلەستىك اتاۋى ەكەنىن مەڭزەسە كەرەك.
سوندىقتان مەن، ىلگەرىدە ي.پ. پەترۋشكەۆيچ ايتقان: «تيۋركي» تەرمين نە ستولكو ەتنيچەسكي، سكولكو سوتسيالنو-بىتوۆوي» دەگەن پىكىرىن: «مونگولى» تەرمين نە ستولكو ەتنيچەسكي، سكولكو ادمينيستراتيۆنو-يدەولوگيچەسكي» دەپ، تۇزەپ ايتار ەدىم.
شەتەل عالىمدارىن، اسىرەسە، شىڭعىس حاننىڭ جوقتان بار جاساپ، 25 جىل كولەمىندە-اق ريم يمپەرياسىنان ەكى ەسە ۇلكەن مەملەكەت قۇرعانى تاڭ قالدىرادى. مۇنداي تابىسقا جەتۋ ءۇشىن حالىقتى جۇمىلدىرا الارلىق مىقتى يدەولوگيا قاجەتتىگى بەلگىلى. مەنىڭشە، كۇلتەگىن ماتىنىندەگى «ماڭگى ەل» ءسوزى مەملەكەت اتاۋىنان گورى قاعاناتتى قۇرۋشى حالىقتىڭ يدەولوگيالىق ۇستانىمىنا كەلىڭكىرەيدى. ك.ماركس 19-عاسىردا «ەۆروپانى كوممۋنيزم ەلەسى كەزىپ ءجۇر» دەگەنىندەي، «ماڭگى ەل» قۇرۋ يدەياسى تۇرىك تەكتى حالىقتاردىڭ سان عاسىرلىق ارمانى، ۇمتىلىسى بولعان (بۇل نيەت وسى زامان تۇركىشىلدەرىنە دە ءتان). ال شىڭعىس حان وسى ارمان-يدەولوگيانىڭ اتىمەن مەملەكەتىن «ماڭگى ەل» دەپ جاريالادى.
بىراق، تۇرىك قاعاناتى كەزىندە تۇركى تىلىندە سويلەگەن حالىق، وسى تەرريتوريادا «ماڭگى ەل» يدەولوگياسىمەن مەملەكەت قۇرعان سوڭ «ماڭگىەل» (موڭعول) تىلىندە سويلەمەسى، ءوزىنىڭ تۇركى تىلىندە سويلەۋىن جالعاستىرا بەرەرى تۇسىنىكتى. سوندىقتان: «شىڭعىس حان مەن حالقى موڭعول تىلىندە سويلەگەن» دەۋ: «كسرو حالقى كسرو تىلىندە (نەمەسە كوممۋنيزم) تىلىندە سويلەگەن» دەگەنمەن بىردەي نارسە. سونداي-اق: «شىڭعىس حان مەن ونىڭ ۇرپاقتارى نەگە موڭعولدان ايەل الماعان؟!» دەگەن سۇراقتار دا: «كسرو-نى قۇرعان لەنين نەلىكتەن ايەلىن كسرو (كوممۋنيست) ۇلتىنان الماعان؟» دەگەندەي، مەملەكەتتىڭ، يدەولوگيانىڭ اتاۋىن «ەتنوستىڭ اتى» دەپ ۇعىپ، قابىلداۋ تۋدىرعان شاتاسۋ. مىنە، عاسىرلار بويى تاريحشىلار مەن جۇرتشىلىقتىڭ « موڭعول» اتاۋى توڭىرەگىندە ءبىر پىكىرگە كەلە الماۋ سەبەبى وسىدان. بۇعان قوسا، 552 جىلى قۇرىلعان تۇرىك قاعاناتىنىڭ، 1206 جىلى شىڭعىس حان جاڭعىرتىپ قۇرعان «ماڭگى ەل» («ءۇشىنشى تۇرىك قاعاناتىنىڭ») تەرريتورياسىنا كەيىننەن قونىستانىپ قازىر «موڭعول» اتانىپ جۇرگەن حالىقتىڭ كىمدەر ەكەنىن، ول ولكەدە كەيىنگى عاسىرلاردا بولعان وقيعالار تاريحىن بىلمەۋدەن دەر ەدىم.
ل.گۋميلەۆ «درەۆنيە تيۋركي» كىتابىندا: «تيۋركي (تۇرىك قاعاناتىن ايتادى. ح.ق-ا.), پوتومكي حۋننوۆ، نيچەگو نە زنالي و سۆويح پرەدكاح، تاك جە كاك مونگولى چينگيسحانا نيچەگو نە زنالي و تيۋركاح. يستوريا سرەديننوي ازيي نە موجەت بىت نام پونياتنا، ەسلي مى نە ۋچتەم دۆۋح رازرىۆوۆ تراديتسي…» دەپتى (377 ب.). بىراق «قۇپيا شەجىرەنىڭ» 113- تاراۋىنداعى تەمىرشىڭنىڭ: «ەرىكتى ءتاڭىرى اتالىپ انا وتۇكەنگە جەتكىزىپ»..دەۋى، «التىن توپشىداعى: «بوعدا شىڭعىس قاعان جوعارعى تاڭىرگە سىيىنا جارلىق بولدىرىپ:
«ءوز تورەلەگىڭمەن
ەتۇكەننىڭ ۇستىنە،
مەنەن بيىك كۇشتىنى
پايدا بولدىرمادىڭ سەن!
مەنەن بيىكتە
مالاقايىم عانا تۇر!»
دەپ مالاقايىن شەشىپ الىپ، تورگە قويىپ، باس ءيىپ تاڭىرگە سىيىنىپ، سول كۇنى ابدەن قىزعانشا شاراپ ىشكەن ەكەن» (207 ب.) دەگەن جولدار شىڭعىس حان مەن ونىڭ زامانداستارى دا، 17-عاسىرداعى «التىن توپشى» اۆتورى دا تۇرىك قاعاناتى كەزىندەگى اتا-بابالاردىڭ «وتۇكەن يىش ءولۇرسار بەڭگۇ ەل تۇتا ولىرتاچىسىڭ» دەگەن «ماڭگى ەل» قۇرۋ ارمانىمەن، يدەولوگياسىمەن تانىس بولعانىنىڭ دالەلى دەي الامىز.
* * *
بايقار بولساق، شىعىس تۇرىكتەرىنىڭ يدەولوگياسى نەمەسە وسى يدەولوگيا اسەرىمەن قۇرىلعان قاعانات اتى بولۋمەن قوسا «ماڭگى ەل» ءسوزى وسىناۋ حالىقتى بىرىكتىرەر تاعى ءبىر ماڭىزدى ماعىناعا يە ەكەن. بىردە، وسىناۋ «ماڭگى» ءسوزىنىڭ شىڭعىس حان زامانداسى (قارسىلاسى) حورەزم شاھىنىڭ ۇلى جالەل-اد-ءديننىڭ «ماڭگىبەردى» دەگەن لاقاپ اتىندا دا بارى ەسىمە ءتۇستى. بۇل قازاقتىڭ قۇدايبەرگەن، تاڭىربەرگەن، اللابەرگەن (تۇركىمەنشە اللابەردى، قۇدايبەردى) دەگەن ەسىمدەرىمەن ماعىنالاس. شىڭعىس حان تاريحىنىڭ ورىسشا اۋدارمالارىندا «ميونكە-كيوكيو-تەنگرين» (ۆەچنوە سينەە نەبو، ماڭگى كوك ءتاڭىرى) دەگەن سوزدەردىڭ قاتار، ءارى ءجيى ايتىلۋ سەبەبى «ماڭگى» ءسوزى ءتاڭىرى، قۇداي، اللا سوزدەرىنىڭ ءسينونيمى ەكەنىن، مۇنىڭ دا «ەشكىمنەن تۋىلماعان جانە ماڭگى ولمەيتىن جاراتۋشى» دەگەن ۇعىمدى بەرۋدە قولدانىلعانىن كورسەتەدى. ەندەشە «ماڭگى ەل» مەملەكەت پەن حالىقتىق يدەولوگيا بولۋمەن بىرگە «ءتاڭىرىنىڭ ەلى» دەگەن دە ماعىناعا يە بولعانعا ۇقسايدى. مۇنداي، «ءتاڭىرىنىڭ ءوزى قولدايتىن، قامقورلىعىنا الاتىن ەل بولامىز!» دەگەن شىڭعىس حاننىڭ سوزىنە حالىق نەگە شاتتانباسىن!؟
ايتسە دە، وسىنداي ەجەلدەن ارمان ەتكەن «ءتاڭىرىنىڭ ەلى» («ماڭگى ەل») اتانۋعا دا قارسىلار جەتكىلىكتى بولعانى تاريحتان بەلگىلى. مۇنىڭ سەبەبى، مەنىڭشە، كەرەي، نايمان،تاتار سياقتى تايپالاردىڭ بۇرىننان-اق حاندىق قۇرىپ، «ورتاق وگىزدەن، وڭاشا بۇزاۋ ارتىق» دەگەن ۇستانىمدا بولۋى، سونداي-اق كەيبىر تۇرىك رۋلارىنىڭ نەستورياندىق دىندە بولعاندىقتان «ماڭگى كوك ءتاڭىرى قولدايتىن ەل» اتىن الۋ ءدىني نانىمدارىنا قايشىلىق ەتكەندىكتەن دە بولار. بىراق بۇل يدەيانى ءوزارا سوعىستاردان قاجىعان كوپشىلىك تۇركى تەكتى رۋلار قولداعاندىقتان، ءبارىبىر سولتۇستىك-شىعىس تۇراندا (تۇركىستاندا) «ماڭگى ەل» مەملەكەتىن قۇرۋ يدەياسى ءىس جۇزىنە اسىرىلىپ شىڭعىس حان جىگەرىمەن ءۇشىنشى تۇرىك قاعاناتى تاريح ساحناسىنا شىقتى.
ال ەندى، شەجىرەشى راشيد-اد-دين نەلىكتەن: «سلوۆو جە مونگول سپەرۆا زۆۋچالو «مۋنگول»، تو-ەست «بەسسيلنىي» ي «پروستودۋشنىي» دەپ قاتەلەستى دەسەك، مۇنىڭ سەبەبى، ءوزى قىتايدان كەلگەن بولات چەن سيان (مينيستر) وعان تۇرىكتىڭ «ماڭگى» ءسوزىنىڭ ەكىنشى (ماڭگۋ) ءتۇرىن ايتقانىن بايقايمىز. بۇعان كوز جەتكىزۋ ءۇشىن «قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىن» قارالىق: ماڭگى ءى ءومىر بويى، ۇنەمى، ماڭگى باقي، ماڭگىلىك; ماڭگى ءىى ەسەڭگىرەۋ، مەڭ-زەڭ بولۋ، ماڭگىرۋ; (587 ب.). وسى سوزدەر قازىرگى موڭعول (ويرات) تىلىندە دە ساقتالعان ەكەن: ءمونح ماڭگى ساقتاۋ، مىزعىماس; ءمونح تەنگەر قۇدىرەتتى ءتاڭىر، دەلىنسە، ال مەنگە جولى بولماۋ، ساتسىزدىككە ۇشىراۋ; دەلىنىپتى («مونگولكازاح تول»، ب.بازىلحان.، ۋلاان بااتار-ولگي،1984 ج.). سونداي-اق، ابىلعازى ءباھادۇر ايتقان «تۇرىكتىڭ مۇڭ ءسوزى» دە وسى سوزدىكتە: مۋنا-ح مۇڭايۋ، ابىرجۋ، الجۋ، الجاسۋ; مۋنگيناا مۇڭ، قايعى; دەپ جازىلىپتى (311 ب.). ارينە، وسى شەجىرەشىلەر ايتقان مىناداي ماعىناداعى سوزدەرمەن ەشكىم حالقىن دا، مەملەكەتىن دە، ەلدىك يدەولوگياسىن دا اتاماسا كەرەك.
* * *
«موڭعول» ءسوزىن تالقىلاي وتىرىپ قىتاي شەجىرەلەرىندە كەزدەسەتىن، تۇڭعىش دەرەك سانالىپ جۇرگەن، 8- عاسىرداعى «تان شۋ» كىتابىنداعى «مەنۋ» (مەن گۋ) سوزىنە توقتالماۋعا بولمايدى. وسى دەرەككە سۇيەنگەن الەم تاريحشىلارى موڭعولدىڭ بۇرىننان بار ەتنوس ەكەنىن ايتۋدا. بۇل ءسوزدى (مەن گۋ) قىتايلار «ەجەلگىلەر، ەجەلگىنى ساقتاۋشىلار» دەگەن ماعىناداعى يەروگليفتەرمەن بەلگىلەپتى. ال، سايىپ كەلگەندە، «ساقتالىنعان ەجەلگى» دەگەننىڭ ماعىناسى ءبارىبىر «ماڭگى، ماڭگىلىك».
قىتاي تاريحشىسى مەن-حۋن «موڭعول-تاتارلار تۋرالى جازبالارىندا» ( 1219 ج.) شىڭعىس حاننىڭ مەملەكەت اتاۋى ءۇشىن «موڭعول» ءسوزىن الۋىن بىلاي تۇسىندىرەدى: «بۇرىن مەنگۋ دەگەن حالىق بولىپ ودان جۋرجەندەر اسا قاتتى قورىققان ەدى. ولار كەيىن قىرىلدى. بىراق شىڭعىس حان ءوز يمپەرياسىن قۇرا باستاعان كەزدە وعان ءوتىپ كەتكەن كەيبىر تسزيندىك جۇرجەندەر وعان الگى، بۇرىنعى حالىقتىڭ موڭعول اتىن الىپ تسزيندىكتەردە ۇرەي تۋعىزۋعا كەڭەس بەردى» دەيدى.
ال 19 عاسىرداعى ورىس تاريحشىسى، اكادەميك ۆ.پ.ۆاسيلەۆ: «دان-تسزين-گو-چجي» ۋتۆەرديتەلنو گوۆوريت، چتو نارود مەنۆۋ جيل نا سەۆەرو-ۆوستوك وت چجۋرچجەنەي، ي چتو ەتو سوۆسەم نە توت، كوتورىي سدەلالسيا پوسلە يزۆەستەن پود يمەنەم مونگولوۆ، كوتورىە جيلي نا سەۆەرو-زاپادە. تاكيم وبرازوم، نارود مەنۆۋ بىل توجە مانچجۋرسكي; ون وبيتال نا ۋستە امۋرا، گدە مى ي نىنە ناحوديم يميا مانگۋنى، سكولكو يزۆەستنو يز راسسكازوۆ پۋتەشەستۆەننيكوۆ، گوۆورياششيح مانچجۋرسكيم يازىكوم، ا سولۆو مەنگۋ وزناچاەت نا يح يازىكە رەكۋ، ي ودنورودنو س سوۆرەمەننىم مانچجۋرسكيم سلوۆوم مۋكە» دەيدى ( «زاپيسكي يمپەراتورسكوگو ارحەولوگيچەسكوگو وبششەستۆا». توم ءحىىى. سانكت-پەتەربۋرگ، 1859. 80 ب.). ال 219 بەتتە: «ا پوتوم، كاك مى زناەم يز دونەسەنيا كيتايسكوگو ۆوەناچالنيكا، ەتوت نارود بىل يسترەبلەن چجۋرچجەنيامي وسنوۆاتەليامي يمپەري تسزين، كوتورايا بىلا رازگروملەنا پوزجە تاتارامي چىنگىز حانا» دەگەن.
ەندەشە قيات رۋى مەن باسقا دا ەرگەنە قوننان شىققاندار وزدەرىنەن سولتۇستىكتە ءۇش مىڭ شاقىرىم قاشىقتاعى مانجۇرىك «مەنگۋدىڭ» ەمەس، وزدەرىن تۇرىك قاعاناتىنىڭ مۇراگەرى ساناپ «ماڭگى ەل» اتاۋىن 8- عاسىردا دا، ودان كەيىن، يمپەريا قۇرعان 13- عاسىردا دا الۋى مۇمكىن.
ابىلعازى شەجىرەسىندە بايان ەتىلگەن «موڭعولداردىڭ ەرگەنە قوننان شىققان كۇنىن تويلاۋ ءداستۇرى»، «التىن توپشى» اۆتورى جازعانداي «بورتە شينانىڭ مۇحيت-تەڭىزدەردەن ءوتىپ كەلمەگەنىن»، تاۋ قويناۋىنان شىققانىن دالەلدەسە، ال قىتاي شەجىرەسىندە «حۋننۋدىڭ كيان تايپاسى 151 جىلى قىتايلاردى باركول، حامي ماڭىندا جەڭىپ، قىتايلارعا كومەك كەلگەنشە شەگىنىپ كەتتى» دەۋى قياننىڭ (قياتتىڭ) تاريحتا بولعانىنا ايعاق.
قىتاي دەرەگى شىڭعىس بابالارى قيات-نۇكىستەردى «مەن گۋ» (ەجەلگىلەر، ماڭگىلىكتەر) اتاۋىنا قاراعاندا، بۇرىنعى سيۋڭنۋ يمپەرياسى كەزىندە دە «ماڭگى ەل» يدەياسى ناسيحاتتالعان بولسا كەرەك. ال سيۋڭنۋلىق قيات، نۇكىس رۋلارى سول ەجەلگى يدەيا نەمەسە مەملەكەت اتىن بىلدىرەر ءسوزدى ساقتاپ، وزدەرىنىڭ «ەجەلگى، ماڭگى مەملەكەتتەن قالعان «كونەنىڭ كوزى» ەكەنىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن ەرگەنە قوننان شىققان سوڭ ورتاق، قوسىمشا اتاۋىنا اينالدىرۋى ابدەن مۇمكىن. ( ويتكەنى 93-94 جىلدارى دا، كەيىنىرەك 150- جىلدارى قيات پەن نۇكىستەن وزگە سيۋڭنۋلىق (حۋننۋ) رۋلار ءسانبي حالقىنىڭ بيلەۋشىسى تاڭشىعايعا ءوز ەرىكتەرىمەن باعىنىپ «تاتار» اتانىپ كەتكەن). بىراق، قالاي دەسەك تە، «ماڭگى ەل» دە، ونىڭ بۇزىلۋىنان شىققان «موڭعول» دا ەتنوستىڭ (رۋدىڭ) ەمەس، مەملەكەتتىڭ يا يدەولوگيانىڭ اتاۋى بولىپ شىعادى. شىڭعىس اتالارى قىتايشا «مەن گۋ» دەلىنە تۇرا وزدەرىنىڭ قيات، نۇكىس دەگەن رۋلىق اتاۋلارىن ەش تاستاماعانى دا وسىنى دالەلدەيدى. سونداي-اق، كوپتەگەن شەجىرەشى، تاريحشىلار جالايىر، نايمان، كەرەيىت،ت.ب. كوپتەگەن تۇرىك تەكتى رۋلاردى دا «موڭعولدار» دەپ جازعانىمەن يمپەريا ىدىراعاندا قاي-قايسىسى دا بۇرىنعى ءوز رۋ اتاۋىمەن قالىپ «ماڭگى ەل، موڭعول» اتانعانىن ۇمىتتى. ويتكەنى بۇل تەرمين ولاردىڭ باستارىن قوسقان يدەيانىڭ، مەملەكەتتىڭ عانا اتاۋى بولىپ، ال مەملەكەت حالقى ءبىر ەتنوسقا اينالىپ ۇلگىمەستەن تارقاپ كەتكەن سوڭ باسقا وداقتارعا بىرىكتى.
كەيبىر تاريحشىلار قۇبىلاي حاننىڭ بيلىككە «جوسىق» زاڭىنا قايشى وتىرعاندىعىن، سول سەبەپتەن قىتايلىقتارعا ارقا سۇيەۋ ءۇشىن بۇددا ءدىنىن قابىلداپ، مەملەكەتىنىڭ اتىن يۋان دەپ وزگەرتكەنىن ايتادى. شىن مانىسىندە «يۋان» دەگەن دە «ماڭگىلىك» ءسوزىنىڭ قىتايشا ماعىناسى ەكەن. (بۇل ءسوزدى كەي اۆتورلار «باستاۋ، ەجەلگى» دەپ تە اۋدارىپ ءجۇر). قۇبىلاي بيلىگى كەزىندە قابىلدانعان ۇلتتىق ۆاليۋتاسىنىڭ «يۋان» اتاۋى قىتايدا كۇنى-بۇگىنگە شەيىن قولدانىلىپ وتىر. قۇبىلاي ەل استاناسىن قاراقورىمنان قانشا الشاقتاتپاق بولدى دەگەنمەن. ونىڭ قىتايداعى ۇلىسىنىڭ دا، اقشاسىنىڭ اتى دا (يۋان) تۇرىك تىلىندەگى ماڭگى، ماڭگىلىك ۇعىمىن بەرەدى ەكەن. سودان بولار، قازىر دە موڭعوليادا كۇمىس اقشانى «مونگو» (ماڭگى) دەپ اتايدى.
شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ اۋەلگى اتاۋى «ماڭگى ەل» بولسا، ول نەلىكتەن ۇمىتىلىپ، «موڭعول» دەلىنىپ بۇرمالاندى؟ مەنىڭشە، مۇنىڭ ءبىر سەبەبى «ماڭگى ەل» يمپەرياسىنا قاتىستى ەڭ العاشقى كىتاپتار وسى ءسوزدىڭ ماعىناسىن بىلمەيتىن قىتايدا جانە يراندا بوتەن تىلدەردە جازىلۋى. ەكىنشى سەبەپ، شىڭعىس ۇرپاعى قىتايداعى بيلىكتەن 1368 جىلى قۋىلعاننان سوڭ 14- عاسىردىڭ اياعىندا قىتاي اسكەرىنىڭ «ماڭگى ەل» قاراشاڭىراعىندا قالعان تۇرىك تەكتى حالىقتاردى دۇركىن-دۇركىن قىرعىنعا ۇشىراتىپ، بوس قالعان جۇرتقا سولتۇستىكتەن ءتىلى بوتەن تۇنعۇس-ءمانجۇر تەكتى تايپالاردىڭ جاپپاي قونىستانۋى.
جالپى، وزگە ەتنوستىڭ اتاۋىنىڭ ماعىناسىن بىلمەك تۇگىل ءوز ەتنوسى اتاۋىنىڭ باستاعى ماعىناسىن ۇمىتۋ الەمدەگى حالىقتاردىڭ باسىم-كوپشىلىگىندە ورىن العان، تاڭدانارلىق قۇبى-لىس. (بۇعان 15- عاسىردا العان «قازاق» اتاۋىنا قاتىستى ءوز ورتامىزداعى پىكىرتالاس تا دالەل).
* * *
وسى ارادا: «ءجون-اق، «موڭعول» ۇلتتىڭ ەمەس، «ماڭگى ەل» دەگەن مەملەكەت جانە يدەيا اتاۋى دەلىك. ال حوندەمير، ابىلعازى شەجىرەلەرىندەگى: «تۇرىك ۇرپاعى الانشا حاننان تاتار مەن موڭعول تارايدى» دەپ، تاريحتا بولعان كىسى رەتىندە اتالعان موڭعولدى قايدا جىبەرەمىز؟» دەگەن سۇراق تۋادى. وسىعان بايلانىستى، راشيد اد-دين «جاميع-ات-تاۋاريحىنان» (قولداعى نۇسقا ورىس تىلىندە بولعاندىقتان) ابىلعازى ءباھادۇردىڭ «تۇرىك شەجىرەسىندە» كەلتىرگەن مىنا تۇسىنا توقتالايىق: «تۇرىك حالقى يافەستەن الانشا حان زامانىنا شەيىن مۇسىلمان ەدى. الانشا حان بولعاننان كەيىن مال مەن باسى كوبەيىپ، حالىق بايلىققا ماس بولىپ، ءتاڭىرىنى ۇمىتتى، دىننەن اجىرادى. قارا حان زامانىندا مۇلدەم كاپىر بولدى. ەگەر اتاسىنىڭ مۇسىلمان بولعانىن ەستىسە، ونى ۇلى، ەگەر ۇلىنىڭ مۇسىلمان بولعانىن ەستىسە اتاسى ولتىرەر ەدى… وعىز ءتىلى شىعىسىمەن ۇنەمى «اللا»، «اللا»، دەپ جۇرەر ەدى، ونى جۇرت ءتىلى كەلمەگەسىن، اۋزىنا كەلگەنىن ايتىپ ءجۇر دەپ ويلادى. ويتكەنى «اللا» اراب ءسوزى، ال اراب ءتىلىن مونعولدىڭ ەش اتاسى بىلگەن ەمەس. بالانىڭ جۇرەگى مەن تىلىنە «اللا» دەگەن ءسوزدى ونى سۇيگەندىكتەن جانە اۋليە تۇتقاندىقتان قۇداي تاعالانىڭ ءوزى سالعان ەدى»، دەگەن ءبىرسىپىرا اڭگىمە ايتىلادى (ق. جالايىري «شەجىرەلەرىندە» دە وسىلاي دەلىنگەن).
تاريحشىلار سيۋڭنۋ (حۋننۋ) ءشانۇيى مودە مەن وعىزدى ءبىر زاماندا ءومىر سۇرگەن ءبىر كىسى بولۋعا ءتيىس دەگەن جورامال ايتادى. ولاي بولماعان كۇندە دە، وعىز حاننىڭ بەسىنشى ۇرپاعى ەل حاننان تۋعان دەلىنەتىن قيان (قيات) ەركىنە قونعا 151 جىلى (2 عاسىردا) كىرگەن دەسەك (قىتاي دەرەكتەرى بويىنشا كەيبىردە 93 ج. ), ال مۇسىلمان ءدىنى اراب ەلىندە 7 عاسىردا عانا پايدا بولعان. وعىزدىڭ ءومىر سۇرگەن كەزەڭى ءبىزدىڭ جاڭا جىل ساناۋدان بۇرىن بولسا، وعىز جانە ونىڭ الانشا حاننان دا ارعى بابالارى قالايشا مۇسىلمان بولماق؟! ەندەشە، بۇل 13, 17- عاسىرداعى مۇسىلمان شەجىرەشىلەردىڭ ءوز ءدىنىنىڭ، سونداي-اق شىڭعىس حان بابالارىن دا مۇسىلمان ەتىپ جازىپ بەدەلىن كوتەرۋ ماقساتىمەن، كەيىن بولعان نارسەنى تاريحتىڭ ارعى تورىنە شىعارماق نيەت دەپ بىلگەن ءجون.
مىنە، وسى سياقتى، وزدەرى «موڭعول» ءسوزىنىڭ ءاۋ باستاعى ماعىناسىن الدەقاشان ۇمىتىپ «مۇڭدى»، «ماڭگىرۋ»، ت.ب. دەي تۇرا، وسى ءسوزدى ەتنوس دەپ تۇسىنگەندىكتەن، بۇل دا شەجىرەشىلەردىڭ شىڭعىس حان مەن ونىڭ «مونعول حالقىنىڭ» بەدەلىن ءوسىرۋ ماقساتىمەن وسى ەلدى ارعى تاريحتا بولعان موڭعول حاننان تاراعان ەتىپ كورسەتپەك ارەكەت بولسا كەرەك.
حوندەمىر، ابىلعازى شەجىرەلەرىنە سۇيەنگەن كەيىنگى تاريحشىلار ومىردە بولماعان جانعا تاريحتان شىنايى ورىن ىزدەپ، اقىرى «سيۋڭنۋلار (حۋننۋ) موڭعول حاننىڭ حالقى (پروتوموڭعولدار)» دەلىنىپ، ال سيۋڭنۋلاردىڭ ەرگەنە قوندى كوپ جىل قونىستاپ، بورتە شينا باستاپ شىققان ۇرپاعىن «كەيىنگى موڭعولدار» دەپ اتاۋ قالىپتاسىپ وتىر. ءتىپتى جەر شارىنداعى ءىرى ءبىر ناسىلگە «موڭعولويد» دەگەن اتاۋ دا بەرىلدى!
«وتۇكەندە ۇيىسىپ» جاڭا جىل ساناۋدان بۇرىنعى 4- عاسىردا قۇرىلعان حۋننۋ (سيۋڭنۋ) يمپەرياسى تۇرىك ءتىلدى بولسا، 6- عاسىرداعى تۇرىك قاعاناتىنىڭ كىمدەر ەكەنىن اتى-اق ايتىپ تۇرسا، ءدال وسى جۇرتتا 13-عاسىردا تۇرىك تەكتى جالايىر، نايمان، كەرەي، ت.ب. تايپالاردان شىڭعىس قۇرعان «ماڭگى ەل» مەملەكەتىنىڭ حالقى دا تۇركى تىلىندە سويلەگەنى داۋ تۋعىزباسا كەرەك ەدى. ەندەشە ولار نەلىكتەن «پروتوموڭعول، كەيىنگى موڭعول» اتالماق؟! موڭعول دەگەن ەتنوستىڭ ەمەس، «ماڭگى ەل» وداعى اتاۋىنىڭ بۇرمالانعان ءتۇرى بولسا، «كونە موڭعول ءتىلى» دەگەنىمىز نە نارسە؟
يا، مۇسىلمان شەجىرەشىلەرىنىڭ ەڭبەكتەرىندە «بۇل ءسوز موڭعولشا ولاي، تۇرىكشە بىلاي دەلىنەدى» دەگەن جەرلەر كەزدەسەدى. مەنىڭشە ولار «تۇرىك ءتىلى» دەپ وزدەرى كۇندە ەستىپ جۇرگەن سارتاۋىلدىق تۇرىكتەردىڭ (ورتا ازيالىق، حورەزمدىك وعىز تۇرىكتەرىنىڭ) پارسى، اراب سوزدەرى ارالاسقان ءتىلىن ايتادى. ال «موڭعول ءتىلى» دەپ، پارسى-اراب سوزدەرى ارالاسپاعان، «ماڭگىەلدىك» شىعىس تۇرىكتەرىنىڭ ديالەكتىسىن ايتقان بولسا كەرەك.
ءسوز سوڭىندا ايتارىم، تاريحىمىزدى دۇرىس ءتۇسىنۋ ءۇشىن وقىرمان شىڭعىس حان مەن ونىڭ قۇرعان يمپەرياسىنا قاتىستى بۇرىن-سوڭدى جازىلعان ەڭبەكتەردەگى «كونە موڭعولدار»، «كونە موڭعول ءتىلى» دەگەن جەرلەرىن «ماڭگىەلدىكتەر»، «شىعىس تۇرىكتەرى»، «ماڭگىەلدىك تۇرىك ءتىلى» دەپ، «ماڭگى ەل» مەملەكەتى دەپ، تۇزەتىپ وقىپ بايقاسا. سوندا تاريحىمىزداعى تۇسىنىكسىز ماسەلەلەردىڭ كوبىسىنىڭ ءتۇيىنى شەشىلمەك.
ال، «ەكى جارىم مىڭ جىل بويىنا قانشاما شىعىس تۇرىكتىك مەملەكەتتەر شاڭىراعىن كوتەرگەن، تۋىن تىككەن ولكە سولتۇستىك-شىعىس تۇركىستاندا قازىر نەلىكتەن شىڭعىس حان قۇرعان يمپەرياعا قاتىسى جوق، ءتىلى دە باسقا تۇڭعۇس-ءمانجۇر، ت.ب. رۋلار مونگوليا دەگەن اتپەن مەملەكەت قۇرىپ وتىر؟» دەگەن ماسەلە ارنايى بايانداۋدى قاجەت ەتەر ۇلكەن، بولەك تاقىرىپ.
ۇلى قاعاننىڭ ەكى ەسىمى تۋرالى
ءبىرىنشى ەسىمى تەمۋچين دەگەنىمىز نە ءسوز؟
شىڭعىس حانعا قاتىستى شەجىرەلەردە ونىڭ اۋەلگى، دۇنيەگە كەلگەندەگى قويىلعان ەسىمى تەمۋچين (تەمۋدجين، ءتومۇچين ت.ب.) بولعانى ايتىلادى. بۇل اتتىڭ قويىلۋ سەبەبى «قۇپيا شەجىرەدە»: «سول كەزدە يەسۇكەي باتىر تاتاردىڭ تەمۇجىن-ۇكە، قورى-بۇقا باستاعان تاتارلارىن جاۋلاپ كەلگەندە… چىڭعىس قاعان تۋىپتى…. تاتاردىڭ تەمۇجىن-ۇكەنى اكەلگەندە تۋدى دەپ اتىن تەمۇجىن دەپ قويعان ءمانى سول» دەلىنگەن (77 ب.). وسىلاي دەپ راشيد اد-ءديننىڭ «جاميع-ات-تاۋاريحىندا» دا باياندالعان. ء(ى توم، 2-كىتاپ، 75 ب.).
لۋبسان دانزاننىڭ 1628 جىلى جازىلعان «التىن توبشى» كىتابىندا: «شاشۋ تويىندا (شىلدەحاناسىندا. ح.ق-ا.) تاتاردىڭ ءتومۇچينىن الىپ كەلگەندە تۋدى دەپ، تەمىر بەسىككە بولەپ، ءتومۇچين دەپ اتاعان ءجونى وسى ەكەن» دەلىنگەن (47 ب.).
ويلانار بولساق وسى، سان عاسىرلار بويى ايتىلىپ كەلگەن «دەرەك» كۇمان تۋدىرادى. ءوز قاس دۇشپانىنىڭ ەسىمىن سۇيىكتى تۇڭعىش بالاسىنا قويۋ تۇرىك تەكتەس نەمەسە ونىمەن كورشىلەس وزگە حالىقتاردىڭ داستۇرىندە بار دەگەندى بۇرىن-سوڭدى كىم ەستىدى ەكەن؟!
اقش-تىق عالىم دج.ۋەزەرفورد: «كۋدا بولەە سلوجنايا ۋچەنايا ديسكۋسسيا رازۆەرنۋلاس ۆوكرۋگ ەتيمولوگي ەتوگو يمەني. پودسكازكوي ك پونيمانيۋ موجەت سلۋجيت مونگولسكايا تراديتسيا (!) داۆات نەسكولكيم دەتيام ودنوكورەننىە يمەنا يز چەتىرەح پوسلەدۋيۋششيح دەتەي وەلۋن ملادشي سىن نوسيل يميا تەمۋگە، ا ملادشايا دوچ تەمۋلۋن. ۆيديمو، ۆسە تري يمەني پرويزۆەدەنى وت ودنوگو كورنيا «تەمۋل»، كوتورىي ۆسترەچاەتسيا ۆ نەسكولكيح مونگولسكيح سلوۆاح، وزناچايۋششيح «رۆاتسيا ۆپەرەد»، «ۆدوحنوۆلياتسيا»، «بىت يزوبرەتاتەلنىم» ي داجە «وبلادات رازۆيتوي فانتازيەي. كاك منە وبياسنيل ودين مونگولسكي ستۋدەنت، زناچەنيە ەتوگو سلوۆو موجنو پرويلليۋستريروۆات تاك: «ەتو ۆزگياد كونيا، كوتورىي سكاچەت، كۋدا بۋدەت ەگو ۆوليا، نەۆزيرايا نا تو، چەگو حوچەت ۆسادنيك»، دەيدى («چينگيسحان ي روجدەنيە سوۆرەمەننوگو ميرا»، م،2006 ج. 70 ب.), ءوزىنىڭ دە فانتازيالاۋعا اۋەستىگىن بايقاتىپ، بىراق بۇل تەڭەۋلەرى ەر بالالار تەمۋدجين مەن تەمۋگەگە جاراسقانمەن، تەمۋلۋن قىزعا ورەسكەل بولارىن ويلانباستان.
سەگىز عاسىر بويىنا شىڭعىس حان مەن ونىڭ يمپەرياسى تۋرالى مىڭداعان ادامدار شەجىرە، تاريح جازا وتىرا وزدەرىنە: «تەمۋچين دەگەن ءسوز نەلىكتەن تۇركى تىلىندە دە، قازىر «مونعول» اتاناتىن تۇڭعۇس-مانجۇرلەر تىلىندە دە جوق؟» دەگەن سۇراق قويماعانى تاڭ قالدىرادى. ەگەر بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسىن ۇلى قاعاننىڭ ءوز ەلىنەن تابا الماساق، ونى سول ەلدىڭ ءبىردىن-ءبىر ەجەلگى كورشىسى قىتايدىڭ تىلىنەن نەگە ىزدەپ كورمەسكە! ءتىپتى قىتاي تىلىنەن ىزدەمەي-اق، ول تىلدە جازعاندا وسى ءسوز قانداي وزگەرىسكە ۇشىراۋى مۇمكىن دەپ تە زەرتتەۋگە بولادى عوي. ويتكەنى وزگە حالىقتارعا قاتىستى دەرەكتەردى قىتاي شەجىرەشىلەرى جازعاندا ادەتتە ونداعى كىسى، جەر-سۋ، ت.ب. اتاۋلاردى ءوز يەروگليفتەرىنە سالىپ، وزگەرتىپ جىبەرەتىنى بەلگىلى. سول سەبەپتەن وزگە ۇلت عالىمدارى «بۇزىلعان» سوزدەردى قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە كوپ كۇش جۇمسايدى. ( سوزدەرى بۇرمالانىپ جەتكەن شەجىرەلەر ءتىلىن تۇركى ءتىلدى بىزدەرگە تانۋ قيىنعا سوققاندا، ورىس، نەمىس، قىتاي «موڭعولتانۋشىلارىنا» قايدان وڭاي بولسىن!).
13-17 عاسىرداعى شەجىرەشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىندە تەمۋچين دەلىنگەن بۇل ءسوزدى قازىرگى قازاق اۋدارماشىلارى «تەمۇجىن» دەپ جازىپ ءجۇر. راشيد اد-دين شىڭعىس حاننىڭ اناسىن «وەلۋنفۋدجين» دەپ، «فۋدجين» قىتايشا «قاتىن» دەگەن ءسوز ەكەنىن تۇسىندىرگەن. وسى «ءفۋدجيندى» دە «ءۇجىن» دەپ جازىپ جۇرگەن اۋدارماشىلارىمىز ەر كىسىنىڭ ەسىمىنە «ءۇجىن» ءسوزىن قوسۋ ابەستىك ەكەنىن دە ويلاسا بولار ەدى. «التىن توپشى» اۋدارماشىلارى بۇل ەكى ەسىمدى «وگەلەڭ ءۇچين، ءتومۇچين» دەپ «وڭدىرماعان». وسىنداعى «ءۇشين شەشە» دەگەن ءسوز تىركەسى دە («قاتىن شەشە!») ەزۋ تارتتىرادى…
ال، قىتايدا كوپ جىل قىزمەت ەتكەن ن.بيچۋرين (ياكينف-اكەي) كوپتەگەن تاريحشىلار «الان گوا» دەپ جۇرگەن ەسىمدى «ارلۋن گوا» دەپ، قىتاي تىلىندە جوق «ر» ءارپىن قوسىپ بايقاعان. شىڭعىس حاننىڭ اناسىنىڭ ەسىمىن دە وزگەلەردەي «وەلۋن» دەمەي «ۋلىن» دەپتى.
تەمۋچين ء(تومۇچين، تەمۋدجين، ت.س.س.) سوزىنە كەلگەندە وزگەلەر تۇگىل وزدەرىن شىڭعىس حان مەملەكەتىنىڭ مۇراگەرى ساناۋشى قازىرگى موڭعوليا عالىمدارى دا، تەمۋچين ءسوزى وزدەرىنە تۇسىنىكسىز بولا تۇرا، ونى قىتاي ءتىلىنىڭ ىقپالىنان شىعارۋعا، ەڭ بولماسا ادەتتە ولار جازبايتىن «ر» ءارپىن وسى سوزگە دە قوسىپ «تەمۋرچين» دەۋگە نەگە تىرىسپاي كەلەدى؟ الدە مۇنىڭ تۇرىك ءسوزى ەكەندىگى انىقتالۋىن قالاماي ما؟ ۇلى قاعاننىڭ ەسىمىندەگى تۇرىكتىك «تەمىر» ءسوزىن جاسىرعانمەن، ونىڭ جۇزدەگەن ۇرپاقتارىنىڭ، حالقىنىڭ ەسىمدەرىندەگى «تەمىر» ءسوزى جاسىرۋعا كەلە قويار ما؟! مىسالى (قادىرعالي جالايىردىڭ «شەجىرەلەر جيناعى» بويىنشا) شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعىنان: ۇلكەن ۇلى جوشىنىڭ ون ءۇشىنشى ۇلى توقا تەمىر، ال ونىڭ ۇلى باي تەمىردىڭ نەمەرەسى كەن تەمىر; جوشىنىڭ وزگە ۇلدارىنان تاراعان نەمەرە-شوبەرەلەرىنىڭ ەسىمدەرى موڭكە تەمىر، ءينجىل تەمىر، توقتەمىر، يلاق تەمىر، بەكتەمىر، تۇلەكتەمىر، توقتا تەمىر، قۇتلىع تەمىر، تەمىرباي; ال شىڭعىستىڭ ەكىنشى ۇلى شاعاتاي ۇرپاقتارىنىڭ ىشىندە تەمىر، بۇقا تەمىر، ورىك تەمىر، ءابىل تەمىر، قابىل تەمىر، جۇلدىز تەمىر، بەلگە تەمىر، يسا تەمىر، بەك تەمىر، قۇتتى تەمىر، ايك تەمىر، توقاتەمىر، شەگين تەمىر ەسىمدىلەرى بار. ۇكىتاي مەن تولەدەن تاراعان ۇرپاقتاردان دا تەمىر مەتالىنا قاتىستى ەسىمدىلەر بارشىلىق. ەندەشە تەمۋچين سوزىنە «ر» ءارپىن قوسىپ «تەمۋرچين» دەسەك ەش قاتەلەسپەس ەدىك.
كەيىنگى كەزدەرى قازاقتىڭ بىرقاتار «بالاما تاريح جازۋشىلارى» تەمۋچيندى «تەمىرشى» دەپ جازا باستاعان دا ەدى. بىراق ولار نە سەبەپتەن وسىلاي دەگەندەرىنە ەش دالەل كەلتىرمەگەندىكتەن جۇرت مۇنى «نيۋ-يورك قازاقتىڭ «نۋ ورىك» سوزىنەن شىققان» دەگەنىندەي ءازىلدىڭ ءبىرى ساناپ كەلەدى. سوندىقتان ۇلى قاعاننىڭ وسى ەسىمى توڭىرەگىندە دە ايتىس نەتۇرلى باعىتتاردا ءوربۋىن جالعاستىرۋدا.
مىسالى حامزا كوكتاندى «التىن توركىن» (191 ب.) كىتابىندا: «چتو كاساەتسيا زناچەنيا ساموگو سلوۆا «تەمۋجين»، مونگولوۆەدى پري ۆسەم منوجەستۆە سۆەدەني پەرەۆەلي نەۋداچنو، كاك «تەميرشي» (جەلەزنىي), چتو نە سووتۆەتستۆۋەت زناچەنيۋ ي دالەكو وت يستيننوگو سمىسلا داننوگو سلوۆا. پري كالكووبرازنوم توچنوم پەرەۆودە س درەۆنەتيۋركسكوگو يازىكا «تەم» وزناچاەت «نەپريمەتنىي»، ا «ۋجين» سكازيتەل، پوەت» «تەم ۋجۋن، ۋجۋن حاس حان، ۋجۋن حاسان، ۋجۋن اتا اۋليە، شەرمۋحاممەد حالپا دۋرمانۋلى ۆسە ەتو يمەنا پسەۆدونيمى چينگيسحانا» دەپ، تىپتەن جۇرتقا تۇسىنىكسىز باعىتقا كەتەدى.
ۇلى قاعاننىڭ وسى ۋاقىتقا شەيىن تەمۋچين دەلىنىپ جۇرگەن ەسىمىنىڭ ءتۇبىرى نەلىكتەن «تەمىر» بولۋعا ءتيىس ەكەندىگىنە مۇسىلمان شەجىرەشىلەرىنىڭ ەڭبەكتەرىنەن دالەل كەلتىرەلىك.
شىڭعىس حاننىڭ اتا-باباسىنا بايلانىستى ولاردىڭ ەڭبەكتەرىندە «جاۋدان جەڭىلگەن قيان (قيات) مەن نۇكىس دەگەن ەكى كىسى بوسقان حالقىن باستاپ التاي تاۋىنىڭ ەرگەنە قون اڭعارىن ءتورت جارىم عاسىر قونىستانعانى، حالىق سانى كوبەيىپ، اڭعاردان شىعار اۋەلگى كەلگەن جولعا سىيماعاندىقتان تاۋدىڭ تەمىر كەنى مول تۇسىن وت جاعىپ بالقىتىپ جول جاساعانى» ايتىلعان. ابىلعازى ءباھادۇر 1663 جىلى جازعان «تۇرىك شەجىرەسى» كىتابىندا مۇنى بىلايشا بايان ەتەدى: «…تاۋدان شىعاتىن جول ىزدەدى، تاپپادى. ىشتەرىندە ءبىر تەمىرشى بار ەدى، سول ايتتى: «پالەن جەردە ءبىر تەمىر كەنى بار، سونى ەرىتسە، جول بولار ەدى». ول جەردى بارىپ كورىپ، تەمىرشىنىڭ ايتقانىن ماقۇلدادى. ەلگە وتىن جانە كومىر جيناتتى. تاۋدىڭ كەن جەرىنە اعاش پەن كومىردى ءۇيىپ، جەتپىس تەرىدەن كورىك جاساپ، جەتپىس جەرگە قۇردى. كورىكتى ءبارى بىرىگىپ باستى. قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن وت كۇشتى جانعاننان سوڭ، تاۋ تەمىر بولىپ اعا بەردى… سول شىققان كۇنىن توي ەتىپ تويلاۋ موڭعولدىڭ داستۇرىنە اينالدى. ول كۇنى ءبىر كەسەك تەمىردى وتقا سالىپ، قىزارعان كەزدە ونى قىشقاشپەن ۇستاپ، ءتوستىڭ ۇستىنە قويىپ، اۋەلى حانى، ودان كەيىن بەكتەرى بالعامەن ۇرار ەدى. بۇل كۇندى تار قاپاستان شىعىپ، اتا جۇرتىنا كەلگەن كۇنىمىز دەپ قۇرمەت تۇتار ەدى» ( 29 بەت).
شەجىرەدە وسى حالىقتىڭ تەمىر ءوندىرىپ-وڭدەپ ۇستالىقتى كاسىپ قىلعانى، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا «شاحتەر، مەتاللۋرگ» حالىققا اينالعانى ايتىلعان. (مۇنىڭ ءوزى «دالا تۇرىكتەرى تەك مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان كوشپەندىلەر بولعان» دەۋشى، قالىپتاسقان پىكىردىڭ قاتە ەكەنىن كورسەتسە كەرەك.)
ەندەشە، يەسۋگەي حالقىنىڭ اتا سالتىندا جوق نارسەنى ىستەپ، «ءوز ۇلىنا جەڭىلگەن جاۋىنىڭ تەمۋدجين نەمەسە ءتومۋچين ەسىمىن قويىپتى» دەۋشى شەجىرەلەر ءسوزى جاڭساق. تەمىرشىلىك-ۇستالىقتى قۇرمەتتى اتا كاسىبىنە اينالدىرعان حالىق نەگە ۇلدارىنا تەمىرشى دەگەن ات قويماسىن؟! ەندەشە كۇللى تۇرىك حالىقتارىنا دا، قازىرگى «مونگولمىز» دەۋشى حالىققا دا مۇلدە تۇسىنىكسىز، جات «تەمۋچين» دەۋدى توقتاتىپ، تەمىرشىلەر اۋلەتىنەن شىققان ادامنىڭ اتىن تەمىرشى (وزگە تىلدەردە، قاجەت ەتسە، تەمۋرچي) دەپ اتاۋ تاريحي شىندىققا كەلەر ەدى.
تاريحپەن كاسىبي مامان رەتىندە ەمەس، تەك ارا-تۇرا وي كەلگەندە قاعازعا ءتۇرتىپ، سول جازعانىمدى جاريالاۋعا اسىقپاي، وزگەلەردىڭ پىكىرىمەن سالىستىرۋ ءۇشىن تاقىرىپقا قاتىستى باسىلىمداردى ىزدەي جۇرەتىنمىن. كەيىنىرەك قولىما تاتارستان جازۋشىسى گ.ەنيكەەۆتىڭ «كورونا وردىنسكوي يمپەري» كىتابى تۇسكەن. وندا اراب تاريحشىسى ەننۋۆەيري (1279-1333 ج.ج.) ەڭبەگىنەن: «كوگدا چينگيس حان ال-تەميردجي ستال تسارەم تاتارسكيم ي زاۆلادەل سترانامي ۆوستوچنىمي ي سەۆەرنىمي»… (م. 2011 ج.،85 بەت)دەگەن دەرەك ايتىلىپتى.
ال م.تىنىشباەۆ «يستوريا كازاحسكوگو نارودا» كىتابىنىڭ 112 بەتىندە: «راشيد ەددين گوۆوريت، چتو مونگولى پريباۆليايۋت ك سلوۆۋ «چين» دليا وبوزناچەنيا مۋجسكوگو رودا»; ەسلي ۋداليت تو وكونچانيە ي ۆەستي وتسۋتستۆۋيۋششەە ۆ كيتايسكوم يازىكە «ر» پولۋچيتسيا «تەمر» جەلەزو. گوۆورت (ستر. 3) گوۆوريت، (گ.گوۆورتتىڭ «چينگيسحان» اتتى كىتابىن ايتادى. ح.ق-ا) ، چتو پو يوكينفۋ «تەمۋچين» وبوزناچاەت لۋچشەە جەلەزو ي ستال. تاكيم وبرازوم، ناستوياششەە يميا چينگيسحانا بۋدەت نە تەمۋچين، ا تەمىر»، دەپ جازعان ەكەن. بۇل دەرەكتەر دە ىلگەرىدە ايتقان ويىمىزعا قوسىمشا دالەل بولسا كەرەك.
جارايدى. تەمۋچين ەسىمىنىڭ ءتۇبىرى «تەمىر» ءسوزى ەكەنىن دالەلدەدىك دەلىك. ال تەمىر ءسوزىنىڭ سوڭىنداعى «چين» دەگەن نە؟ ونىڭ «ن» ءارپىن قىسقارتىپ، قازاقشالاپ «ءشى» دەي سالۋىمىز كەلەسى ءبىر قاتەلىككە ۇرىندىرماي ما؟ بۇرىن-سوڭدى تاريحشىلاردان وسى «چين» جالعاۋىنا قاتىستى پىكىر ايتقاندار تىم از ەكەن. ال «مونگولى پريباۆليايۋت ك سلوۆۋ «چين» دليا وبوزناچەنيا مۋجسكوگو رودا» دەگەن پىكىردىڭ جاڭساق ەكەندىگىنە شىڭعىس حان تۋرالى شەجىرەلەردەگى ەر كىسىلەردىڭ ەسىمدەرىندە وسى جالعاۋدىڭ جوقتىعى دالەل. (راشيد-اد-دين «جىلنامالار جيناعىنان» ونداي پىكىردى كورە المادىق).
وسى، «چين» ماسەلەسىن انىقتاۋ بارىسىندا شىڭعىس حان ۇرپاقتارى اراسىندا، ناقتىلاي ايتقاندا، ۇكىتايدىڭ ەكىنشى ۇلى قۇتاننىڭ بالاسىنىڭ اتى شىنتەمىر، التىنشى ۇلى قاداننىڭ نەمەرەلەرىنىڭ ىشىندە دە شىنتەمىر، شىنبولات ەسىمدىلەرى بار ەكەن. مۇنداي ەسىمدەر قازاقتا قازىر دە جەتىپ-ارتىلادى. ۇيعىر باتىرى چينتومۋر ماحتۋم تۋرالى بالەت تە بارىن بىلەمىز. شىن مەن چين تەمىر ءسوزىنىڭ الدىنا دا قويىلاۋى ونىڭ جالعاۋ ەمەس، ءسوز ەكەنىن بىلدىرسە كەرەك. ال ونىڭ ماعىناسىنا كەلسەك، «شىن» ءسوزىنىڭ ءسينونيمى «راس» ەكەنى بەلگىلى. شىنتەمىر ەسىمىن «راس، ناعىز تەمىر» دەگەن دەپ قابىلدايمىز عوي. بىراق، ويلانار بولساق، «راس-وتىرىك، شىن-جالعان» دەگەن سوزدەر تەمىر زاتىنىڭ ساپاسىنا قاتىستى قولدانىلماۋعا ءتيىس. جوعارىدا كەلتىرىلگەن بيچۋرين-ياكينفتىڭ: «تەمۋچين» وبوزناچاەت لۋچشەە جەلەزو ي ستال» دەگەن سوزىندە، ول: «راس تەمىر، شىن تەمىر»، دەپ، زاتتىڭ تەمىر يا ەمەسىن انىقتاپ تۇرعان جوق، تەمىردىڭ ساپاسىن (لۋچشەە) ايتقان. ال ساپالى تەمىردىڭ ءمانىسى «شىڭدالعان تەمىر» ەمەس پە! ەندەشە «چين، شىن» (دۇرىسى «چيڭ، شىڭ») «شىڭدالعان» ءسوزىنىڭ العاشقى بۋىنى، ياعني نەگىزگى ءتۇبىرى ەكەن. الگى ەسىمدەر دە شىنتەمىر ەمەس شىڭتەمىر (شىڭدالعان تەمىر), چينتومۋر ەمەس چيڭتومۋر، تەمۋچين دە، تەمىرشى دە ەمەس، تەمىر+شىڭ (تەمۋرچيڭ) بولماق. بىراق تۇركى تىلىندەگى ىقپال اسەرىمەن «تەمىرشىڭ» دەپ ايتىلۋعا ءتيىس. قورىتا ايتساق، ۇلى قاعاننىڭ العاشقى ەسىمى تەمىرشىڭ ەكەن.
وسى جازىلعاندارعا جىل وتە، قولىما «موڭعول-قازاق ءتىلى سوزدىگى» تۇسكەن ەدى. وندا: ءتومور تەمىر، ءتومورچ(ين) ۇستا» دەپ جازىلىپتى. «استىنداعى اتىن التى اي ىزدەپتى» دەگەن وسى-اۋ! سوندا، قانشاما عالىمدار سونشاما زەرتتەۋلەر جاساپ ءجۇرىپ، الگى سوزدىككە كوز سالماعان با؟! بۇگىندە تۇركى حالىقتارى كەيىننەن ەنگەن «ۇستا» ءسوزىن قولداناتىندىقتان الگى كونە تۇرىك ءسوزىن ۇمىتتى دەسەك، ال موڭعوليا عالىمدارىنىڭ ۇندەمەي كەلۋىن قالاي دەپ تۇسىنەمىز؟!.
الگى اتالعان سوزدىكتەگى ەلىكتەۋىش «شينگەرە-ح» ءسوزى قازاقشادا «شىڭعىرلاۋ، شىڭگىرلەۋ، سىڭعىرلاۋ» دەگەندى بىلدىرەدى ەكەن. ال تەمىردى شىڭگىرلەتۋ دەگەن، ونى شىڭداۋ، ال شىڭگىرلەتۋشى ادام ۇستا دەپ اتالادى ەمەس پە!؟ ەندەشە ۇلى قاعاننىڭ اۋەلگى ەسىمى تەمىرشىڭ شىعىس تۇرىكتەرىنىڭ تىلىندە «تەمىردى شىڭداۋشى» (ۇستا) دەگەن ماعىناداعى ءسوز ەكەن.
ەكىنشى ەسىمى شىڭعىس شە؟
لۋبسان دانزاننىڭ 1628 جىلى جازىلعان «التىن توبشى» كىتابىندا: «شاشۋ تويىندا تاتاردىڭ ءتومۇچينىن الىپ كەلگەندە تۋدى دەپ، تەمىر بەسىككە بولەپ، ءتومۇچين دەپ اتاعان ءجونى وسى ەكەن. شىڭعىس قاعان تۋىپ، جەتى كۇن وتكەننەن كەيىن، مۇحيت ارالىنىڭ ىشىندە ءبىر قارالتىم قۇس، كۇر قارا تاستىڭ ۇستىنەن كۇن باعىتىمەن اينالىپ، ءۇش كۇن بويى شاقىرادى…
«سول قارالتىم قۇس تۇڭلىككە قونىپ،
«شىڭعىس، شىڭعىس!» دەپ شاقىرادى.
سول قۇستىڭ داۋىسى شىققان سەبەپتەن،
شىڭعىس قاعان دەپ اتاعان»- (47 بەت.)
دەلىنسە، ال 91 بەتتە: «ءتومۇچين دۇنيەگە كەلگەندە لۋستىڭ قاعانى قاسبۇعا تاڭبا شىعارىپ بەرگەندە، قارالتىم قۇس تۇڭلىككە قونىپ: «شىڭعىس، شىڭعىس!» دەپ شاقىرىپتى. سول قۇستىڭ شاقىرعانىنا بايلانىستى وعان شىڭعىس قاعان دەگەن ات بەرىپ، قاعان بولدىردى» دەلىنگەن.
بىراق وزگە دەرەكتەردە تەمىرشىڭگە شىڭعىس ەسىمى 1206 جىلعى قۇرىلتايدا، 52 جاسىندا بەرىلگەنى ( كەي دەرەكتەر 45, 48 جاسىندا دەگەن) ايتىلادى.
وسى، «شىڭعىس» ءسوزىنىڭ نە ماعىنا بىلدىرەتىنى جونىندە دە پىكىرلەر سان-ءتۇرلى. قانشاما عاسىرلار بويىنا شەجىرەشىلەر، تاريحشى، فيلولوگ عالىمداردىڭ ورتاق، كوڭىلگە قونارلىقتاي ءبىر شەشىمگە كەلەر ءتۇرى كورىنبەيدى.
موڭعولتانۋشى عالىمدار بۇل اتاۋدى ارقالاي تۇسىندىرمەك بولادى: ە.حارا-داۆان «چينگيس-حان كاك پولكوۆودەتس ي ەگو ناسلەديە» كىتابىندا ( بەلگراد. 1929 ج.) «چينگيس» ءسوزىنىڭ موڭعول تىلىندە جوق ەكەنىن ايتىپ: «مى نيگدە نە ۆسترەچاەم ۋدوۆلەتۆوريتەلنوگو وبياسنەنيا نازۆانيا «چينگيس»، «تاك پوسلەدنەە تولكوۆانيە (رامستەت ي رەلليوت) ۆىۆوديت ەتوت تيتۋل يز مونگولسكو-تۋرەتسكوگو سلوۆا «تەنگيس» مورە، ت .ە. مورسكوي حان يلي حان زەمەل ومىۆاەموگو مورەم. پو موەمۋ منەنيۋ، ەتو بولشايا ناتياجكا وبسنەنيا سلوۆا «چينگيس» وت «تەنگيس»» دەيدى. اكادەميك تس.دامدينسۇرەن دە: «چينگيس قاعان دەگەنى تەنگيس (تەڭىز) قاعان دەگەن ءسوز سەكىلدى» دەۋدەن اسا الماعان ( «مونگولىن نۋتس توۆچوو»، 2004, 123-باپ).
بىراق، مەملەكەتىن ساحارادا ءومىر سۇرەتىن رۋلار قۇرىپ وتىرعان تەمىرشىڭگە تۋمىسىندا تەڭىز كورمەگەن، تەڭىزدەن اۋلاق جاتقان حالقى نە سەبەپتەن «تەڭىز حان» دەگەن ات قويماق؟!
كەيبىر قازاق قالامگەرلەرى بۇل ءسوزدى «شىڭ+قۇز» دەگەن سوزدەردەن قۇرالىپ، «شىڭ مەن قۇزداي بيىك قاعان» دەگەندى بىلدىرەدى» دەپ ءجۇر. بىراق، مەنىڭشە، «قۇز» ءسوزى بيىكتىكتى ەمەس، تومەندى مەڭزەيدى. قازاقتا «شىڭعا شىعادى، قۇزعا قۇلايدى» دەلىنەدى ەمەس پە؟! (قازاقشا-ورىسشا سوزدىكتە دە: «قۇز گلۋبوكايا پروپاست» دەلىنىپتى). ەندەشە شىڭعىس «شىڭداي بيىك، ءارى قۇزداي تومەن» دەگەن ءسوز بولماق پا؟!
سونداي-اق، ق.سالعارين دا «ۇلى قاعانات» كىتابىندا (382 بەت): «شىڭعىس» ءسوزىنىڭ نە ماعىنا بەرەتىنى كەزىندە عالىمدار اراسىندا پىكىرتالاس تۋدىرىپ، ءتۇرلى بولجامداردىڭ ومىرگە كەلۋىنە سەبەپ بولعانىمەن، ءپاتۋالى تۇجىرىمىن تاپپاعانى ءمالىم. ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزدا: «شىڭعىس» ءسوزى ءاۋ باستا «شىڭ» جانە «عىز» (كۇش) دەگەن ەكى سوزدەن قۇرالعان. وسىنداعى «شىڭ» تاۋدىڭ ەڭ بيىگى» دەيدى.
ق.دانياروۆ «قازاقستاننىڭ بالاما تاريحى» كىتابىندا: «شىڭ قازاق تىلىندە تاۋدىڭ ۇشار باسى، ۇشارلىعى; عىس كونە تۇركى تىلىندە (قازىرگى قازاق تىلىندە «قياس» تۇرىندە ساقتالعان) نۇر، ساۋلە. ەندەشە بۇل ەسىم «بيىك، نۇر ساۋلەلى حان» دەگەن ماعىنا بەرەدى» دەيدى (13 ب.). («قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە»: 1. قياس قيعاش، قيىس. 2. قيسىق، بۇرىس، ءبىر قىرىن. 3. اۋىسپ. قىڭىر، قىرسىق، قيقار. (الماتى 2008, «دايك-پرەسس»، 505 بەت.).
ال قازىرگى موڭعول تىلىندە تاۋ ۋل، تاۋ بيىگى ۋل ءوندور، شىڭ ورگيل، تاۋ شىڭى ۋلىن ورگيل دەلىنەدى. ( ەندەشە «تاۋ شىڭى» دا تۇركى ءسوزى ەكەن).
راشيد اد-ءدينننىڭ «جاميع-ات-تاۋريح» كىتابىندا: «زناچەنيە چين سيلنىي ي كرەپكي، ا چينگيز منوجەستۆەننوە وت نەگو چيسلو» دەلىنگەن (150 ب.). ەگەر شەجىرەشى تاۋ شىڭى تۋرالى ايتپاق بولسا ونى «سيلنىي ي كرەپكي» دەمەي، «بيىك» (ال ورىس اۋدارماشىلارى «ۆىسوكي») ءسوزىن قولدانار ەدى. ەندەشە شىڭعىس ەسىمىنە تاۋ شىڭىنىڭ ەش قاتىسى جوق. ال «قاتتى»، «كۇشتى» سىن ەسىمدەرىمەن ادامنىڭ دارا قاسيەتىن بەينەلەي وتىرا بۇل سوزدەرگە «منوجەستۆەننوە چيسلو» قولدانۋ (كۇشتىلەر، قاتتىلار، شىڭدار ) ونىڭ «دارالىعىن» جوققا شىعارادى ەمەس پە؟ بۇدان، شەجىرەشىنىڭ «گيز كوپتىك جالعاۋى» دەۋى قاتە ەكەنىن بايقايمىز.
حوندەمير گياس-اد-ءديننىڭ (1475-1536 ) «موڭعولدار تاريحىندا»: «ۆسە نازىۆالي ەگو چينگيزوم ي سلاۆيلي نوۆوە يميا سيە، يبو ونو زناچيت تسار تسارەي نا يازىكە تۋرانسكوم»
( سپب، 1834, 18 بەت), دەسە، 1602 جىلى جازىلعان قادىرعالي جالايىردىڭ «شەجىرەلەر جيناعىندا» دا: «چيڭگيز حان تەمەك پادشاھلار پادشاھى تەمەك بولۋر. لافا موگول ءبىلان ۋا كوكجۋت تەڭرى مۋنداع ات قويدىلار. بارچا ۋلۋعلار ول ماعنانى قابۋل قىلدىلار» (شىڭعىس حان دەمەك پاتشالاردىڭ پاتشاسى دەمەك بولادى. موگول تىلىمەن جانە كوكجۋت ءتاڭرى سونداي ات قويدى. بارشا ۇلىقتار ول ماعىنانى قابىل قىلدى») دەپ جازعان. (موڭعول تىلىندە «شىڭعىس» ءسوزىنىڭ جوق ەكەندىگىن موڭعوليا عالىمدارى ايتقانىن جوعارىدا كەلتىردىك).
ال ابىلعازى حان ءوزىنىڭ «تۇرىك شەجىرەسى» ەڭبەگىندە (1662-1663 جىلداردا جازىلعان) مەڭلىكۇلى كوكشەنىڭ: «ماعان تاڭىرىدەن يشارات بولدى. تەمۋچينعا بار، ەلگە، حالىققا «بۇ كۇننەن سوڭ تەمۋچين دەمەسىن، شىڭىز دەسىن، جەر ءجۇزىنىڭ پاتشالىعىن شىڭىزعا، ونىڭ بالالارى مەن تۇقىمىنا بەردىم» دەپ ايتتى» دەدى. «شىڭنىڭ» ماعىناسى ۇلىق جانە قاتتى دەگەن بولار، ىز ونىڭ كوپشەسى» دەپ جازىپتى. (مۇندا دا ىلگەرىدە ايتىلعان «قۇز» ءسوزىنىڭ مۇلدە جوق ەكەنىن بايقاعان بولارسىزدار؟).
«موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» تەمىرشىڭگە شىڭعىس ەسىمىنىڭ بەرىلۋ جايى تىم قاراپايىم بايان ەتىلگەن. بىراق ونى قازاقشاعا اۋدارۋشى م.سۇلتانياۇلى كىتاپتىڭ 63 بەتىندە: «شىڭعىس» ءسوزى تۋرالى «1910 جىلى قازاندا شاعاتاي تىلىندە باسىلعان «تاۋاريح حامسا» دەگەن كىتاپتا «تەمۇجىندى سوعىس عىلىمى تاسىلىنە قاراپ، پارسىشا «جىڭ انكيز» (جيھانگەر) جيڭگىز شىڭعىس» دەپ اتادى دەلىنگەن. وسى تۇسىنىك دۇرىس بولۋى مۇمكىن» دەپ جازىپتى. (سوندا، 1206 جىلعى قۇرىلتايعا جيىلعان قيىر شىعىستاعى موڭعول نەمەس تۇرىك رۋلارى جاپپاي پارسىشا سويلەگەنى مە!؟)
دج.ۋەزەرفورد «چينگيسحان ي روجدەنيە سوۆرەمەننوگو ميرا» كىتابىندا: «مونگولسكوە سلوۆو «چين» وزناچاەت «سيلنىي، كرەپكي، نەپوكولەبيمىي ي بەسستراشنىي»، ا تاكجە ونو سحوجە سو سلوۆوم «ۆولك» (چينو), يمەنەم لەگەندارنوگو پەرۆوپرەدكا مونگولوۆ» دەيدى (154 ب.).
تاتارستاندىق ر.باتۋللا ينتەرنەتتە: «ەسلي رازدەليت سلوۆو چينگيز پو سلوگام، تو مى پولۋچيم چين كيتاي ي گيز پۋتەشەستۆۋي، يدي ۆ پوحود. چينگيز وزناچاەت زاۆوەۆانيە سترانى چين (كيتايتسەۆ). دەگەن دە پىكىر ايتادى.
ق.زاكيريانوۆ «شىڭعىسحاننىڭ تۇركىلىك عۇمىرناماسى» كىتابىندا: «الەمدى ءدۇر سىلكىندىرگەن ۇلى حان الدىمەن ءوزىن شىعىستىڭ بيلەۋشىسى شىعىس حان دەپ اتادى. شىعىس حان ءسوزى بىرتە بىرتە ابدەن قۇلاعىمىزعا سىڭگەن شىڭعىسحان ءسوزى بولىپ وزگەرگەن» دەپ، ماسەلەنى وڭاي «شەشىپ تاستاعان». (268 ب.). 1206 جىلعى قۇرىلتايدا ولاي اتايتىنداي شىڭعىس حان ءالى شىعىسىنداعى مانجۇرلەردى دە، كورەيلەردى دە جاۋلاعان جوق ەدى عوي!؟
1993 جىلى كوكتەمدە نيدەرلاندياداعى تۇرىك مادەني ورتالىقتارىندا كەزدەسۋلەر وتكىزىپ جۇرگەنىمدە «دچەنگيس» (الدە دجەنگيس») دەگەن كىسى اتتارىن ەستىپ ەلەڭ ەتىپ، بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسىن سۇراعانمىن. سويتسەم، قازاقتىڭ «جەڭىس» ءسوزى ەكەن. ەندەشە شىڭعىسحان ءسوزى «جەڭىسحان» نەمەسە «جەڭگىشحان» دەگەن سوزدەن تۋمادى ما؟ مىسالى شىڭعىس حاننان تاراعان، شىعىس تۇركىستانداعى كوگەدەي تورەنىڭ حح عاسىر ورتاسىنداعى ءبىر ۇرپاعىنىڭ ەسىمى ءشارىپجان جەڭىسحانۇلى ەكەن. ورىستاردىڭ ءوز پاتشالارىن «پوبەدونوسنىي»، قولباسشىلارىن «گەنەراليسسيمۋس» دەپ اتاعانى سياقتى، سوعىستاردا جولى بولعىش تەمىرشىڭدى حالقى «جەڭگىش حان» دەپ اتاۋى ابدەن مۇمكىن-اۋ!» دەگەن دە وي كەلگەن. بىرنەشە جىل وتە بۇل ويىما سايكەس پىكىر دە كەزدەستىردىم.
قالماق عالىمى راسسادين ۆ.ي. «رەالنا لي گيپوتەزا و تيۋركسكوم پرويسحوجدەني ەتنونيما ويراد، يمەن دجانگار، چينگيس ي گەسەر؟» ماقالاسىندا: «وتنوسيتەلنو يمەني چينگيس-حان موجنو پرەدپولوجيت نەسكولكو ۆاريانتوۆ ەگو ەتيمولوگي نا تيۋركسكوي يازىكوۆوي وسنوۆە. پرەجدە ۆسەگو نەوبحوديمو ۆسپومنيت، چتو ەتو يميا پرويزنوسيتسيا ۆ درۋگيح يازىكاح (تيبەتسكوم، تيۋركسكيح، ناپريمەر) كاك دجينگيس//دجينگيز، ا تاكجە چىنگىز//شىنگىز. ۆو-پەرۆىح، ۆ ەتوم يمەني موجنو ۋسماتريۆات، كاك ي ۆ يمەني دجانگار، تيۋركسكي گلاگول džiŋ= (يلي ەگو گلۋحوي ۆاريانت čiŋ=) ي تيۋركسكي جە اففيكس پريلاگاتەلنوگو =giz (ەگو زەتاتسيرۋيۋششي ۆاريانت). توگدا سلوۆوفورما džiŋgiz (يلي ەە گلۋحوي ۆاريانت čiŋgiz) وزناچالا بى تو جە ساموە، چتو ي تيۋركسكي پروتوتيپ يمەني دجانگار ۆسەگدا پوبەجدايۋششي، ۆسەگدا ودولەۆايۋششي، چتو توجە سووتۆەتستۆۋەت وبرازۋ چينگيسحانا. ۆو-ۆتورىح، چينگيس موجنو ۆوزۆەستي ك تيۋركسكوي يمەننوي وسنوۆە džiŋis// džiŋiš //čiŋis//čiŋiš، وبرازوۆاننوي وت گلاگولا džiŋ=//čiŋ= پوبەجدات ي وزناچايۋششەي پوبەدا. ا موجنو، ۆ-ترەتيح، دوپۋستيت، چتو ۆ وسنوۆە يمەني چينگيس لەجيت درەۆنەە وبششەتيۋركسكوە سلوۆو teŋiz مورە، زافيكسيروۆاننوە ۆ پامياتنيكاح درەۆنەتيۋركسكوگو يازىكا تاكجە ۆ ۆيدە tiŋiz. يمەننو ەتوت ۆاريانت سو سلوگوم ti, داۆشەم نا مونگولسكوي يازىكوۆوي پوچۆە či, موگ دات ۆ مونگولسكوم يازىكە سلوۆوفورمۋ čiŋiz, لەگشۋيۋ ۆ وسنوۆۋ داننوگو يمەني. مى بولشە سكلونياەمسيا ك ترەتەمۋ ۆاريانتۋ» (ەليستا: كالمگۋ، 2004. ) دەپتى. (مەنىڭشە «جانگار، جاڭگىر» پارسىنىڭ «جيھانگەر» سوزىنەن بولار.تۇركى تىلىندە «عىر،گىر» جۇرناعى نەگىزىنەن ۇنامسىز ماندەگى ءسوز تۋدىرادى (قۇرىعىر، ولگىر، ت.ب.). سوندىقتان «جەڭ+گىر» دەپ ءسوز قۇراۋ دۇرىس ەمەس).
بىراق، كۇندەردىڭ-كۇنى شىنتەمىر، چينتومۋر ەسىمدەرىندە «شىن» ءسوزى تەمىرمەن قوسارلانا ايتىلعانىمەن «شىن، راس» ۇعىمدارىنىڭ تەمىر مەتالىنا قاتىستى قولدانىلمايتىنى، تەمىر ساپاسىنىڭ جوعارىلىعى «شىڭدالعان» دەگەن، تەمىرشىلىكتى كاسىپ ەتكەن حالىققا ەتەنە تانىس سوزبەن بىلدىرىلەتىنى ويعا كەلدى. بۇل راشيد-اد-دين كىتابىنداعى: «زناچەنيە چين سيلنىي ي كرەپكي»، ابىلعازى ءباھادۇردىڭ: «شىڭنىڭ» ماعىناسى ۇلىق جانە قاتتى دەگەن بولار» دەۋىمەن دە سايكەس كەلەدى. ەندەشە، شىڭعىس ەسىمىنىڭ ءبىرىنشى بۋىنى شىڭ «شىڭدالعان» ءسوزىنىڭ نەگىزگى ءتۇبىرى ەكەن. بۇل قازاقتار قازىر دە قولدانىپ جۇرگەن تۇركى ءسوزى. ال قازىرگى موڭعول تىلىندە مۇنداي ءسوز جوق. ول تىلدە «شىڭدالۋ» تۋجيرەح، ال «تەمىر شىڭداۋ» ءتومور شيرەەح دەلىنەدى.
ەندى «شىڭ» سوزىمەن بىردەي جۇمباق بولىپ كەلگەن «عىز» ماسەلەسىنە كوشەيىك. قازاق تىلىندە ەتىستىك سوزدەرگە جالعاناتىن ءدال وسىنداي «وزگەلىك ەتىس جۇرناعى» بار (مىسالى: بول+عىز، تۇر+عىز، بار+عىز، ۇر+عىز، ت.س.س.). كونە تۇركى تىلىندە وسى «عىس» جۇرناعى سىن ەسىم سوزدەرىنە كۇشەيتپەلى ماعىنا بەرۋ ءۇشىن قولدانىلعانىن بايقايمىز ( نىق+عىز نىعىز، ناق+عىز ناعىز). 1206 جىلعى قۇرىلتايدا تەمىرشىڭگە «كۇشتى ءارى بەرىك، قاتتى، قايراتتى» دەگەن اتاق بەرگەندە تەمىردى قۇرمەتتەۋشى قاۋىم مۇنى «شىڭدالعان» ءسوزىن جانە «عىز» قۇشەيتپەلى جۇرناعى ارقىلى پايدا بولعان شىڭ+عىز سوزىمەن بىلدىرگەن. تەمىرشىڭ ءسوزىن تالداۋ «ءشىڭ، شىڭ» ەلىكتەۋىش سوزدەرىنىڭ «شىڭدالعان» ۇعىمىن بەرەتىنىن كورسەتتى. «شىڭ» سوزىنە كۇشەيتپەلى «عىز» جۇرناعىن جالعاۋ ناتيجەسىندە «شىڭدالعاننان دا ارتىق شىڭدالعان حان»، «شىڭدالعانداردىڭ ىشىندەگى اسىپ شىڭدالعا حان» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىن ءسوز، ۇعىم جاسالعان.
سونىمەن، ۇلى قاعاننىڭ ەكى ەسىمى: تەمىرشىڭ دە، شىڭعىس تا تەمىر مەتالىنا قاتىستى بولىپ شىقتى. تەك ءبىرىنشىسى، تەمىرشىڭ «تەمىردى شىڭداۋشى، ۇستا» دەگەن ءسوز بولسا، ەكىنشى ەسىمى، شىڭعىس تا تەمىرشىلەردىڭ تىلدىك قورىنداعى سول، «شىڭ، شىڭدالعان» ءسوزىن «عىز» جۇرناعى ارقىلى كۇشەيتۋدەن پايدا بولعان ەكەن.
وسى تاراۋ جازىلعاننان سوڭ ءبىرشاما ۋاقىت وتە، بالا كەزدە وقىعان، گ.رۋبرۋكتىڭ 1253-1255 جىلدارى جازعان كىتابىن قايتا پاراقتاعان ەدىم. بارشامىزدىڭ ىزدەپ، تاپپاعانىمىزدى ول جەتى عاسىر بۇرىن مەڭزەپ جازعان ەكەن!.. بىزدىكى اۋەستىك قوي. بىراق مۇنى شىڭعىس حان جايلى توم-توم كىتاپ جازعان تاريحشى-عالىمدار قالاي بايقاماعان؟!
گ.رۋبرۋك. «پۋتەشەستۆيە ۆ ۆوستوچنيە سترانى» (الماتى،1993 ج.159-160 ب.): «ناكونەتس، كوگدا وكونچەنا بىلا گراموتا، كوتورۋيۋ حان پوسىلاەت ۆام، وني پوزۆالي مەنيا ي پەرەۆەلي ەە. سودەرجانيە ەە ناسكولكو موگ پونيات ەگو چەرەز تولماچا، يا زاپيسال. ونو تاكوۆو: «سۋششەستۆۋەت زاپوۆەد ۆەچنوگو بوگا: نا نەبە ەست ودين تولكو ۆەچنىي بوگ، ناد زەملەيۋ ەست تولكو ەدينىي ۆلادىكا چينگيس-حان، سىن بوجي، دەمۋگين حينگەي (ت.ە. «زۆون جەلەزا». وني نازىۆايۋت چينگيسا زۆونوم جەلەزا، تاك كاك ون بىل كۋزنەتسوم، ا ۆوزنەسياس ۆ سۆوەي گوردىنە، يمەنۋيۋت ەگو نىنە ي سىنوم بوجيم!.)
حاسەن قوجا-احمەت
