Evrazııa tarıhy týraly kóptegen kitaptar avtory L.N.Gýmılev 1960 jyldary jazǵan maqalasynda: «Zakanchıvaetsıa trete stoletıe s teh por, kak voznıkla problema naýchnogo ızýchenııa «mongolskogo voprosa», a reshenııa net!»…Kakım obrazom nemnogochıslennye mongoly, kotoryh bylo chýt bolshe polýmıllıona, moglı zahvatıt polmıra! Týt chto-to ne tak. Ochevıdno, my ýpýstılı kakoı-to faktor». (Rıtmy Evrazıı», M.2004. 128 bet)degen edi. Shynynda da, sonaý 1310 jyly jazylǵan Rashıd ad-Dınniń: «Jamıǵ-at-Taýarıh» jınaǵyndaǵy: «V drevnostı mongoly bylı lısh odnım plemenem ız vseı sovokýpnostı tıýrkskıh stepnyh plemen»,deı tura, izinshe: «Bolshýıý chast tıýrkov teper nazyvaıýt mongolamı» deýi de, «Mońǵol túrik pe, álde túrikter mońǵol ma?!» degen suraq týǵyzyp keledi. Sóıtip tarıhı tamyryn izdegen halqymyz osy máselede «Taýyq buryn paıda boldy ma, álde jumyrtqa buryn paıda boldy ma?» degenge uqsas, sheshýi joq jumbaqqa jolyqqandaı jaǵdaıda.
Eger Orys elin úsh ǵasyr boıy mońǵoldar bılese, orys tiline nege mońǵol sózderi emes, túrik sózderi ǵana engen? «Altyn Orda» memleketi qurylǵan kúninen bastap jazylǵan qujattardyń túgeli, shyǵarǵan teńgelerindegi jazýǵa sheıin túrki tilinde ekeni dáleldenip otyrsa, al «mońǵol tili» qaıda? Orys aqsúıekteriniń 40 paıyzynyń tegi túrki de, nelikten mońǵoltektileri joq? Iá, munda shynymen de «chto-to ne tak».
Gýmılevtiń saýaldarynan soń da jarty ǵasyr ótti. IýNESKO Shyńǵys handy «Ekinshi myńjyldyqtyń eń uly adamy» dep tanydy, oǵan jáne onyń qurǵan memleketi tarıhyna álemniń kóptegen tilderinde myńdaǵan ǵylymı-zertteý eńbekter arnap jazyldy.
Amerıkalyq ǵalym Djek Ýezerford : «Za dvadat pıat let armııa mongolov pokorıla bolshe arstv ı narodov, chem Rımskaıa ımperııa za chetyre stoletııa. Chıngıshan so svoımı synovıamı ı vnýkamı podchınılı sebe samye gýstonaselennye strany trınadatogo veka. Po vsem parametram, býd to obee kolıchestvo pobejdennyh, pload zavoevannyh terrıtorıı ılı chıslo pokorennyh arstv, Chıngıshan bolee chem vdvoe prevoshodıt lıýbogo drýgogo zavoevatelıa v ıstorıı»,dep tańdanady («Chıngıshan ı rojdenıe sovremennogo mıra», M.2006.)
Biraq «mońǵol máselesi» sheshimin tapty deýge bolmaı tur. Kezinde «Shyńǵys han», «Batý», «Sońǵy teńizge joryq» romandaryn jazǵandyqtan «bul máseleni biledi-aý» derlik orys jazýshysy V.Iannyń ózi: «Bezýmnye ordy mongolov ıavılıs slovno neızvestno otkýda, smerchem proneslıs po Kıtaıý ı Evrazıı, doshlı do Býdapeshta ı vnezapno povernýlı obratno, chtoby nekotoroe vremıa spýstıa vnov kanýt v bezvestnost» depti. Al osy, Shyńǵys han ımperııasyn qurǵan túrik taıpalary jalaıyr, naıman, qońyrat, kereıit, t.b. rýlar eshqandaı da «bezvestnost» bolmaı-aq, kópshiliginiń sany jarty mıllıon, keıbiriniń sany mıllıonnan asyp, qazir qazaq degen halyqty quryp otyrǵanyn sheteldik zertteýshiler qaperine alar emes.
Menińshe, tarıhtyń osy máselesiniń «sheshilmeı» kele jatýynyń basty sebebi, Shyńǵys han ımperııasyn qurǵan túrki halyqtary ótken zamanda otar etken Reseı men Qytaıdyń keıinnen endi túrkilerdiń ózin otarlap, tarıhı shyndyqtardy tumshalap kelýinen bolsa kerek.
Ras, KSRO ydyraǵannan keıin táýelsizdik alǵan túrki elderinde Shyńǵys han memleketiniń túrkilik negizin dáleldeý baǵytynda birqatar eńbekter jaryq kórýde. Áıtse de, ózim kóp jyldardan beri osy taqyrypqa arnap buryn-sońdy jazylǵan júzge jýyq kitap, maqalalarmen tanyssam da kóp máseleniń jaýaptaryn kórmedim. Basqasy túgil «mońǵol» degen sózdiń, sondaı-aq uly qaǵannyń «Temýchın, Shyńǵys» degen esimderiniń ne maǵyna bildiretindigi jaıyndaǵy pikirler de kóńildi kónshiterlik emes eken. Bul taqyrypqa neǵurlym qalam tartýshylar kóbeıgen saıyn, suraqtar odan ári týyndaıtyny baıqalady. Sebebi, tarıhqa qalam tartqandar áýeli osy tarıhty jasaýshy halyqtyń kim ekenin aıqyndap almaǵan. Osy tarıh qazaq halqynyń da ulttyq tuǵyrynda nyq turýy úshin asa qajet dep sanaǵandyqtan oıǵa oralǵan jaılardy qaǵazǵa túsire júrgen edim. Ǵasyrlar boıy ózimizge de, ózgege de jumbaq bolyp kele jatqan máselelerge qatysty sol pikirlerdiń birqataryn jurtshylyq talqysyna usynýdy jón kórdim.
MOŃǴOL EMES, «MÁŃGI EL»!
Erenjen Hara-Davan «Chıngıs-han kak polkovode ı ego nasledıe» kitabynda: «Mongolskıı ıstorık Sanan-Seen prıpısyvaet emý (Shyńǵys hanǵa. H.Q-A.) sledýıýıe slova, skazannye na tom je Qýrýltae 1206 goda: «Etot narod bıde, kotoryı nesmotrıa na vse stradanııa ı opasnostı, kotorym ıa podvergalsıa, s hrabrostıý, ýporstvom ı prıverjennostıý prımknýl ko mne, kotoryı, s ravnodýshıem perenosıa radost ı gore, ýmnojal moı sıly, ıa hochý, chtoby etot, podobnyı blagorodnomý gornomý hrýstalıý, narod bıde, kotoryı vo vsıakoı opasnostı okazyval mne glýbochaıshýıý vernost, vplot do dostıjenııa elı moıh stremlenıı, nosıl ımıa «kıokıo-mongol» ı byl samym pervym ız vseh, jıvýıh na zemle!», «S etıh por, prıbavlıaet Sanan-Seen, narod etot polýchıl nazvanıe kıokıo-mongol», «Kıokıo» znachıt «golýboe», kak nebo», dep jazypty. Sondaı-aq, Hara-Davan: «Nad vsemı pokolenııamı, jıvýımı v voılochnyh kıbıtkah, govorıt po etomý povodý «Sokrovennoe Skazanıe», Chıngıs-han otsele provozglasıl edınoe ımıa mongolov; eto ımıa bylo takoe blestıaee, chto vse s probýjdaıýımsıa naıonalnym chývstvom stalı gordıtsıa ım» deıdi. (Belgrad-1929 j. 72 b.).
Á.Bókeıhanov «Monǵol hali» atty maqalasynda: «Qytaı shejiresinen kórinedi: Ǵaısadan 2 myń 500 jyl buryn bu kúngi monǵol jerinde kóshpeli, mal baqqan jurt bolǵan. Qytaı shejiresi bul eldi «beı-dı», ıaǵnı temir qazyqtaǵylar degeni. Osy beı-dıden shyqqan «chı-veı» monko rýynan Temýchın shyqty. 48-nde dúnıeni alyp, Shyńǵys han atalǵan. Dúnıege monǵol aty osy Shyńǵystan keıin jaıyldy. Bu kúngi monǵol Shyńǵys hannyń ata jurty boldy», depti («Qazaq» gazeti, 1913 j.№13).
Lýbsandanzan 1628 jyly jazdy delinetin «Altyn topshyda»: «Sonda Chırqa ebúgen: «Jaqsy ákeńniń qurǵan Bıda túgel ulysyn, taıchyǵut aǵa-baýyryń búldirip kóshkende»…delinip (55 b.), túsiniktemede: «Bida Bet. «Bıda ulysy» degendi A.Amar: «Monǵol ulysynyń kóne ataýy» dep túsindiredi» dep jazylǵan. (A.Maýqaranyń ádebı-kórkem aýdarmasynda: «Abzal ákeńniń biriktirgen Bet elin bytyratyp ketken Taıshy aǵaıyn týysqanyńdy».. delinedi ( 27 b.).
«Altyn topshydan» erte jazylǵan (1240 j., 1382 j. ?) «Mońǵoldyń qupııa shejiresinde «Bıde» sózi joq, tek: «Saıyn Esikeniń jınaǵan ulys edi»,..-delingen (73-bólim).
Qytaıda 1986 jyly shyqqan «Naqty paıdalanylatyn ejelgi qytaı tiliniń sózdiginde» (184 b.) «gúıfań» dep atalatyn halyqtardyń «chy-dı» (qyzyl dı), báı-dı» (aq nemese quba dı ), chań-dı (úlken nemese uly dı) dep bólinetini («dı»-qytaısha «jabaıy» sózi) jazylǵan.
Q.Salǵarauly: «Chy-dı» kóne zamandarda ejelgi qytaılyqtardyń kórshisi bolǵan túrk (qypshaq) halyqtarynyń ońtústik bólegi, «Báı-dı» batys bólegi, «jandı» shyǵys bólegi» degen. («Uly qaǵanat» kitaby, 2008 j. 519 b.)
L.Gýmılev «Hýnny» atty kitabynda (30 b.) Hýndardyń ońtústik-batysynda qonystanǵan Jýn halqynyń 6 taıpasynyń ortaq ataýy beıdı ekenin jazǵan. Kitaptaǵy berilgen kartada osy beıdıdiń baıdı, chıdı rýlary Qytaıdyń soltústik-batysynda turǵany (úısinderdiń shyǵys jaq kórshileri) kórsetilgen.
Osyǵan qaraǵanda «bıde», «báı-dı», «baı-dı» sózderi «mońǵol» degen sózdiń maǵynasyn ashýǵa qatysy joq, tek geografııalyq ornalasýlaryna qaraı kórshilerine qytaılardyń bergen ataýy ǵana sııaqty. «Bıde, báı-dı» sóziniń mońǵolmen qatar atalýy keıingi, Shyńǵys hannyń ata-babalaryn Indııa, Tıbetten shyǵaryp jazǵan 17 ǵasyrdaǵy Mońǵolııa tarıhshylarynyń eńbekteriniń «jemisi» ekeni baıqalady. Sondyqtan biz endi naqty «mońǵol» sóziniń tarıhta qaı kezden bastap kezdesetini týraly derekterge toqtalaıyq.
* * *
«Altyn topshyda»: «Bórte Chınýa soltústik tarapqa muhıt, teńizden ótip, jat jerge kelip, eri joq Qoǵa Maral esimdi qyzdy alyp, jattyń jerin mekendep, Mońǵol áýleti atanady» delingen (27 b.), biraq «mońǵol» sózine túsinik berilmeıdi. Al odan erte jazylǵan «Qupııa shejirede» (1-bólim) «Mońǵol áýleti atandy» degen sózder joq.
«Qupııa shejirede» ( 52- bólim): «Qamuq Mońǵoldy Qabul qaǵan bılep turǵan edi» dep, «Altyn topshyda» da: «Qamuq Mońǵoldy Qabul qaǵan bılep júrdi» delinip, «Hamag Monǵol HI ǵasyrdyń orta tusynda qurylǵan Mońǵol ulysynyń ataýy» degen túsinik berilgen (41 b.). jáne qazaqsha aýdarmasynda «Barsha Monǵoldy» dep aýdarylǵan. M.Qashqarıdiń «Túrik sózdiginen»: «Qamuq kisi ermes» delingen mysal keltiriledi. Bir qaraǵanda «naǵyz mońǵol sózi» deýge bolardaı osy «hamag, qamuq» kóne túrik sózi, qamtý, biriktirý, qamtylǵan, biriktirilgen. Hamsy, hammasy, kóbisi, kópshiligi, barshasy t.b. túrde túrik tekti halyqtarda kezdesetin sóz. (Mońǵolııada da saqtalǵan: ham-birge, birlesken, qosylǵan; hamag hám, barlyq, barsha)
Rashıd ad-Dın «Jamıǵ-at-Taýarıh» jınaǵynyń 1 tomynyń 1 kitabynda «mońǵol» sóziniń maǵynasy týraly: «Slovo je mongol sperva zvýchalo «mýngol», to-est «bessılnyı» ı «prostodýshnyı» degen (aýd. Hetagýrov,154 b.).
I.P.Petrýshevskıı osy «Jamıǵ-at-Taýarıhtyń» Máskeýde 1952 j. orys tilinde shyǵarylýyna baılanysty «Rashıd-ad-dın ı ego ıstorıcheskıı trýd» atty kirispe maqalasynda: «Podobno bolshınstvý svoıh sovremennıkov, Rashıd -ad-dın nazyvaet tıýrkamı vse kochevye skotovodcheskıe narody Azıı kak tıýrkoıazychnye tak ı mongoloıazychnye, ı mnogıe narodnostı on ımenýet to tıýrkskımı, to mongolskımı. Inache govorıa, ý nashego avtora «tıýrkı» termın ne stolko etnıcheskıı, skolko soıalno-bytovoı», deıdi (28 b.). Biraq, Irandaǵy Shyńǵys han urpaqtarynyń tapsyrysymen, baqylaýymen shejire jazǵan Rashıd-ad-dın ondaı qatelik jiberýi múmkin be?!
Osyǵan uqsas pikirdi T.Ábenaıulynyń «Shynyńa kósh tarıh! Shyńǵyshan kim?» kitabynan da baıqaımyz. Ol «mońǵol» sózin «mań» jáne «qul» degen sózderden shyǵaryp «Mań» sózi túrik tilderinde júrý, jyljý maǵynasyn bildiredi. Oǵan «qul» sózi jalǵanyp, úndestik zańyna sál ózgeriske túsýden «mańǵul» ataýy kelip shyqqan. Ol da, qyjyrtpa sarynmen qalyptasqan kóshpendi el, malshy jurt degen maǵynadaǵy elesim. Bulardan shyǵatyn qortyndy: mańǵul ataýy, eń keminde Oǵyz han zamanynan bastap qalyptasqan baıyrǵy elesim. Ol barlyq shyǵystyq túrkilerdi meńzeıdi» deıdi (Almaty,2008, 63-64 b.).
D.Maıdar men P.Týrchın «Raznolıkaıa Mongolııa» atty etnografııalyq ocherkinde: «Onon men Kerýlen ózenderiniń jaǵasynda ómir súrgen shaǵyn taıpanyń adamdary ózin mońǵolmyz dep ataǵan. «Monǵoldar» degen resmı ataý 13 ǵasyrda, monǵol halqy, memleketi paıda bolǵanda ǵana shyqty» (Moskva, «Mysl» 1984 , 34 b.) deıdi.
Hondemır Gııas-ad-dın (1475-1536) Mońǵoldy tarıhta bolǵan adam retinde baıandaıdy. Anyqtaı aıtsaq, Nuh paıǵambardyń úshinshi uly Iafettiń balasy Túriktiń tórtinshi urpaǵy Alansha hannan Tatar men Mońǵol (egiz) týǵanyn jazady. «Kogda onı dostıglı sovershennyh let, ote razdelıl mejdý ımı Týrkestan» dep (aýd. V.Grıgorev), al Ergene qonǵa rýyn qonystandyrǵan Qııan, osy Mońǵol hannyń altynshy urpaǵy Elhannyń uly degen («Istorııa mongolov. Ot drevneıshıh vremen do Tamerlana», SPb, 1834. 2-6 b.).
Qadyrǵalı Jalaıyrı 1602 jyly jazǵan «Jylnamalar jınaǵynda» «mońǵol» sóziniń maǵynasy týraly aıtpaıdy, tek Oǵyz hanǵa baǵynbaı, musylmandyqty qabyl almaı shyǵysqa kóship ketken jurtty «mońǵol» ataıdy. (Hondemır jáne Ábilǵazy baıandaýy kerisinshe Mońǵol hannyń uly Qara hannan Oǵyz týady).
Hıýa hany Ábilǵazy bahadúr de 1663 jyly jazǵan «Túrik shejiresinde» Mońǵol sózin tarıhta bolǵan kisi esimi retinde ataıdy. Adam-atadan Nuhqa sheıin tarata kele, Nuh paıǵambardyń úshinshi uly Iafesten Túrik týǵanyn, onyń besinshi urpaǵy Alynsha hannan Tatar men Mońǵol, al Qııan osy Mońǵol hannyń segizinshi urpaǵy ekenin jazǵan. (Almaty «Ana tili», 1992 j.,52 b.).
«Mońǵol» sóziniń maǵynasy týraly Ábilǵazy: «Muńǵul» sózi «muń» jáne «ol» degen sózderden shyqqan, jurttyń tili kelmegendikten kele-kele muǵul dep ketken. «Muńnyń» maǵynasy qaıǵy ekenin barsha túrik biledi, al «ol» dyń maǵynasy da qaıǵyǵa jaqyn, túnergen degenge keledi» deıdi (15 b.). Nazar aýdartary, «Muń» sóziniń maǵynasyn barsha túrik biledi» deýi «mońǵol» ataýyn túrikter bergendigi jáne munyń esh shúbásiz túrik sózi ekendigi. «Muń» sózi qazir de qazaq tilinde bar, ári Ábilǵazy aıtqandaı «qaıǵy» degendi bildiredi. Al, «ol» esimdik sózi, túrik tiliniń zańdylyǵyna oraı, bastaýysh retinde «muń» sóziniń aldyna qoıylyp, «muń ol» emes, «ol muń» (ol muńdy) bolar edi. Negizi, halyq óz elesimin óz qalaýymen ataıtynyn, al syrttan tańylǵan laqap ataýdy qabyldamaıtynyn tarıhtan baıqaımyz. Mysaly, syrt elder «qytaı» nemes «chına» degenimen olar ózderin jýńgo, hansý, bizder armıan degenmen, olar ózderin naırı, fınder sýonamı, nemis doıch, t.b. dep ataıdy. Sol sebepten: «Álemdi titiretken mońǵoldar nelikten túrikterdiń tańǵan «muńdy», «qaıǵyly» degen jaqsy emes maǵynadaǵy laqap elesimdi qabyldap, kúni-búginge deıin ózgertpeı otyr?!» degen suraq eriksiz týady.
Qazir birqatar maqalalarda «monǵol myń qol degen sóz. Shyńǵys hannyń quryltaıda: «Endi biz myń qol boldyq, kóp boldyq» deýinen shyqqan», degen pikirler aıtylyp júr. Biraq, Shyńǵys han óz áskeriniń kúshin, «óte kóp» ekenin bildirmek bolsa til qorynda bar «túmen» sózin qoldanar edi ǵoı!
Joǵarydaǵy pikirdi maquldap «Qazaqstannyń balama tarıhy» atalatyn kitabynda Q.Danııarov ta: «Myń sandyq ólshemi, qol ásker, qosyn maǵynasynda», «Bul sóz túrki tildi halyqtardyń ishinde qazaq tilinde fonetıkalyq ózgeriske ushyramaı, sol kúıi saqtalǵan. Áıteýir, «muńǵyl» (mongol) qazirgi mońǵol tilinde belgili bir uǵymdy bildirmeıtin, maǵynasyz, mánsiz sóz» deıdi (41 b.). Osy avtor Shyńǵys han basqarǵan memleketti qurýshy óte iri tórt rý ( qııat, naıman, kereıit, merkit) bolǵanyn, olardyń biriniń atymen memleketti atasa, qalǵan úsheýi kelispeı, alaýyzdyq týaryn, sondyqtan «sol jerlerde kóship júrgen az ǵana taıpanyń (mońǵol taıpasynyń) atyn berýge májbúr bolǵan» deıdi! (Almaty, «Jibek joly», 1997, 14 b.).
Q.Zakırıanov «Shyńǵyshannyń túrkilik ǵumyrnamasy» atalatyn kitabynda: «Qorqyt ata» atty epıkalyq dastandy málimet kózi retinde paıdalanǵan Bashqurttyq akademık Kýzıevtiń eńbegine súıene otyryp, belgili qoǵam qaıratkeri Ó.Jolymbetovtyń aıtqan boljamyn keltireıin. 4 ǵasyrdyń aıaǵynda Monǵolııanyń ǵun ámirshisiniń qaıtys bolǵan áıeliniń kúmbezinde 40 kún boıy Manchjýrııadan ákelingen myń qul shyraq jaǵady. Keıinirek bul myń quldyń urpaqtary 12 ǵasyrda Onon jáne Kerýlen ózeni boıynda kóship qonǵan mońǵol atty rýdyń negizin qurady», «..Osy sebepti «mońǵol» etnonıminiń shyǵý tegi «myń qol» sózine emes, «myń qul» sózine baılanysty bolyp keledi eken» deıdi (Almaty, «Jibek joly»,48 b.). (Shyńǵyshannyń ata-tegin Manchjýrııadan ákelingen quldardan shyǵara otyryp, jazýshy óz kitabyn «Shyńǵyshannyń túrkilik ǵumyrnamasy» ataýy qalaı?! Sondaı-aq, N.Ia.Bıchýrın: «Iýıchýgıan byl poslednım severnym shanıýem ız roda Mode. Na osnovanıı etogo kıtaıskıe ıstorıkı schıtalı 93 god konom hýnnskogo gosýdarstva…V severnom Hýnný smenılas dınastııa: vo glave neprımırımyh vstal znatnyı hýnnskıı rod Hýıan» dese, al Qııan (Qııat) pen Núkizdiń 151 jyly Ergene qonǵa ketkeni belgili. G.E. Grým-Grjımaılo: «Samostoıatelnaıa ıstorııa ıýjnogo Hýnný prekratılas v 215 g., kogda shanıýı Hýchýýan byl arestovan, a dlıa ýpravlenııa hýnnamı naznachen kıtaıskıı namestnık» degen. Sol sebepti Q.Zakırıanovtiń «4-ǵasyrdaǵy ǵun shanıýıi Monshaq» jaıly deregi bizge belgisiz. Árıne, sánbı (tatar) Tańshyǵ-aıdyń ekpinimen 155 jyly batysqa aýyp, keıinnen Attıla shyqqan ǵundar jaıy basqa áńgime).
Hondemırdiń «Mońǵoldar tarıhyn» parsy tilinen orysshaǵa 1834 jyly aýdarǵan V.Grıgorev kitapqa túsiniktemede: «Nam neızvestno daje nastoıaee znachenıe slova Mogol, ıbo Abýlgazı, kak my vıdelı, govorıt, chto Mýngl znachıt «pechalnyı», Dosson po Rashıd-ýd-Dıný, pıshet , chto Mongol znachıt «prostoı, slabyı», a nash Akademık G.Shmıt ýtverjdaet, chto eto proızvodstvo sego slova ne ımeet nı kakogo osnovanııa, ı chto Mong znachıt «nepokornyı, neýstrashımyı», deıdi (125 b.).
Lın fon Pal «Istorııa Imperıı mongolov» atty kitabynda: «Proıshojdenıe samogo nazvanııa «mongoly» ımeet neskolko tolkovanıı. Po slovam D.Banzarova, rassmatrıvavshego fılologıcheskıı komponent nazvanııa v state «O proıshojdenıı ımenı mongol»:
«…g-n Shmıdt, sledýıa Sanang-Seený, dýmal, chto ono dana mongolam samım Chıngıshanom ı proızvedeno ot kornıa mong, «stroptıvyı», «derzkıı», a mýsýlmanskıe ıstorıkı proızvodıat ego ot mýng, slabyı»,»pechalnyı». Chtoby nı znachılo slovo mong ılı mýng, po svoıstvý samogo ıazyka mongolov ne moglo ıh ımıa proızoıtı ot takogo kornıa: bez vsıakoı natıaj-kı ono razlagaetsıa na mon-gol, «reka Mon»! Odnako nıkakoı rekı Mon na kartah ne sýestvýet. Ee ne sýestvovalo ı na evropeıskıh ı arabskıh kartah Srednevekovıa» deıdi (35 b). (Bul aıtyp turǵandary «mýng» muń, muńdy, al «mong» móńký» sózderi).
Shyn mánisinde,17 ǵasyrda Sanan-sheshen, 19 ǵasyr basynda G.Shmıt keltirgen «mong» sózi qazirgi mońǵol tilinde joq. Óıtkeni bul túrik sózi. «Qazaq tiliniń túsindirme sózdiginde»: «Móńki 1. Týlaý, álem-tapyryq, shat-shálekeı bolý; 2. Aýysp. Qatty ashýlaný, shamdaný; delingen (Almaty 2008, «Daık-Press», 600 b.).
Q.Salǵarın keıbir ǵalymdardyń «munǵul» ataýynyń sózdik tórkinin «qul» sózimen baılanystyrǵany shyndyqqa keletinin, monǵoldardyń túpki tegin Gerodottyń «Tarıhyndaǵy» skıfterden jeńilip Shyǵysqa qashqan quldardan shyǵaryp, «mońǵol» maǵynasy «myń qul» bolýy múmkin ekenin aıtady. Sonymen qatar: «Kóne qytaılyqtardyń «keýdeli qul», «kekshil qul» degen maǵynada qoldanyp, tarıhnamalaryna halyqtyq ataý retinde endirgen «sıýńný» («sıýń» keýde, ný qul») etnonıminiń ejelgi túriktiń «muńǵul» («muńdy qul» nemese «túnergen qul») degen halyqtyq ataýynyń kalkalyq aýdarmasy ekenin ańǵarý esh qıyndyq týǵyzbaıdy» deıdi («Uly qaǵanat» kitaby, Astana, «Folıant», 2008, 159 b.). «Munymyzdyń durystyǵyn orystyń áıgili shyǵystanýshysy N.Ia.Bıchýrınniń sıýńnýdi «zlyı nevolnık» (Bıchýrın N.Ia. 1950. str.39) dep aýdarýy, da Ábilǵazynyń muńǵuldy «muńdy qul», «túnergen qul» dep túsindirýi de quptap turǵandaı» deıdi. ( sol kitapta, 357 b.).
Bul qalaı bolǵany?! Joǵarydaǵy keıbir avtorlarmen keliser bolsaq, Shyńǵys han sonshama rý-taıpalardy biriktirgennen soń olarǵa shynymen-aq: «Buryn biz «bıde» degen halyq edik, endi «muńdy qul, túnergen qul, mań qul, myń qul» dep atalaıyq!» degeni me? Burynnan handyq quryp kelgen naıman, kereı, merkit, tatar, jalaıyr, t.b. rý-taıpalar óz attaryn «muńdy qul» degen ataýǵa aýystyrǵanyna «shattanǵan» deý aqylǵa qona ma?! (Hara-Davan: «eto ımıa bylo takoe blestıaee, chto vse s probýjdaıýımsıa naıonalnym chývstvom stalı gordıtsıa ım»).
«Mońǵol» sózine qatysty budan ózge de ondaǵan boljamdardy maqalalar men kitaptardan, ınternetten kóreýge bolady. Bul máselege qatysty pikirlerdiń áli de tolastamaýyna qaraǵanda buryn-sońdy tarıhshylardyń «mońǵol» sóziniń maǵynasy jaıly aıtqandary kópshilik jurt senip, qabyldarlyq dárejede bolmaı turǵanynyń dálelindeı.
Iá, Shyńǵys han men ol qurǵan memlekettiń halqynyń túriktik esimderi, tilindegi túrki sózderi týraly qanshama avtorlar nebir dálelder aıtty-aý! Biraq, aqyr-sońy, «Durys-aq, al sonda, mońǵol degen halyqty qaıda qoıamyz?» degen suraqqa kelip tirele beredi eken. Sondyqtan, «mońǵol» sóziniń maǵynasy aıqyndalmaıynsha, tom-tom kitaptar jazǵannan nátıje shyqpasyn baıqadym. Ǵasyrlar boıyna sheshimi tabylmaı kele jatqan osy máseleniń, paıymdar bolsaq qazaqtyń, jalpy túrik tekti halyqtardyń búgini men keleshegine mańyzdy áseri bar. Sol sebepten, kóp jyldan beri kókeıde júrgen pikirlerimdi men de jurt talqysyna salmaqshymyn.
* * *
Menińshe, Shyńǵys han memleketi tarıhyna qatysty zertteýler jasaǵan burynǵy, keıingi tarıhshylardyń osy máseleniń ushyna shyǵa almaý sebebi «mońǵol» sózin olardyń «etnostyq ataý» dep esepteýinen bolyp otyr. Al shyndyǵynda, burynǵy tarıhtaǵy «mońǵol» etnos (rý) emes, shyǵystaǵy túrik tekti rýlardyń Odaǵynyń ataýy (KSRO degendeı). Mundaı tujyrymǵa men bir qaraǵanda «mońǵol» sózine qatysy joq sııaqty derekterdi salystyrý arqyly keldim. Sonymen, «Mońǵol» degen ne sóz jáne bul ataýdy Shyǵystaǵy túrik rýlary nelikten qabyldady» degen máselege kósheıik.
Tarıhshy Hara Davan: «Posle pokorenııa zapadnyh plemen Chıngıshan ıavlıaetsıa besspornym vlastelınom vseı strany ot Altaıa do Kıtaıskoı steny. Obedınenıe vseh zaklıýchavshıhsıa v neı zemel v odno gosýdarstvo nesomnenno oznachalo namerenıe vosstanovıt drevnıýıý mongolo-tıýrkskýıý ımperııý HI veka» deıdi (atalǵan kitabynda, 64 b.). (Biraq ondaı ımperııa HI ǵasyrda emes, ÚI-ÚIII ǵasyrlarda bolǵan, ony tarıhta «Túrik qaǵanaty» dep júrmiz).
L. Gýmılev «Kaspıı aınalasyndaǵy myń jyl» kitabynyń «Inerıoznaıa faza «Vechnyı el» degen taraýynda Túrik qaǵanaty týraly: « Imenno v etoı faze rımlıane nazvalı svoıý stolıý «Vechnyı gorod», tıýrkı svoıý derjavý «Vechnyı el», (146 b.) dese, «Drevnıe tıýrkı» kitabynda da Túrik qaǵanaty týraly: « Onı samı soznavalı eto ı nazvalı svoıý derjavý «vechnyı el», podcherkıvaıa ee ýstoıchıvost sravnıtelno s plemennymı soıýzamı telesev ı hozıaınıchanıem hınoı ordy jýjaneı» degen ( 71 bet).
Tatarstandyq tarıhshy R.N.Bezertınov: «Tatary, tıýrkı potrıasatelı Vselennoı» kitabynda: «Postepenno orda prevraalos v gosýdarstvo, kotoroe nazyvalos ý tıýrkov hanstvom. Hanstva obedınıalıs v kaganat. Svoe gosýdarstvo tıýrkı nazyvalı El ılı Il. Ono bylo bolee postoıannym, chem orda ılı konfederaııa, poetomý tıýrkı svoe gosýdarstvo nazyvalı «Vechnyı El» . Postoıannaıa potrebnost obedınenııa v ordy ı sozdanııa gosýdarstv poslýjıla osnovoı ıdeologıı tıýrkov. Eta ıdeologııa «stremlenııa k Vechnomý Elıý» pronızyvaet svoımı lýchamı vsıý ıstorııý tıýrkskogo mıra. Blagodarıa etoı ıdeologıı tıýrkı sozdalı mnogo desıatkov ımperıı ı hanstv» deıdi (Novosıbırsk 2001.,52 b.).
Osynaý tarıhshylar «Túrikter óz qaǵanatyn «Vechnyı el» ataǵan» dep qandaı derekterge súıenip jazyp júr eken?» dep, birshama izdegen edim. Orhon tańbaly tas jazýlarynda, Kúltegin kishi jazýlarynyń 8-jolynda: «Ótúken ıysh olúrsar beńgú el tuta olyrtachysyń» degen tańba jazý bar eken. (E.Bretshneıder «Ótýken Qaraqorym qalasy qasyndaǵy, Orhon ózenine jaqyn taý» dep jazǵan). Álgi jazýdy S.Malov «Kogda je ty ostaeshsıa v Otıýkenskoı chernı, ty mojesh jıt, sozıdaıa vechnyı plemennoı soıýz» dep, ózge orys tildi ǵalymdary da «el» sózin «plemennoı soıýz» dep aýdarǵan eken (V.Radlov pen P.Melıoranskıı bul tusty «vechnyıa plemena obıtaıýııa» depti).
«Qazaqstan» ataýyn «Qazaq eli» dep ózgerteıik deýshi zamandastarymyz «el» sóziniń «memleket» uǵymyn beretinin jaqsy biledi. Qazaq ǵalymdary bul sóılemdi «Ótúken qoınaýynda otyrsań, máńgi eldigińdi saqtaısyń sen» (M.Joldasbekov), «Ótúken jynysta otyrsań máńgi el tutyp otyrarsyń sen» (Q.Sartqoja), «Ótúken uıysynda otyrsań máńgi el tuta otyrar ediń» (M.Muhıtdenov), «Ótúken qoınaýynda otyrsań, máńgi el ustap otyrarsyń sen» (Ǵ.Aıdarov), «Ótegen ıeýishte otyrsań máńgilikke elińdi saqtap qalasyń» (T.Ábenaıuly), «Eslı ty obıtaesh v Otıýkenskoı chernı, ty mojesh jıt, sozıdaıa (podderjıvaıa) svoe vechnoe gosýdarstvo» (A.Amanjolov) dep aýdarǵan.
Orys ǵalymdarynyń «ıysh» sózin «chernı» degeni túsiniksiz bolsa, al qazaq aýdarmashylardyń barlyǵy-derlik «uıys» sózin jer jaǵdaıymen baılanystyrǵany baıqalady. Al «uıysynda» emes, «uıysyp otyrsań» desek, bul Oǵyz tarıhyndaǵy «uıysa qalypsyńdar ǵoı, uıyǵyrlar!» degen kóne ańyz sózine de sáıkes keler edi. (Asan qaıǵynyń «Jer uıyqty» izdeýin de, menińshe, jerdi emes, «uıysqan, uıyǵan, birligi myqty eldi izdeý» maǵynasynda túsiný kerek sııaqty).
Osyǵan oraı Q.Salǵarauly «Uly qaǵanat» kitabynda: «Túrkterdiń 552 jyly jyýján-dardy talqandap, ózderiniń memleketin «Máńgi el», bıleýshisin «El qaǵany» ataǵany barshaǵa aıan» (166 b.), «Resmı tarıh túrkter qurǵan memleketti «Túrik qaǵanaty» dep atap, ǵylymǵa solaı engizgenimen, túrkterdiń ózderi olaı atamaǵan. Olar óz memleketin «El», al dalalyq ımperııaǵa aınalǵan kezde ony «máńgi» sózimen tolyqtyryp, «Máńgi el» dep ataýdy qalyptas-tyrǵan. Sondyqtan jańasha jyl sanaýdan keıingi 552 jyly Ortalyq Azııada túrkter qurǵan dalalyq ımperııanyń resmı tól ataýy «Máńgi el» ekenin este ustaǵan jón» degen eken (182 b.).
Endeshe, Hara Davannyń Shyńǵys hannyń túrik tekti taıpalarmen shaıqastaryn «oznachalo namerenıe vosstanovıt drevnıýıý mongolo-tıýrkskýıý ımperııý HI veka» deýi, qaǵannyń sol «Máńgi el» memleketin qalpyna keltirý jolyndaǵy áreketteri emes pe!? Sondyqtan 1206 jyly quryltaıda ózi biriktirgen rýlarǵa: «Osydan bylaı barlyǵymyz «Máńgi el» dep atalaıyq»,dep burynda, Túrik qaǵanaty kezinde osy rýlardyń ata-babalary qurǵan «Máńgi el» memleketin qalpyna keltireıik, jańǵyrtaıyq!» degen soń ǵoı olardyń muny shattana qabyldaýynyń mánisi. (Hara-Davan: «eto ımıa bylo takoe blestıaee, chto vse s probýjdaıýımsıa naıonalnym chývstvom stalı gordıtsıa ım»). Osy, túrik tekti Qııat, Jalaıyr, Kereı, Naıman t.b. kóptegen rýlardyń birlese qurǵan memleketi «Máńgi el», sol kezderde qoldanysta bolǵan alfavıtterdiń bul sózdi durys tańbalaý múmkindigi bolmaýy saldarynan da «mongol» dep jazylyp, aıtylyp ketýi ábden múmkin. 13 ǵasyrda Shyńǵys han Ordasynda qoldanylǵan «uıǵyr jazýy» týraly Todaeva B. «Mongolskıe ıazykı» maqalasynda: «Dıalektnaıa osnova poslednego neıasna; faktıcheskı on vsegda byl naddıalektnoı formoı sýgýbo pısmennoı kommýnıkaıı, chemý sposobstvovala ne slıshkom tochno peredavavshaıa fonetıcheskıı oblık slov pısmennost, nıvelırovavshaıa mejdıalektnye razlıchııa. Vozmojno, etot ıazyk sformırovalsıa ý kakogo-to ız mongolskıh plemen, ýnıchtojennyh lıbo polnostıý assımılırovannyh prı voznıknovenıı ımperıı Chıngıshana» deıdi.
Kóptegen tarıhylar «Shyńǵyshan eliniń jazýy bolmaǵan» dep keledi. Al sol óńir 6-shy ǵasyrdan bergi Kúltegin, Tonykók, t.b. rýnıkalyq jazýly tas, aǵash eskertkishterge tunyp turǵanyn qaperge almaıdy! Keıinirek, ÚIII ǵasyrda jalaıyr men qarlyqtar (arǵyndar) qurǵan Uıyǵyr qaǵanaty kezinde shyǵys túrikteri syna tańbalardan góri qolaıly sanap 21 áripti «uıyǵyr álipbıin» qabyldaǵan bolar. (Evropalyq ǵalymdar Ibıd, Shpýler, Bartold, t.b. bul álipbıdiń soǵdy álipbıi negizinde jasalǵanyn, al soǵdylar ony kezinde arameı-semıt jazýynan alǵan degen pikir aıtady).
Sondaı-aq Q.Jalaıyrı kereıit, naıman, ońǵýt, tańǵut, bekrın, qyrqyz rýlary týraly: «Bul qaýym da belgili, tájikter olardy moǵol dep ataıtyn», dese (25 b.), Ábilǵazy da: «Kóshirmeshiler kóbinese parsylyq ne tájik bolǵandyqtan, ne monǵol ne túrik tilin bilmeıdi. Tájikti on kún úıretse de, «mońǵol» sózin aıtýǵa tili kelmes edi», deıdi (30 b.).
«Mońǵol» (máńgiel) sózi musylman elderinde «moǵol, mýǵýl» delinýi sebebi arab álipbıinde «ń» árpi bolmaýynan sııaqty. Osy sebepten 1348 jyly Shaǵataı ulysynyń shyǵysynda (Jetisý, Qashqarııa) qurylǵan memleket te Moǵolstan atalsa, al Aqsaq Temir urpaǵy Babyrdyń 1526 jyly Indııada qurǵan memleketi de Uly Moǵol ımperııasy ataldy.
«Máńgi eldiń» qarashańyraǵynda keıinirek oırat taıpasy kúsh alyp bılikke talasqanda, «mońǵoldar» delinip árdaıym tek Shyńǵys urpaǵyn jaqtaǵan halyqtyń atalǵanyn kóremiz.
Rashıd ad-dın «Jamıǵ-at-Taýarıhynda»: «Bolshýıý chast tıýrkov teper nazyvaıýt mongolamı» deýin túrikterdiń úlken bóliginiń áp-sátte assımılıaııaǵa ushyrap «mońǵol etnosy bolyp ketýinen» emes, «Máńgi el» degen birlestiktiń, odaqtyń halqy boldy dep túsiný kerek (kezinde «KSRO azamaty» degendeı). Óıtkeni assımılıaııalaný úshin sany kóp bóten halyqtyń quramynda uzaq ýaqyt bolý qajet. Al odaqtyń quramyna kirip ortaq atpen atalý áldeqaıda jyldam sharýa. 1991 jyly 8 jeltoqsanda KSRO resmı taratylysymen 12 kúnnen soń-aq TMD degen jańa odaq atyn qabyldaǵanymyz osyǵan dálel. Rashıd ad-dınniń «Jamıǵ-at-Taýarıhyndaǵy»: «Bolshýıý chast tıýrkov teper nazyvaıýt mongolamı. Podobno tomý, kak pered etım tatary stalı pobedıtelıamı, to ı vseh drýgıh stalı nazyvat tataramı» (77 b), deýi shejireshiniń shatasýy emes, mońǵol men tatar sózderiniń buryndary etnostyń emes, túrik tekti rýlardyń Odaqtyq ataýy bolǵanyn bildiredi. Syrt elderdiń qulaǵynda jeke bir túrik rýynyń emes, olardyń ár kezeńderde qurǵan Odaqtary buryndary tatar, keıinnen «máńgiel» (mońǵol) sózderi jattalyp qalýy da osydan. (Abaıdyń «Biraz sóz qazaqtyń túbi qaıdan shyqqany týraly» maqalasynda: «Asyl túbi qazaqtyń sol tatar» deýi, qazaq quramyndaǵy rýlardyń bir zamandarda tatar birlestiginiń quramynda bolǵanyn aıǵaqtaıdy). Biraq, Odaq atymen Tatar ıa «Máńgi el» (mońǵol) atalyp memleket qursa da Kereı, Naıman, Jalaıyr, t.b. degen attaryn esh joǵaltpaǵan túrik tekti rýlar, keıinnen Qazaq, Ózbek, Noǵaı, t.b. Odaqtarǵa birlesip, onda uzaq bolýy áserinen etnostyq dárejege jetkenin bilemiz.
Bastypqy kezde mońǵoldy etnos ataýy dep qabyldaǵan L.N.Gýmılevtiń keıinnen «mońǵol» sózi týraly «…v sobıratelnom znachenıı, ımenno kak «nazvanıe opredelennogo polıtıcheskogo kompleksa, v kotoryı vhodıat plemena ı narody razlıchnogo proıshojdenııa» deýi, munyń birlestik ataýy ekenin meńzese kerek.
Sondyqtan men, ilgeride I.P. Petrýshkevıch aıtqan: «Tıýrkı» termın ne stolko etnıcheskıı, skolko soıalno-bytovoı» degen pikirin: «Mongoly» termın ne stolko etnıcheskıı, skolko admınıstratıvno-ıdeologıcheskıı» dep, túzep aıtar edim.
Shetel ǵalymdaryn, ásirese, Shyńǵys hannyń joqtan bar jasap, 25 jyl kóleminde-aq Rım ımperııasynan eki ese úlken memleket qurǵany tań qaldyrady. Mundaı tabysqa jetý úshin halyqty jumyldyra alarlyq myqty ıdeologııa qajettigi belgili. Menińshe, Kúltegin mátinindegi «máńgi el» sózi memleket ataýynan góri qaǵanatty qurýshy halyqtyń ıdeologııalyq ustanymyna kelińkireıdi. K.Marks 19-ǵasyrda «Evropany kommýnızm elesi kezip júr» degenindeı, «máńgi el» qurý ıdeıasy túrik tekti halyqtardyń san ǵasyrlyq armany, umtylysy bolǵan (bul nıet osy zaman túrkishilderine de tán). Al Shyńǵys han osy arman-ıdeologııanyń atymen memleketin «Máńgi el» dep jarııalady.
Biraq, Túrik qaǵanaty kezinde túrki tilinde sóılegen halyq, osy terrıtorııada «Máńgi el» ıdeologııasymen memleket qurǵan soń «máńgiel» (mońǵol) tilinde sóılemesi, óziniń túrki tilinde sóıleýin jalǵastyra bereri túsinikti. Sondyqtan: «Shyńǵys han men halqy mońǵol tilinde sóılegen» deý: «KSRO halqy KSRO tilinde (nemese kommýnızm) tilinde sóılegen» degenmen birdeı nárse. Sondaı-aq: «Shyńǵys han men onyń urpaqtary nege mońǵoldan áıel almaǵan?!» degen suraqtar da: «KSRO-ny qurǵan Lenın nelikten áıelin KSRO (kommýnıst) ultynan almaǵan?» degendeı, memlekettiń, ıdeologııanyń ataýyn «etnostyń aty» dep uǵyp, qabyldaý týdyrǵan shatasý. Mine, ǵasyrlar boıy tarıhshylar men jurtshylyqtyń « mońǵol» ataýy tóńireginde bir pikirge kele almaý sebebi osydan. Buǵan qosa, 552 jyly qurylǵan Túrik qaǵanatynyń, 1206 jyly Shyńǵys han jańǵyrtyp qurǵan «Máńgi el» («Úshinshi Túrik qaǵanatynyń») terrıtorııasyna keıinnen qonystanyp qazir «mońǵol» atanyp júrgen halyqtyń kimder ekenin, ol ólkede keıingi ǵasyrlarda bolǵan oqıǵalar tarıhyn bilmeýden der edim.
L.Gýmılev «Drevnıe tıýrkı» kitabynda: «Tıýrkı (Túrik qaǵanatyn aıtady. H.Q-A.), potomkı hýnnov, nıchego ne znalı o svoıh predkah, tak je kak mongoly Chıngıshana nıchego ne znalı o tıýrkah. Istorııa Sredınnoı Azııı ne mojet byt nam ponıatna, eslı my ne ýchtem dvýh razryvov tradııı…» depti (377 b.). Biraq «Qupııa shejireniń» 113- taraýyndaǵy Temirshińniń: «Erikti Táńiri atalyp ana Ótúkenge jetkizip»..deýi, «Altyn topshydaǵy: «Boǵda Shyńǵys qaǵan joǵarǵy Táńirge syıyna jarlyq boldyryp:
«Óz tórelegińmen
Etúkenniń ústine,
Menen bıik kúshtini
Paıda boldyrmadyń sen!
Menen bıikte
Malaqaıym ǵana tur!»
dep malaqaıyn sheship alyp, tórge qoıyp, bas ıip táńirge syıynyp, sol kúni ábden qyzǵansha sharap ishken eken» (207 b.) degen joldar Shyńǵys han men onyń zamandastary da, 17-ǵasyrdaǵy «Altyn topshy» avtory da Túrik qaǵanaty kezindegi ata-babalardyń «Ótúken ıysh olúrsar beńgú el tuta olyrtachysyń» degen «Máńgi el» qurý armanymen, ıdeologııasymen tanys bolǵanynyń dáleli deı alamyz.
* * *
Baıqar bolsaq, Shyǵys túrikteriniń ıdeologııasy nemese osy ıdeologııa áserimen qurylǵan qaǵanat aty bolýmen qosa «Máńgi el» sózi osynaý halyqty biriktirer taǵy bir mańyzdy maǵynaǵa ıe eken. Birde, osynaý «máńgi» sóziniń Shyńǵys han zamandasy (qarsylasy) Horezm shahynyń uly Jálel-ad-dınniń «Máńgiberdi» degen laqap atynda da bary esime tústi. Bul qazaqtyń Qudaıbergen, Táńirbergen, Allabergen (túrkimenshe Allaberdy, Qudaıberdy) degen esimderimen maǵynalas. Shyńǵys han tarıhynyń oryssha aýdarmalarynda «Mıonke-Kıokıo-Tengrın» (Vechnoe Sınee Nebo, Máńgi Kók Táńiri) degen sózderdiń qatar, ári jıi aıtylý sebebi «Máńgi» sózi Táńiri, Qudaı, Alla sózderiniń sınonımi ekenin, munyń da «Eshkimnen týylmaǵan jáne máńgi ólmeıtin Jaratýshy» degen uǵymdy berýde qoldanylǵanyn kórsetedi. Endeshe «Máńgi el» memleket pen halyqtyq ıdeologııa bolýmen birge «Táńiriniń eli» degen de maǵynaǵa ıe bolǵanǵa uqsaıdy. Mundaı, «Táńiriniń ózi qoldaıtyn, qamqorlyǵyna alatyn el bolamyz!» degen Shyńǵys hannyń sózine halyq nege shattanbasyn!?
Áıtse de, osyndaı ejelden arman etken «Táńiriniń eli» («Máńgi el») atanýǵa da qarsylar jetkilikti bolǵany tarıhtan belgili. Munyń sebebi, menińshe, Kereı, Naıman,Tatar sııaqty taıpalardyń burynnan-aq handyq quryp, «Ortaq ógizden, ońasha buzaý artyq» degen ustanymda bolýy, sondaı-aq keıbir túrik rýlarynyń nestorııandyq dinde bolǵandyqtan «Máńgi kók Táńiri qoldaıtyn el» atyn alý dinı nanymdaryna qaıshylyq etkendikten de bolar. Biraq bul ıdeıany ózara soǵystardan qajyǵan kópshilik túrki tekti rýlar qoldaǵandyqtan, báribir Soltústik-shyǵys Turanda (Túrkistanda) «Máńgi el» memleketin qurý ıdeıasy is júzine asyrylyp Shyńǵys han jigerimen Úshinshi Túrik qaǵanaty tarıh sahnasyna shyqty.
Al endi, shejireshi Rashıd-ad-dın nelikten: «Slovo je mongol sperva zvýchalo «mýngol», to-est «bessılnyı» ı «prostodýshnyı» dep qatelesti desek, munyń sebebi, ózi Qytaıdan kelgen Bolat chen sıan (mınıstr) oǵan túriktiń «máńgi» sóziniń ekinshi (máńgý) túrin aıtqanyn baıqaımyz. Buǵan kóz jetkizý úshin «Qazaq tiliniń túsindirme sózdigin» qaralyq: Máńgi I Ómir boıy, únemi, máńgi baqı, máńgilik; Máńgi II Eseńgireý, meń-zeń bolý, máńgirý; (587 b.). Osy sózder qazirgi mońǵol (oırat) tilinde de saqtalǵan eken: Mónh máńgi saqtaý, myzǵymas; mónh tenger qudiretti táńir, delinse, al Menge joly bolmaý, sátsizdikke ushyraý; delinipti («Mongolkazah tol», B.Bazylhan., Ýlaan baatar-ólgıı,1984 j.). Sondaı-aq, Ábilǵazy bahadúr aıtqan «túriktiń muń sózi» de osy sózdikte: Mýna-h muńaıý, abyrjý, aljý, aljasý; Mýngınaa muń, qaıǵy; dep jazylypty (311 b.). Árıne, osy shejireshiler aıtqan mynadaı maǵynadaǵy sózdermen eshkim halqyn da, memleketin de, eldik ıdeologııasyn da atamasa kerek.
* * *
«Mońǵol» sózin talqylaı otyryp qytaı shejirelerinde kezdesetin, tuńǵysh derek sanalyp júrgen, 8- ǵasyrdaǵy «Tan shý» kitabyndaǵy «mený» (men gý) sózine toqtalmaýǵa bolmaıdy. Osy derekke súıengen álem tarıhshylary mońǵoldyń burynnan bar etnos ekenin aıtýda. Bul sózdi (men gý) qytaılar «ejelgiler, ejelgini saqtaýshylar» degen maǵynadaǵy ıeroglıftermen belgilepti. Al, saıyp kelgende, «saqtalynǵan ejelgi» degenniń maǵynasy báribir «máńgi, máńgilik».
Qytaı tarıhshysy Men-hýn «Mońǵol-tatarlar týraly jazbalarynda» ( 1219 j.) Shyńǵys hannyń memleket ataýy úshin «mońǵol» sózin alýyn bylaı túsindiredi: «Buryn Mengý degen halyq bolyp odan jýrjender asa qatty qoryqqan edi. Olar keıin qyryldy. Biraq Shyńǵys han óz ımperııasyn qura bastaǵan kezde oǵan ótip ketken keıbir zındik júrjender oǵan álgi, burynǵy halyqtyń mońǵol atyn alyp zındikterde úreı týǵyzýǵa keńes berdi» deıdi.
Al 19 ǵasyrdaǵy orys tarıhshysy, akademık V.P.Vasılev: «Dan-zın-go-chjı» ýtverdıtelno govorıt, chto narod menvý jıl na severo-vostok ot chjýrchjeneı, ı chto eto sovsem ne tot, kotoryı sdelalsıa posle ızvesten pod ımenem mongolov, kotorye jılı na severo-zapade. Takım obrazom, narod menvý byl toje manchjýrskıı; on obıtal na ýste Amýra, gde my ı nyne nahodım ımıa mangýny, skolko ızvestno ız rasskazov pýteshestvennıkov, govorıaıh manchjýrskım ıazykom, a solvo mengý oznachaet na ıh ıazyke reký, ı odnorodno s sovremennym manchjýrskım slovom mýke» deıdi ( «Zapıskı Imperatorskogo Arheologıcheskogo obestva». Tom HIII. Sankt-Peterbýrg, 1859. 80 b.). Al 219 bette: «A potom, kak my znaem ız donesenııa kıtaıskogo voenachalnıka, etot narod byl ıstreblen chjýrchjenıamı osnovatelıamı ımperıı zın, kotoraıa byla razgromlena pozje tataramı Chyngyz hana» degen.
Endeshe Qııat rýy men basqa da Ergene qonnan shyqqandar ózderinen soltústikte úsh myń shaqyrym qashyqtaǵy mánjúrik «mengýdiń» emes, ózderin Túrik qaǵanatynyń murageri sanap «Máńgi el» ataýyn 8- ǵasyrda da, odan keıin, ımperııa qurǵan 13- ǵasyrda da alýy múmkin.
Ábilǵazy shejiresinde baıan etilgen «Mońǵoldardyń Ergene qonnan shyqqan kúnin toılaý dástúri», «Altyn topshy» avtory jazǵandaı «Bórte shınanyń muhıt-teńizderden ótip kelmegenin», taý qoınaýynan shyqqanyn dáleldese, al qytaı shejiresinde «hýnnýdyń Kııan taıpasy 151 jyly qytaılardy Barkól, Hamı mańynda jeńip, qytaılarǵa kómek kelgenshe sheginip ketti» deýi Qııannyń (Qııattyń) tarıhta bolǵanyna aıǵaq.
Qytaı deregi Shyńǵys babalary Qııat-Núkisterdi «men gý» (ejelgiler, máńgilikter) ataýyna qaraǵanda, burynǵy Sıýńný ımperııasy kezinde de «Máńgi el» ıdeıasy nasıhattalǵan bolsa kerek. Al sıýńnýlyq Qııat, Núkis rýlary sol ejelgi ıdeıa nemese memleket atyn bildirer sózdi saqtap, ózderiniń «ejelgi, máńgi memleketten qalǵan «kóneniń kózi» ekenin bildirý úshin Ergene qonnan shyqqan soń ortaq, qosymsha ataýyna aınaldyrýy ábden múmkin. ( Óıtkeni 93-94 jyldary da, keıinirek 150- jyldary Qııat pen Núkisten ózge sıýńnýlyq (hýnný) rýlar Sánbı halqynyń bıleýshisi Tańshyǵaıǵa óz erikterimen baǵynyp «tatar» atanyp ketken). Biraq, qalaı desek te, «máńgi el» de, onyń buzylýynan shyqqan «mońǵol» da etnostyń (rýdyń) emes, memlekettiń ıa ıdeologııanyń ataýy bolyp shyǵady. Shyńǵys atalary qytaısha «men gý» deline tura ózderiniń Qııat, Núkis degen rýlyq ataýlaryn esh tastamaǵany da osyny dáleldeıdi. Sondaı-aq, kóptegen shejireshi, tarıhshylar jalaıyr, naıman, kereıit,t.b. kóptegen túrik tekti rýlardy da «mońǵoldar» dep jazǵanymen ımperııa ydyraǵanda qaı-qaısysy da burynǵy óz rý ataýymen qalyp «máńgi el, mońǵol» atanǵanyn umytty. Óıtkeni bul termın olardyń bastaryn qosqan ıdeıanyń, memlekettiń ǵana ataýy bolyp, al memleket halqy bir etnosqa aınalyp úlgimesten tarqap ketken soń basqa odaqtarǵa birikti.
Keıbir tarıhshylar Qubylaı hannyń bılikke «Josyq» zańyna qaıshy otyrǵandyǵyn, sol sebepten qytaılyqtarǵa arqa súıeý úshin Budda dinin qabyldap, memleketiniń atyn Iýan dep ózgertkenin aıtady. Shyn mánisinde «Iýan» degen de «Máńgilik» sóziniń qytaısha maǵynasy eken. (Bul sózdi keı avtorlar «bastaý, ejelgi» dep te aýdaryp júr). Qubylaı bıligi kezinde qabyldanǵan ulttyq valıýtasynyń «ıýan» ataýy Qytaıda kúni-búginge sheıin qoldanylyp otyr. Qubylaı el astanasyn Qaraqorymnan qansha alshaqtatpaq boldy degenmen. onyń Qytaıdaǵy ulysynyń da, aqshasynyń aty da (ıýan) túrik tilindegi máńgi, máńgilik uǵymyn beredi eken. Sodan bolar, qazir de Mońǵolııada kúmis aqshany «móngó» (máńgi) dep ataıdy.
Shyńǵys han ımperııasynyń áýelgi ataýy «Máńgi el» bolsa, ol nelikten umytylyp, «mońǵol» delinip burmalandy? Menińshe, munyń bir sebebi «Máńgi el» ımperııasyna qatysty eń alǵashqy kitaptar osy sózdiń maǵynasyn bilmeıtin Qytaıda jáne Iranda bóten tilderde jazylýy. Ekinshi sebep, Shyńǵys urpaǵy Qytaıdaǵy bılikten 1368 jyly qýylǵannan soń 14- ǵasyrdyń aıaǵynda qytaı áskeriniń «Máńgi el» qarashańyraǵynda qalǵan túrik tekti halyqtardy dúrkin-dúrkin qyrǵynǵa ushyratyp, bos qalǵan jurtqa soltústikten tili bóten tunǵus-mánjúr tekti taıpalardyń jappaı qonystanýy.
Jalpy, ózge etnostyń ataýynyń maǵynasyn bilmek túgil óz etnosy ataýynyń bastaǵy maǵynasyn umytý álemdegi halyqtardyń basym-kópshiliginde oryn alǵan, tańdanarlyq quby-lys. (Buǵan 15- ǵasyrda alǵan «qazaq» ataýyna qatysty óz ortamyzdaǵy pikirtalas ta dálel).
* * *
Osy arada: «Jón-aq, «mońǵol» ulttyń emes, «Máńgi el» degen memleket jáne ıdeıa ataýy delik. Al Hondemır, Ábilǵazy shejirelerindegi: «Túrik urpaǵy Alansha hannan Tatar men Mońǵol taraıdy» dep, tarıhta bolǵan kisi retinde atalǵan Mońǵoldy qaıda jiberemiz?» degen suraq týady. Osyǵan baılanysty, Rashıd ad-Dın «Jamıǵ-at-Taýarıhynan» (qoldaǵy nusqa orys tilinde bolǵandyqtan) Ábilǵazy bahadúrdiń «Túrik shejiresinde» keltirgen myna tusyna toqtalaıyq: «Túrik halqy Iafesten Alansha han zamanyna sheıin musylman edi. Alansha han bolǵannan keıin mal men basy kóbeıip, halyq baılyqqa mas bolyp, táńirini umytty, dinnen ajyrady. Qara han zamanynda múldem kápir boldy. Eger atasynyń musylman bolǵanyn estise, ony uly, eger ulynyń musylman bolǵanyn estise atasy óltirer edi… Oǵyz tili shyǵysymen únemi «alla», «alla», dep júrer edi, ony jurt tili kelmegesin, aýzyna kelgenin aıtyp júr dep oılady. Óıtkeni «alla» arab sózi, al arab tilin monǵoldyń esh atasy bilgen emes. Balanyń júregi men tiline «alla» degen sózdi ony súıgendikten jáne áýlıe tutqandyqtan qudaı taǵalanyń ózi salǵan edi», degen birsypyra áńgime aıtylady (Q. Jalaıyrı «Shejirelerinde» de osylaı delingen).
Tarıhshylar sıýńný (hýnný) shánúıi Móde men Oǵyzdy bir zamanda ómir súrgen bir kisi bolýǵa tıis degen joramal aıtady. Olaı bolmaǵan kúnde de, Oǵyz hannyń besinshi urpaǵy El hannan týǵan delinetin Qııan (Qııat) Erkine qonǵa 151 jyly (2 ǵasyrda) kirgen desek (qytaı derekteri boıynsha keıbirde 93 j. ), al musylman dini Arab elinde 7 ǵasyrda ǵana paıda bolǵan. Oǵyzdyń ómir súrgen kezeńi bizdiń jańa jyl sanaýdan buryn bolsa, Oǵyz jáne onyń Alansha hannan da arǵy babalary qalaısha musylman bolmaq?! Endeshe, bul 13, 17- ǵasyrdaǵy musylman shejireshilerdiń óz dininiń, sondaı-aq Shyńǵys han babalaryn da musylman etip jazyp bedelin kóterý maqsatymen, keıin bolǵan nárseni tarıhtyń arǵy tórine shyǵarmaq nıet dep bilgen jón.
Mine, osy sııaqty, ózderi «mońǵol» sóziniń áý bastaǵy maǵynasyn áldeqashan umytyp «muńdy», «máńgirý», t.b. deı tura, osy sózdi etnos dep túsingendikten, bul da shejireshilerdiń Shyńǵys han men onyń «monǵol halqynyń» bedelin ósirý maqsatymen osy eldi arǵy tarıhta bolǵan Mońǵol hannan taraǵan etip kórsetpek áreket bolsa kerek.
Hondemir, Ábilǵazy shejirelerine súıengen keıingi tarıhshylar ómirde bolmaǵan janǵa tarıhtan shynaıy oryn izdep, aqyry «sıýńnýlar (hýnný) Mońǵol hannyń halqy (protomońǵoldar)» delinip, al sıýńnýlardyń Ergene qondy kóp jyl qonystap, Bórte shına bastap shyqqan urpaǵyn «keıingi mońǵoldar» dep ataý qalyptasyp otyr. Tipti jer sharyndaǵy iri bir násilge «mońǵoloıd» degen ataý da berildi!
«Otúkende uıysyp» jańa jyl sanaýdan burynǵy 4- ǵasyrda qurylǵan Hýnný (sıýńný) ımperııasy túrik tildi bolsa, 6- ǵasyrdaǵy Túrik qaǵanatynyń kimder ekenin aty-aq aıtyp tursa, dál osy jurtta 13-ǵasyrda túrik tekti jalaıyr, naıman, kereı, t.b. taıpalardan Shyńǵys qurǵan «Máńgi el» memleketiniń halqy da túrki tilinde sóılegeni daý týǵyzbasa kerek edi. Endeshe olar nelikten «protomońǵol, keıingi mońǵol» atalmaq?! Mońǵol degen etnostyń emes, «Máńgi el» odaǵy ataýynyń burmalanǵan túri bolsa, «kóne mońǵol tili» degenimiz ne nárse?
Iıa, musylman shejireshileriniń eńbekterinde «bul sóz mońǵolsha olaı, túrikshe bylaı delinedi» degen jerler kezdesedi. Menińshe olar «túrik tili» dep ózderi kúnde estip júrgen sartaýyldyq túrikterdiń (Orta Azııalyq, horezmdik oǵyz túrikteriniń) parsy, arab sózderi aralasqan tilin aıtady. Al «mońǵol tili» dep, parsy-arab sózderi aralaspaǵan, «máńgieldik» Shyǵys túrikteriniń dıalektisin aıtqan bolsa kerek.
Sóz sońynda aıtarym, tarıhymyzdy durys túsiný úshin oqyrman Shyńǵys han men onyń qurǵan ımperııasyna qatysty buryn-sońdy jazylǵan eńbekterdegi «kóne mońǵoldar», «kóne mońǵol tili» degen jerlerin «máńgieldikter», «shyǵys túrikteri», «máńgieldik túrik tili» dep, «Máńgi el» memleketi dep, túzetip oqyp baıqasa. Sonda tarıhymyzdaǵy túsiniksiz máselelerdiń kóbisiniń túıini sheshilmek.
Al, «Eki jarym myń jyl boıyna qanshama shyǵys túriktik memleketter shańyraǵyn kótergen, týyn tikken ólke Soltústik-Shyǵys Túrkistanda qazir nelikten Shyńǵys han qurǵan ımperııaǵa qatysy joq, tili de basqa tuńǵus-mánjúr, t.b. rýlar Mongolııa degen atpen memleket quryp otyr?» degen másele arnaıy baıandaýdy qajet eter úlken, bólek taqyryp.
ULY QAǴANNYŃ EKI ESIMI TÝRALY
Birinshi esimi Temýchın degenimiz ne sóz?
Shyńǵys hanǵa qatysty shejirelerde onyń áýelgi, dúnıege kelgendegi qoıylǵan esimi Temýchın (Temýdjın, Tómúchın t.b.) bolǵany aıtylady. Bul attyń qoıylý sebebi «Qupııa shejirede»: «Sol kezde Iesúkeı batyr Tatardyń Temújin-Úke, Qory-Buqa bastaǵan tatarlaryn jaýlap kelgende… Chyńǵys qaǵan týypty…. Tatardyń Temújin-Úkeni ákelgende týdy dep atyn Temújin dep qoıǵan máni sol» delingen (77 b.). Osylaı dep Rashıd ad-Dınniń «Jamıǵ-at-Taýarıhynda» da baıandalǵan. (I tom, 2-kitap, 75 b.).
Lýbsan Danzannyń 1628 jyly jazylǵan «Altyn tobshy» kitabynda: «Shashý toıynda (shildehanasynda. H.Q-A.) tatardyń Tómúchınin alyp kelgende týdy dep, temir besikke bólep, Tómúchın dep ataǵan jóni osy eken» delingen (47 b.).
Oılanar bolsaq osy, san ǵasyrlar boıy aıtylyp kelgen «derek» kúmán týdyrady. Óz qas dushpanynyń esimin súıikti tuńǵysh balasyna qoıý túrik tektes nemese onymen kórshiles ózge halyqtardyń dástúrinde bar degendi buryn-sońdy kim estidi eken?!
AQSh-tyq ǵalym Dj.Ýezerford: «Kýda bolee slojnaıa ýchenaıa dıskýssııa razvernýlas vokrýg etımologıı etogo ımenı. Podskazkoı k ponımanııý mojet slýjıt mongolskaıa tradıııa (!) davat neskolkım detıam odnokorennye ımena Iz chetyreh posledýıýıh deteı Oelýn mladshıı syn nosıl ımıa Temýge, a mladshaıa doch Temýlýn. Vıdımo, vse trı ımenı proızvedeny ot odnogo kornıa «temýl», kotoryı vstrechaetsıa v neskolkıh mongolskıh slovah, oznachaıýıh «rvatsıa vpered», «vdohnovlıatsıa», «byt ızobretatelnym» ı daje «obladat razvıtoı fantazıeı. Kak mne obıasnıl odın mongolskıı stýdent, znachenıe etogo slovo mojno proıllıýstrırovat tak: «eto vzgıad konıa, kotoryı skachet, kýda býdet ego volıa, nevzıraıa na to, chego hochet vsadnık», deıdi («Chıngıshan ı rojdenıe sovremennogo mıra», M,2006 j. 70 b.), óziniń de fantazııalaýǵa áýestigin baıqatyp, biraq bul teńeýleri er balalar Temýdjın men Temýgege jarasqanmen, Temýlýn qyzǵa óreskel bolaryn oılanbastan.
Segiz ǵasyr boıyna Shyńǵys han men onyń ımperııasy týraly myńdaǵan adamdar shejire, tarıh jaza otyra ózderine: «Temýchın degen sóz nelikten túrki tilinde de, qazir «monǵol» atanatyn tuńǵus-mánjúrler tilinde de joq?» degen suraq qoımaǵany tań qaldyrady. Eger bul sózdiń maǵynasyn Uly qaǵannyń óz elinen taba almasaq, ony sol eldiń birdin-bir ejelgi kórshisi qytaıdyń tilinen nege izdep kórmeske! Tipti qytaı tilinen izdemeı-aq, ol tilde jazǵanda osy sóz qandaı ózgeriske ushyraýy múmkin dep te zertteýge bolady ǵoı. Óıtkeni ózge halyqtarǵa qatysty derekterdi qytaı shejireshileri jazǵanda ádette ondaǵy kisi, jer-sý, t.b. ataýlardy óz ıeroglıfterine salyp, ózgertip jiberetini belgili. Sol sebepten ózge ult ǵalymdary «buzylǵan» sózderdi qaıta qalpyna keltirýge kóp kúsh jumsaıdy. ( Sózderi burmalanyp jetken shejireler tilin túrki tildi bizderge taný qıynǵa soqqanda, orys, nemis, qytaı «mońǵoltanýshylaryna» qaıdan ońaı bolsyn!).
13-17 ǵasyrdaǵy shejireshilerdiń eńbekterinde Temýchın delingen bul sózdi qazirgi qazaq aýdarmashylary «Temújin» dep jazyp júr. Rashıd ad-Dın Shyńǵys hannyń anasyn «Oelýnfýdjın» dep, «fýdjın» qytaısha «qatyn» degen sóz ekenin túsindirgen. Osy «fýdjındi» de «újin» dep jazyp júrgen aýdarmashylarymyz er kisiniń esimine «újin» sózin qosý ábestik ekenin de oılasa bolar edi. «Altyn topshy» aýdarmashylary bul eki esimdi «Ógeleń úchın, Tómúchın» dep «ońdyrmaǵan». Osyndaǵy «Úshın sheshe» degen sóz tirkesi de («qatyn sheshe!») ezý tarttyrady…
Al, Qytaıda kóp jyl qyzmet etken N.Bıchýrın (Iakınf-ákeı) kóptegen tarıhshylar «Alan goa» dep júrgen esimdi «Arlýn goa» dep, qytaı tilinde joq «r» árpin qosyp baıqaǵan. Shyńǵys hannyń anasynyń esimin de ózgelerdeı «Oelýn» demeı «Ýlyn» depti.
Temýchın (Tómúchın, Temýdjın, t.s.s.) sózine kelgende ózgeler túgil ózderin Shyńǵys han memleketiniń murageri sanaýshy qazirgi Mońǵolııa ǵalymdary da, Temýchın sózi ózderine túsiniksiz bola tura, ony qytaı tiliniń yqpalynan shyǵarýǵa, eń bolmasa ádette olar jazbaıtyn «r» árpin osy sózge de qosyp «Temýrchın» deýge nege tyryspaı keledi? Álde munyń túrik sózi ekendigi anyqtalýyn qalamaı ma? Uly qaǵannyń esimindegi túriktik «Temir» sózin jasyrǵanmen, onyń júzdegen urpaqtarynyń, halqynyń esimderindegi «Temir» sózi jasyrýǵa kele qoıar ma?! Mysaly (Qadyrǵalı Jalaıyrdyń «Shejireler jınaǵy» boıynsha) Shyńǵys hannyń urpaǵynan: úlken uly Joshynyń on úshinshi uly Toqa Temir, al onyń uly Baı Temirdiń nemeresi Ken Temir; Joshynyń ózge uldarynan taraǵan nemere-shóbereleriniń esimderi Móńke Temir, Injil Temir, Toqtemir, Ilaq Temir, Bektemir, Túlektemir, Toqta Temir, Qutlyǵ Temir, Temirbaı; Al Shyńǵystyń ekinshi uly Shaǵataı urpaqtarynyń ishinde Temir, Buqa Temir, Órik Temir, Ábil Temir, Qabyl Temir, Juldyz Temir, Belge Temir, Isa Temir, Bek Temir, Qutty Temir, Aık Temir, Toqatemir, Shegın Temir esimdileri bar. Úkitaı men Tóleden taraǵan urpaqtardan da temir metalyna qatysty esimdiler barshylyq. Endeshe Temýchın sózine «r» árpin qosyp «Temýrchın» desek esh qatelespes edik.
Keıingi kezderi qazaqtyń birqatar «balama tarıh jazýshylary» Temýchındi «Temirshi» dep jaza bastaǵan da edi. Biraq olar ne sebepten osylaı degenderine esh dálel keltirmegendikten jurt muny «Nıý-Iork qazaqtyń «ný órik» sózinen shyqqan» degenindeı ázildiń biri sanap keledi. Sondyqtan Uly qaǵannyń osy esimi tóńireginde de aıtys netúrli baǵyttarda órbýin jalǵastyrýda.
Mysaly Hamza Kóktándi «Altyn tórkin» (191 b.) kitabynda: «Chto kasaetsıa znachenııa samogo slova «Temýjın», mongolovedy prı vsem mnojestve svedenıı perevelı neýdachno, kak «Temırshı» (jeleznyı), chto ne sootvetstvýet znachenııý ı daleko ot ıstınnogo smysla dannogo slova. Prı kalkoobraznom tochnom perevode s drevnetıýrkskogo ıazyka «tem» oznachaet «neprımetnyı», a «ýjın» skazıtel, poet» «Tem Ýjýn, Ýjýn Has han, Ýjýn Hasan, Ýjýn ata aýlıe, Shermýhammed Halpa Dýrmanýly vse eto ımena psevdonımy Chıngıshana» dep, tipten jurtqa túsiniksiz baǵytqa ketedi.
Uly qaǵannyń osy ýaqytqa sheıin Temýchın delinip júrgen esiminiń túbiri nelikten «Temir» bolýǵa tıis ekendigine musylman shejireshileriniń eńbekterinen dálel keltirelik.
Shyńǵys hannyń ata-babasyna baılanysty olardyń eńbekterinde «jaýdan jeńilgen Qııan (Qııat) men Núkis degen eki kisi bosqan halqyn bastap Altaı taýynyń Ergene qon ańǵaryn tórt jarym ǵasyr qonystanǵany, halyq sany kóbeıip, ańǵardan shyǵar áýelgi kelgen jolǵa syımaǵandyqtan taýdyń temir keni mol tusyn ot jaǵyp balqytyp jol jasaǵany» aıtylǵan. Ábilǵazy bahadúr 1663 jyly jazǵan «Túrik shejiresi» kitabynda muny bylaısha baıan etedi: «…taýdan shyǵatyn jol izdedi, tappady. Ishterinde bir temirshi bar edi, sol aıtty: «Pálen jerde bir temir keni bar, sony eritse, jol bolar edi». Ol jerdi baryp kórip, temirshiniń aıtqanyn maquldady. Elge otyn jáne kómir jınatty. Taýdyń ken jerine aǵash pen kómirdi úıip, jetpis teriden kórik jasap, jetpis jerge qurdy. Kórikti bári birigip basty. Qudaıdyń qudyretimen ot kúshti janǵannan soń, taý temir bolyp aǵa berdi… Sol shyqqan kúnin toı etip toılaý mońǵoldyń dástúrine aınaldy. Ol kúni bir kesek temirdi otqa salyp, qyzarǵan kezde ony qyshqashpen ustap, tóstiń ústine qoıyp, áýeli hany, odan keıin bekteri balǵamen urar edi. Bul kúndi tar qapastan shyǵyp, ata jurtyna kelgen kúnimiz dep qurmet tutar edi» ( 29 bet).
Shejirede osy halyqtyń temir óndirip-óńdep ustalyqty kásip qylǵany, qazirgi tilmen aıtqanda «shahter, metallýrg» halyqqa aınalǵany aıtylǵan. (Munyń ózi «dala túrikteri tek mal sharýashylyǵymen aınalysqan kóshpendiler bolǵan» deýshi, qalyptasqan pikirdiń qate ekenin kórsetse kerek.)
Endeshe, Iesýgeı halqynyń ata saltynda joq nárseni istep, «óz ulyna jeńilgen jaýynyń Temýdjın nemese Tómýchın esimin qoıypty» deýshi shejireler sózi jańsaq. Temirshilik-ustalyqty qurmetti ata kásibine aınaldyrǵan halyq nege uldaryna Temirshi degen at qoımasyn?! Endeshe kúlli túrik halyqtaryna da, qazirgi «mongolmyz» deýshi halyqqa da múlde túsiniksiz, jat «Temýchın» deýdi toqtatyp, temirshiler áýletinen shyqqan adamnyń atyn Temirshi (ózge tilderde, qajet etse, Temýrchı) dep ataý tarıhı shyndyqqa keler edi.
Tarıhpen kásibı maman retinde emes, tek ara-tura oı kelgende qaǵazǵa túrtip, sol jazǵanymdy jarııalaýǵa asyqpaı, ózgelerdiń pikirimen salystyrý úshin taqyrypqa qatysty basylymdardy izdeı júretinmin. Keıinirek qolyma Tatarstan jazýshysy G.Enıkeevtiń «Korona Ordynskoı ımperıı» kitaby túsken. Onda arab tarıhshysy Ennýveırı (1279-1333 j.j.) eńbeginen: «Kogda Chıngıs han al-Temırdjı stal arem tatarskım ı zavladel stranamı Vostochnymı ı Severnymı»… (M. 2011 j.,85 bet)degen derek aıtylypty.
Al M.Tynyshbaev «Istorııa kazahskogo naroda» kitabynyń 112 betinde: «Rashıd Eddın govorıt, chto mongoly prıbavlıaıýt k slový «chın» dlıa oboznachenııa mýjskogo roda»; eslı ýdalıt to okonchanıe ı vestı otsýtstvýıýee v kıtaıskom ıazyke «r» polýchıtsıa «temr» jelezo. Govort (str. 3) govorıt, (G.Govorttyń «Chıngıshan» atty kitabyn aıtady. H.Q-A) , chto po Iokınfý «Temýchın» oboznachaet lýchshee jelezo ı stal. Takım obrazom, nastoıaee ımıa Chıngıshana býdet ne Temýchın, a Temyr», dep jazǵan eken. Bul derekter de ilgeride aıtqan oıymyzǵa qosymsha dálel bolsa kerek.
Jaraıdy. Temýchın esiminiń túbiri «Temir» sózi ekenin dáleldedik delik. Al Temir sóziniń sońyndaǵy «chın» degen ne? Onyń «n» árpin qysqartyp, qazaqshalap «shi» deı salýymyz kelesi bir qatelikke uryndyrmaı ma? Buryn-sońdy tarıhshylardan osy «chın» jalǵaýyna qatysty pikir aıtqandar tym az eken. Al «mongoly prıbavlıaıýt k slový «chın» dlıa oboznachenııa mýjskogo roda» degen pikirdiń jańsaq ekendigine Shyńǵys han týraly shejirelerdegi er kisilerdiń esimderinde osy jalǵaýdyń joqtyǵy dálel. (Rashıd-ad-dın «Jylnamalar jınaǵynan» ondaı pikirdi kóre almadyq).
Osy, «chın» máselesin anyqtaý barysynda Shyńǵys han urpaqtary arasynda, naqtylaı aıtqanda, Úkitaıdyń ekinshi uly Qutannyń balasynyń aty Shyntemir, altynshy uly Qadannyń nemereleriniń ishinde de Shyntemir, Shynbolat esimdileri bar eken. Mundaı esimder qazaqta qazir de jetip-artylady. Uıǵyr batyry Chıntomýr Mahtým týraly balet te baryn bilemiz. Shyn men chın Temir sóziniń aldyna da qoıylaýy onyń jalǵaý emes, sóz ekenin bildirse kerek. Al onyń maǵynasyna kelsek, «shyn» sóziniń sınonımi «ras» ekeni belgili. Shyntemir esimin «ras, naǵyz temir» degen dep qabyldaımyz ǵoı. Biraq, oılanar bolsaq, «ras-ótirik, shyn-jalǵan» degen sózder temir zatynyń sapasyna qatysty qoldanylmaýǵa tıis. Joǵaryda keltirilgen Bıchýrın-Iakınftiń: «Temýchın» oboznachaet lýchshee jelezo ı stal» degen sózinde, ol: «Ras temir, shyn temir», dep, zattyń temir ıa emesin anyqtap turǵan joq, temirdiń sapasyn (lýchshee) aıtqan. Al sapaly temirdiń mánisi «shyńdalǵan temir» emes pe! Endeshe «chın, shyn» (durysy «chıń, shyń») «shyńdalǵan» sóziniń alǵashqy býyny, ıaǵnı negizgi túbiri eken. Álgi esimder de Shyntemir emes Shyńtemir (shyńdalǵan temir), Chıntomýr emes Chıńtomýr, Temýchın de, Temirshi de emes, Temir+shyń (Temýrchıń) bolmaq. Biraq túrki tilindegi yqpal áserimen «Temirshiń» dep aıtylýǵa tıis. Qoryta aıtsaq, Uly qaǵannyń alǵashqy esimi Temirshiń eken.
Osy jazylǵandarǵa jyl óte, qolyma «Mońǵol-qazaq tili sózdigi» túsken edi. Onda: Tómór temir, Tómórch(ın) usta» dep jazylypty. «Astyndaǵy atyn alty aı izdepti» degen osy-aý! Sonda, qanshama ǵalymdar sonshama zertteýler jasap júrip, álgi sózdikke kóz salmaǵan ba?! Búginde túrki halyqtary keıinnen engen «usta» sózin qoldanatyndyqtan álgi kóne túrik sózin umytty desek, al Mońǵolııa ǵalymdarynyń úndemeı kelýin qalaı dep túsinemiz?!.
Álgi atalǵan sózdiktegi elikteýish «shıngere-h» sózi qazaqshada «shyńǵyrlaý, shińgirleý, syńǵyrlaý» degendi bildiredi eken. Al temirdi shińgirletý degen, ony shyńdaý, al shińgirletýshi adam usta dep atalady emes pe!? Endeshe uly qaǵannyń áýelgi esimi Temirshiń shyǵys túrikteriniń tilinde «Temirdi shyńdaýshy» (usta) degen maǵynadaǵy sóz eken.
Ekinshi esimi Shyńǵys she?
Lýbsan Danzannyń 1628 jyly jazylǵan «Altyn tobshy» kitabynda: «Shashý toıynda tatardyń Tómúchınin alyp kelgende týdy dep, temir besikke bólep, Tómúchın dep ataǵan jóni osy eken. Shyńǵys qaǵan týyp, jeti kún ótkennen keıin, muhıt aralynyń ishinde bir qaraltym qus, kúr qara tastyń ústinen kún baǵytymen aınalyp, úsh kún boıy shaqyrady…
«Sol qaraltym qus túńlikke qonyp,
«Shyńǵys, Shyńǵys!» dep shaqyrady.
Sol qustyń daýysy shyqqan sebepten,
Shyńǵys qaǵan dep ataǵan»- (47 bet.)
delinse, al 91 bette: «Tómúchın dúnıege kelgende Lýstyń qaǵany qasbuǵa tańba shyǵaryp bergende, qaraltym qus túńlikke qonyp: «Shyńǵys, Shyńǵys!» dep shaqyrypty. Sol qustyń shaqyrǵanyna baılanysty oǵan Shyńǵys qaǵan degen at berip, qaǵan boldyrdy» delingen.
Biraq ózge derekterde Temirshińge Shyńǵys esimi 1206 jylǵy Quryltaıda, 52 jasynda berilgeni ( keı derekter 45, 48 jasynda degen) aıtylady.
Osy, «Shyńǵys» sóziniń ne maǵyna bildiretini jóninde de pikirler san-túrli. Qanshama ǵasyrlar boıyna shejireshiler, tarıhshy, fılolog ǵalymdardyń ortaq, kóńilge qonarlyqtaı bir sheshimge keler túri kórinbeıdi.
Mońǵoltanýshy ǵalymdar bul ataýdy árqalaı túsindirmek bolady: E.Hara-Davan «Chıngıs-han kak polkovode ı ego nasledıe» kitabynda ( Belgrad. 1929 j.) «chıngıs» sóziniń mońǵol tilinde joq ekenin aıtyp: «My nıgde ne vstrechaem ýdovletvorıtelnogo obıasnenııa nazvanııa «Chıngıs», «Tak poslednee tolkovanıe (Ramstet ı Rellıot) vyvodıt etot tıtýl ız mongolsko-týrekogo slova «tengıs» more, t .e. morskoı han ılı han zemel omyvaemogo morem. Po moemý mnenııý, eto bolshaıa natıajka obsnenııa slova «chıngıs» ot «tengıs»» deıdi. Akademık .Damdınsúren de: «Chıngıs qaǵan degeni Tengıs (Teńiz) qaǵan degen sóz sekildi» deýden asa almaǵan ( «Mongolyn Nýý tovchoo», 2004, 123-bap).
Biraq, memleketin saharada ómir súretin rýlar quryp otyrǵan Temirshińge týmysynda teńiz kórmegen, teńizden aýlaq jatqan halqy ne sebepten «Teńiz han» degen at qoımaq?!
Keıbir qazaq qalamgerleri bul sózdi «shyń+quz» degen sózderden quralyp, «shyń men quzdaı bıik qaǵan» degendi bildiredi» dep júr. Biraq, menińshe, «quz» sózi bıiktikti emes, tómendi meńzeıdi. Qazaqta «shyńǵa shyǵady, quzǵa qulaıdy» delinedi emes pe?! (Qazaqsha-oryssha sózdikte de: «Quz glýbokaıa propast» delinipti). Endeshe Shyńǵys «shyńdaı bıik, ári quzdaı tómen» degen sóz bolmaq pa?!
Sondaı-aq, Q.Salǵarın da «Uly qaǵanat» kitabynda (382 bet): «Shyńǵys» sóziniń ne maǵyna beretini kezinde ǵalymdar arasynda pikirtalas týdyryp, túrli boljamdardyń ómirge kelýine sebep bolǵanymen, pátýaly tujyrymyn tappaǵany málim. Bizdiń paıymdaýymyzda: «Shyńǵys» sózi áý basta «shyń» jáne «ǵyz» (kúsh) degen eki sózden quralǵan. Osyndaǵy «shyń» taýdyń eń bıigi» deıdi.
Q.Danııarov «Qazaqstannyń balama tarıhy» kitabynda: «Shyń qazaq tilinde taýdyń ushar basy, usharlyǵy; ǵys kóne túrki tilinde (qazirgi qazaq tilinde «qııas» túrinde saqtalǵan) nur, sáýle. Endeshe bul esim «bıik, nur sáýleli han» degen maǵyna beredi» deıdi (13 b.). («Qazaq tiliniń túsindirme sózdiginde»: 1. Qııas Qıǵash, qıys. 2. Qısyq, burys, bir qyryn. 3. Aýysp. Qyńyr, qyrsyq, qıqar. (Almaty 2008, «daık-Press», 505 bet.).
Al qazirgi mońǵol tilinde taý ýýl, taý bıigi ýýl óndór, Shyń orgıl, Taý shyńy ýýlyn orgıl delinedi. ( Endeshe «taý shyńy» da túrki sózi eken).
Rashıd ad-Dınnniń «Jamıǵ-at-Taýrıh» kitabynda: «Znachenıe chın sılnyı ı krepkıı, a chıngız mnojestvennoe ot nego chıslo» delingen (150 b.). Eger shejireshi taý shyńy týraly aıtpaq bolsa ony «sılnyı ı krepkıı» demeı, «bıik» (al orys aýdarmashylary «vysokıı») sózin qoldanar edi. Endeshe Shyńǵys esimine taý shyńynyń esh qatysy joq. Al «qatty», «kúshti» syn esimderimen adamnyń dara qasıetin beıneleı otyra bul sózderge «mnojestvennoe chıslo» qoldaný (kúshtiler, qattylar, shyńdar ) onyń «daralyǵyn» joqqa shyǵarady emes pe? Budan, shejireshiniń «gız kóptik jalǵaýy» deýi qate ekenin baıqaımyz.
Hondemır Gııas-ad-dınniń (1475-1536 ) «Mońǵoldar tarıhynda»: «Vse nazyvalı ego Chıngızom ı slavılı novoe ımıa sıe, ıbo ono znachıt ar areı na ıazyke Týranskom»
( SPb, 1834, 18 bet), dese, 1602 jyly jazylǵan Qadyrǵalı Jalaıyrdyń «Shejireler jınaǵynda» da: «Chıńgız han temek padshahlar padshahy temek bolýr. Lafa mogol bilán ýa Kókjýt teńri mýndaǵ at qoıdylar. Barcha ýlýǵlar ol maǵnany qabýl qyldylar» (Shyńǵys han demek patshalardyń patshasy demek bolady. Mogol tilimen jáne Kókjýt Táńri sondaı at qoıdy. Barsha ulyqtar ol maǵynany qabyl qyldy») dep jazǵan. (Mońǵol tilinde «Shyńǵys» sóziniń joq ekendigin Mońǵolııa ǵalymdary aıtqanyn joǵaryda keltirdik).
Al Ábilǵazy han óziniń «Túrik shejiresi» eńbeginde (1662-1663 jyldarda jazylǵan) Meńlikuly Kóksheniń: «Maǵan táńiriden ısharat boldy. Temýchınǵa bar, elge, halyqqa «bu kúnnen soń Temýchın demesin, Shyńyz desin, jer júziniń patshalyǵyn Shyńyzǵa, onyń balalary men tuqymyna berdim» dep aıtty» dedi. «Shyńnyń» maǵynasy ulyq jáne qatty degen bolar, yz onyń kópshesi» dep jazypty. (Munda da ilgeride aıtylǵan «quz» sóziniń múlde joq ekenin baıqaǵan bolarsyzdar?).
«Mońǵoldyń qupııa shejiresinde» Temirshińge Shyńǵys esiminiń berilý jaıy tym qarapaıym baıan etilgen. Biraq ony qazaqshaǵa aýdarýshy M.Sultanııauly kitaptyń 63 betinde: «Shyńǵys» sózi týraly «1910 jyly Qazanda Shaǵataı tilinde basylǵan «Taýarıh hamsa» degen kitapta «Temújindi soǵys ǵylymy tásiline qarap, parsysha «Jyń ankız» (jıhanger) jıńgyz Shyńǵys» dep atady delingen. Osy túsinik durys bolýy múmkin» dep jazypty. (Sonda, 1206 jylǵy Quryltaıǵa jıylǵan Qıyr Shyǵystaǵy mońǵol nemes túrik rýlary jappaı parsysha sóılegeni me!?)
Dj.Ýezerford «Chıngıshan ı rojdenıe sovremennogo mıra» kitabynda: «Mongolskoe slovo «chın» oznachaet «sılnyı, krepkıı, nepokolebımyı ı besstrashnyı», a takje ono shoje so slovom «volk» (chıno), ımenem legendarnogo pervopredka mongolov» deıdi (154 b.).
Tatarstandyq R.Batýlla ınternette: «Eslı razdelıt slovo Chıngız po slogam, to my polýchım chın kıtaı ı gız pýteshestvýı, ıdı v pohod. Chıngız oznachaet zavoevanıe strany chın (kıtaıev). degen de pikir aıtady.
Q.Zakırıanov «Shyńǵyshannyń túrkilik ǵumyrnamasy» kitabynda: «Álemdi dúr silkindirgen uly han aldymen ózin shyǵystyń bıleýshisi Shyǵys han dep atady. Shyǵys han sózi birte birte ábden qulaǵymyzǵa sińgen Shyńǵyshan sózi bolyp ózgergen» dep, máseleni ońaı «sheship tastaǵan». (268 b.). 1206 jylǵy quryltaıda olaı ataıtyndaı Shyńǵys han áli shyǵysyndaǵy mánjúrlerdi de, koreılerdi de jaýlaǵan joq edi ǵoı!?
1993 jyly kóktemde Nıderlandııadaǵy Túrik mádenı ortalyqtarynda kezdesýler ótkizip júrgenimde «Dchengıs» (álde Djengıs») degen kisi attaryn estip eleń etip, bul sózdiń maǵynasyn suraǵanmyn. Sóıtsem, qazaqtyń «jeńis» sózi eken. Endeshe Shyńǵyshan sózi «Jeńishan» nemese «Jeńgishhan» degen sózden týmady ma? Mysaly Shyńǵys hannan taraǵan, Shyǵys Túrkistandaǵy Kógedeı tóreniń HH ǵasyr ortasyndaǵy bir urpaǵynyń esimi Sháripjan Jeńishanuly eken. Orystardyń óz patshalaryn «pobedonosnyı», qolbasshylaryn «generalıssımýs» dep ataǵany sııaqty, soǵystarda joly bolǵysh Temirshińdi halqy «Jeńgish han» dep ataýy ábden múmkin-aý!» degen de oı kelgen. Birneshe jyl óte bul oıyma sáıkes pikir de kezdestirdim.
Qalmaq ǵalymy Rassadın V.I. «Realna lı gıpoteza o tıýrkskom proıshojdenıı etnonıma oırad, ımen Djangar, Chıngıs ı Geser?» maqalasynda: «Otnosıtelno ımenı Chıngıs-han mojno predpolojıt neskolko varıantov ego etımologıı na tıýrkskoı ıazykovoı osnove. Prejde vsego neobhodımo vspomnıt, chto eto ımıa proıznosıtsıa v drýgıh ıazykah (tıbetskom, tıýrkskıh, naprımer) kak Djıngıs//Djıngız, a takje Chyngyz//Shyngyz. Vo-pervyh, v etom ımenı mojno ýsmatrıvat, kak ı v ımenı Djangar, tıýrkskıı glagol džiŋ= (ılı ego glýhoı varıant čiŋ=) ı tıýrkskıı je affıks prılagatelnogo =giz (ego zetaırýıýıı varıant). Togda slovoforma džiŋgiz (ılı ee glýhoı varıant čiŋgiz) oznachala by to je samoe, chto ı tıýrkskıı prototıp ımenı Djangar vsegda pobejdaıýıı, vsegda odolevaıýıı, chto toje sootvetstvýet obrazý Chıngıshana. Vo-vtoryh, Chıngıs mojno vozvestı k tıýrkskoı ımennoı osnove džiŋis// džiŋiš //čiŋis//čiŋiš, obrazovannoı ot glagola džiŋ=//čiŋ= pobejdat ı oznachaıýeı pobeda. A mojno, v-tretıh, dopýstıt, chto v osnove ımenı Chıngıs lejıt drevnee obetıýrkskoe slovo teŋiz more, zafıksırovannoe v pamıatnıkah drevnetıýrkskogo ıazyka takje v vıde tiŋiz. Imenno etot varıant so slogom ti, davshem na mongolskoı ıazykovoı pochve či, mog dat v mongolskom ıazyke slovoformý čiŋiz, legshýıý v osnový dannogo ımenı. My bolshe sklonıaemsıa k tretemý varıantý» (Elısta: KalmGÝ, 2004. ) depti. (Menińshe «Jangar, Jáńgir» parsynyń «jıhanger» sózinen bolar.Túrki tilinde «ǵyr,gir» jurnaǵy negizinen unamsyz mándegi sóz týdyrady (quryǵyr, ólgir, t.b.). Sondyqtan «Jeń+gir» dep sóz quraý durys emes).
Biraq, kúnderdiń-kúni Shyntemir, Chıntomýr esimderinde «shyn» sózi temirmen qosarlana aıtylǵanymen «shyn, ras» uǵymdarynyń temir metalyna qatysty qoldanylmaıtyny, temir sapasynyń joǵarylyǵy «shyńdalǵan» degen, temirshilikti kásip etken halyqqa etene tanys sózben bildiriletini oıǵa keldi. Bul Rashıd-ad-Dın kitabyndaǵy: «Znachenıe chın sılnyı ı krepkıı», Ábilǵazy bahadúrdiń: «Shyńnyń» maǵynasy ulyq jáne qatty degen bolar» deýimen de sáıkes keledi. Endeshe, Shyńǵys esiminiń birinshi býyny Shyń «shyńdalǵan» sóziniń negizgi túbiri eken. Bul qazaqtar qazir de qoldanyp júrgen túrki sózi. Al qazirgi mońǵol tilinde mundaı sóz joq. Ol tilde «shyńdalý» týjıreh, al «temir shyńdaý» tómór shıreeh delinedi.
Endi «Shyń» sózimen birdeı jumbaq bolyp kelgen «ǵyz» máselesine kósheıik. Qazaq tilinde etistik sózderge jalǵanatyn dál osyndaı «Ózgelik etis jurnaǵy» bar (mysaly: bol+ǵyz, tur+ǵyz, bar+ǵyz, ur+ǵyz, t.s.s.). Kóne túrki tilinde osy «ǵys» jurnaǵy syn esim sózderine kúsheıtpeli maǵyna berý úshin qoldanylǵanyn baıqaımyz ( nyq+ǵyz nyǵyz, naq+ǵyz naǵyz). 1206 jylǵy Quryltaıda Temirshińge «kúshti ári berik, qatty, qaıratty» degen ataq bergende temirdi qurmetteýshi qaýym muny «shyńdalǵan» sózin jáne «ǵyz» qúsheıtpeli jurnaǵy arqyly paıda bolǵan Shyń+ǵyz sózimen bildirgen. Temirshiń sózin taldaý «shiń, shyń» elikteýish sózderiniń «shyńdalǵan» uǵymyn beretinin kórsetti. «Shyń» sózine kúsheıtpeli «ǵyz» jurnaǵyn jalǵaý nátıjesinde «Shyńdalǵannan da artyq shyńdalǵan han», «Shyńdalǵandardyń ishindegi asyp shyńdalǵa han» degen maǵynany bildiretin sóz, uǵym jasalǵan.
Sonymen, Uly qaǵannyń eki esimi: Temirshiń de, Shyńǵys ta temir metalyna qatysty bolyp shyqty. Tek birinshisi, Temirshiń «temirdi shyńdaýshy, usta» degen sóz bolsa, ekinshi esimi, Shyńǵys ta temirshilerdiń tildik qoryndaǵy sol, «shyń, shyńdalǵan» sózin «ǵyz» jurnaǵy arqyly kúsheıtýden paıda bolǵan eken.
Osy taraý jazylǵannan soń birshama ýaqyt óte, bala kezde oqyǵan, G.Rýbrýktiń 1253-1255 jyldary jazǵan kitabyn qaıta paraqtaǵan edim. Barshamyzdyń izdep, tappaǵanymyzdy ol jeti ǵasyr buryn meńzep jazǵan eken!.. Bizdiki áýestik qoı. Biraq muny Shyńǵys han jaıly tom-tom kitap jazǵan tarıhshy-ǵalymdar qalaı baıqamaǵan?!
G.Rýbrýk. «Pýteshestvıe v vostochnıe strany» (Almaty,1993 j.159-160 b.): «Nakone, kogda okonchena byla gramota, kotorýıý han posylaet vam, onı pozvalı menıa ı perevelı ee. Soderjanıe ee naskolko mog ponıat ego cherez tolmacha, ıa zapısal. Ono takovo: «Sýestvýet zapoved vechnogo Boga: na nebe est odın tolko vechnyı Bog, nad zemleıý est tolko edınyı vladyka Chıngıs-han, syn Bojıı, Demýgın Hıngeı (t.e. «zvon jeleza». Onı nazyvaıýt Chıngısa zvonom jeleza, tak kak on byl kýzneom, a voznesıas v svoeı gordyne, ımenýıýt ego nyne ı synom Bojım!.)
Hasen QOJA-AHMET
