ءبىزدىڭ، ياكي تاريحتىڭ ءار كەزەڭىندە، بىرەۋلەر «عۇن»، بىرەۋلەر «ساق» اتاعان، كەيىن «تۇرىك» نامىمەن ايان كوشپەلى جۇرتتىڭ بيلىك جۇيەسى بەس ينستيتۋتتان تۇرعان. ءبىرىنشىسى – ابىز-پىرلەر، ولاردىڭ ءپاتۋاسىنسىز، ءتىپتى، قاعان دا شەشىم شىعارا الماعان. ويتكەنى «ءال-ميساقتان مۇسىلمان» حالىق قۇدايسىز ءىس باستاماعان. ال قۇدايلىق ءىلىم وكىلدەرىنىڭ ورىنى ونداي كەمەل قوعام ءۇشىن ايتپاي-اق تۇسىنىكتى. ولار – قۇداي مەن بيلىكتىڭ، قۇداي مەن حالىقتىڭ ىشكى ۇيلەسىم-گارمونياسىن رەتتەۋشى بۋىن-تىن. ەكىنشىسى – قاعان (حان). ول – اۋليە-پىرلەردىڭ ىمبال-يشاراسىمەن حالىققا پايدالى زاڭدار شىعارىپ، كەلەلى شارۋالاردى اتقارىپ، ارەكەتتەر جاساۋ ارقىلى مەملەكەت تۇعىرىن باياندى ەتە العان. ءۇشىنشىسى – بيلەر، ءتورتىنشى – جىراۋلىق، بەسىنشى نوياندار ينستيتۋتى. بۇل ەلدىك بۋىنداردىڭ ارقايسىسىنىڭ ءوز فۋنكتسياسى بولعاندىعى، ول جۇيەلەرگە ەشكىم تۇمسىق سۇعا الماعاندىعى ايان. سەبەبى بۇلاردىڭ بارلىعى دا تابيعي سۇرىپتاۋدان وتكەن، قۇداي مورلەگەن، حالىقتىڭ قالاۋىمەن ارنايى تۇعىرلارىنا كوتەرىلگەن ايىرىقشا زايىر يەلەرى-ءتىن. بەس ساۋساق جۇمىلعاندا، جۇدىرىققا اينالارىنا كۇمان جوق. وسىنداي قۇدايلىق اقيقي قاعيدالاردى عانا باسشىلىققا العان، جۇلىنىنا كيەلى رۋحتى سىڭىرگەن بيلىك جۇيەسىن قۇرعان اتا-بابالارىمىزدىڭ ات تۇياعى جەتكەن جەرلەرگە ىزگىلىك پەن يگىلىك بارماۋى مۇمكىن ەمەس ەدى! سوندىقتان ول يگىلىك پەن ىزگىلىكتى سىڭىرە الماعان باتىستىڭ ارنولد دجوزەف توينبي سىقىلدى اقىل-وي وكىلدەرى وزدەرى جاساقتاعان ادامزاتتىق 21 تسيۆيليزاتسيا تىزىمىنە كوشپەلىلەر وركەنيەتىن قوسا الماۋى زاڭدى دا...
ءبىز وسى بەس ينستيتۋتتىڭ ىشىنەن جىراۋلىققا توقتاماققا نيەت ەتىپ وتىرمىز.
ىلعي سانامدى ساۋال قابادى: ب.د.د. مۇدە ء(مادى) قاعان مەن كەيىنگى V عاسىرداعى مۇنزىقۇلى ەدىل پاتشانىڭ ۇلىق جىراۋى كىم بولدى ەكەن؟.. ارينە، ءال-ءازىر ول تۇنەككە ساۋلە سالار سانا ساڭىلاۋىمىزدىڭ شەڭبەرى تار. ال ەندى تۇرىك قاعاناتىنىڭ ۇلى جىراۋلارى تونىكوك پەن جولدىق-تەگىننىڭ قارا تاسقا قاشالعان ولمەس مۇرالارىن وقىعانىمىزعا دا كوپ بولا قويعان جوق. سودان دا ءبىزدىڭ:
بولا المادىم دۇعا وقيتىن جەل قۇرلى،
كۇلتەگىنگە جەتە المادىم جارتى ايدا...
كوك ءبورى مەن قۇستان باسقا ول جىردى
جان قالعان جوق تۇسىنەتىن التايدا.
ماتا تۇگىل، مالداناتىن ءبوز داڭقىن
ۇرىعىڭ جوق.... –
مىيىن مالعۇن شوقىعان.
ۇرپاقتارى ۇمىتىپ قاپ ءوز قارپىن،
ونى دا ەندى ەبىر... وپا وقىعان، – دەپ ءجيى كۇرمەلەرىمىز بار...
ودان سوڭعى جيىرىلىپ ويعا تۇسكەن تۇرىكتىڭ ايدىنالا تۋىن قايتا شىڭعا ۇستاعان شىڭعىس قاعان داۋىرىندەگى ۇلى جىراۋ – نايمان كەت-بۇعا ەكەندىگىن تاريحتان بىلەمىز. شىڭعىس حان دەمەكشى، ءبىز كۇنى بۇگىنگە شەكتى ادامزاتتىڭ ارشىلانى تەمىرشىڭ بابامىزدى وگەيلەۋمەن كەلەمىز. وعان، البەتتە ءبىزدىڭ ءوزىمىزدى تانىپ قويۋىمىزعا ولەردەي ءوش زىميان ساياساتتار ىقپال ەتكەنى، سولار «ۇيرەتكەن» جالعان تاريحتاردىڭ كەسىرى از تيمەي وتىرعانى ءمالىم. وسى ورايدا كەشەگى توتاليتارلىق-وتارلىق جۇيە تۇسىندا دا شىڭعىس حاننىڭ تۇرىك جۇرتىنان شىققاندىعىن يشارالاپ ايتقان تۇلعالى عالىمدار بولعانىن ەسكە سالا كەتكەن ارتىق بولماس دەيمىن. مىسالى، «ەدىگە باتىر» ەپوسىنا ەرەكشە نازار اۋدارعان اكادەميك قانىش ساتباەۆ ءوزىنىڭ بىرنەشە ماقالاسىندا ۇلىتاۋداعى «الاشا حان» مازارىندا جاتقان جان شىڭعىس حان بابامىز ەكەنىن قاپەرگە بەرەدى. الايدا وعان ءالى كۇنگە دەيىن تياناقتاپ نازار اۋدارعان ادام جوقتىڭ قاسى. تاعدىر-تالايى تار شەڭبەردە تۇنشىققان ۇلتتىڭ تاعى ءبىر ايدىڭگىر عالىمى اۋەلبەك قوڭىراتباەۆ ءوزىنىڭ «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى» (الماتى، 1994) اتتى ەڭبەگىنىڭ 26-بەتىندە تۇرىك-قازاق ەپوسىنىڭ تاريحىن جۇيەلەپ كەلە جاتىپ: «...قازاق ەپوسىندا نوعايلىنىڭ ءبۇلىنۋى مەن جوڭعار شاپقىنشىلىعى بار دا، اراب، مونعول شابۋىلدارىنىڭ ءىزى جوق»، – دەپ «تاڭىرقايدى»، ودان ارى ا.ءحالفيننىڭ «احۋال شىڭعىس حان ۋا اقساق تەمىر» اتتى سوزدىگىندە قازاقتىڭ قوڭىرات، نايمان، قىپشاق سىندى باستى ون ەكى تايپاسىنىڭ شىڭعىس حان اسكەرىنىڭ قۇرامىندا بولعانىن جازعانىن ايتادى. ونىمەن قويماي: «شىڭعىس حاندى قازاقتار وعىز حاننان (مۇدە قاعان – س.ن.) تاراتقان»، – دەپ ۇستەيدى. بۇل ارەكەتتەردىڭ ءبارى بودان ۇلتتى وياتۋدىڭ قاداري-ءحال ارەكەتتەرى-ءتىن.
شىڭعىس حان قۇرعان التىن وردا مەملەكەتىنىڭ ۇلى قاعاننان سوڭعى داۋىرلەرىنىڭ باس جىراۋى – سىپىرا سوپىباسىۇلى. كەيىنگى ىشكى بىرلىك ءىرىپ، سىرت دۇشپان ادەيى قوزدىرىپ باققان باقتالاستىق پەن تاقتالاستىق قۇتىرىپ، ۇلىس ىدىراعان تۇستا تاريح ساحناسىنا شىققان اسان قايعى، قارعا بويلى قازتۋعان، شالكيىز، دوسپامبەت باستاعان جىراۋلاردىڭ ءبارى، ءتىپتى كۇنى كەشە ءومىر سۇرگەن مۇرىن جىراۋ اتامىزعا دەيىن وزدەرىن سىپىرانىڭ شاپانىنان شىعارادى. تاريح ساحناسىنا وسىنشا ايلاپات تۇلعالاردىڭ ءبىر كەزەڭدە شىعۋى تەكتەن-تەك ەمەس. ولار قاشقان قۇت پەن كوشكەن باقتى قايتارىپ الماققا جانتالاستى. شىرلاپ باقتى. بىراق كەش ەدى. حاق كەسىمى وزگەرمەيتىنى ايان. ال جىراۋلار وزدەرىنىڭ تاريحي ميسسياسى مەن پەرزەنتتىك پارىزدارىن ادال اتقارىپ، وزدەرىنىڭ ولمەس مۇرالارىن نەشە عاسىر كەيىن كەلەر ۇرعىندارىنا مۇرا ەتىپ قالدىرىپ، باقيعا كوشتى...
قازاق حاندىعى قۇرىلار تۇستا تاعى ءبىر ۇلى جىراۋ – ارعىن دايىرقوجانىڭ (اقجول بي) اكەسى قودان-تايشىنىڭ بەينەسى تاريح كەرۋەنىنەن قىلاڭىتادى... مىنە، وسىناۋ، عاسىرلاردىڭ التىن وزەك، كۇمىس ءتىنىن ءبىر-بىرىنە جالعاپ جەتكىزگەن سالقار كوش «كومەكەي اۋليە» – بۇقار جىراۋ قالقامانۇلىنا جەتىپ ءبىر تىنىستايدى. «تىنىستايدى» دەيتىن سەبەبىمىز، قازاق حالقى بۇل كەزدە ءبىرجولاتا باق بەزىپ، قۇت اينىعان كەزەڭگە تاپ كەلگەن، ياكي سانى باسىم، قۇرال-قارۋى قاپىسىز رۋسيا مەملەكەتىنىڭ وتارىنا اينالا باستاعان. وزالدان – وعىز حاننان (وزعان پايعامبار – س.ن.) بەرى سىنىنا سىزات تۇسپەگەن ءتول-تۋما بيلىك جۇيەسى ءبىرجولا بۇزىلىپ، «اتادان قالعان اق ساۋىتتىڭ» بۇكىل شىعىرشىعى ىدىراي سوگىلگەن! حاق كاۋسارى قۇيىلعان شاعان-كەسە شىلپارا قيراعان! پىرلىكتىڭ دە، حاندىقتىڭ دا، بيلىكتىڭ دە، جىراۋلىقتىڭ دا، نويان-باھادۇرلىكتىڭ دە كيەسى قاشىپ، بۇرىنعى بارلىق قاستەرلى مانىنەن ايرىلعان تۇس-تىن. پىرلىك – مىرزاعۇلۇلى بەكەتپەن (ر.ع.) XIX عاسىردىڭ باسىندا توقتادى. حاندىق – قاسىمۇلى كەنەسارىمەن بىرگە 1847 جىلى باسسىز قالدى. «تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر – ءتۇپ اتاسى مايقى بيدەن» جەتكەن اقجالاۋ بيلىك – 1931 جىلى بي ءماتجان تىلەۋماعامبەتۇلىمەن قوسا وپات تاپتى. كەشەگى «كۇن استىنا كۇڭىرەنىپ جورتقان» نوياندار – اۋىل اراسىنداعى «ءۇيجۇتى» بارىمتاشىعا اينالدى. ازاتتىق اڭساعاندارى «يتجەككەنگە» ايدالىپ، قارعا-قۇزعىنعا جەم بولدى. ال حاندارعا ءجون ايتقان جىراۋلىق بۇقار، اقتامبەردى، ۇمبەتەي، كوتەشتەردەن كەيىن باسقا ساپاعا ءوتتى. ولار بۇرىنعىداي قوعامدى وزگەرتۋشى، مەملەكەت ساياساتىن ايقىنداۋشى ميسسيالارىنان اجىراپ، ەندى ۇلتتاربيەلەۋشىلىك قىزىمەتپەن عانا شۇعىلدانىپ، باياعى ايبارلى اعاماندار مەن ايدارلى الامانداردىڭ ەرلىك ىستەرىن كوكسەپ، كەيىنگى ۇرپاق كوكەيىندە سول الاۋلى زامانداردىڭ اقىرعى شىراقتارىن ءوشىرىپ الماۋ جولىندا جان سالدى. عاسىرلاپ جانعان رۋح جالىنىنىڭ بىردەن سونە قالۋى بەيمۇمكىن-ءتىن. ول جالىننىڭ اۋىت-اۋىت اسپانعا شاپشىپ تۇرعانى جاسىرىن ەمەس. سونداي جالىنى كوك شارپىعان، ءاۋىرى بەت شارپىعان جىراۋلار ماحامبەت، قالنياز، بالقى بازار، نىسانباي كەيپىندە كورىنىس بەردى. ولارعا ىزدەس دۋلات، شورتانباي، نارمامبەت، مۇرات، قاشاعانداردىڭ «زار زامانى» كەلدى...
قالاي بولعاندا دا، باعزى ءتول تاريحىمىز بەن ۇلتتىق كيەلى سانانىڭ ولمەي-وشپەي بۇگىنگە جەتۋى، ونىڭ ۇلتتىق گەننەن ۇرپاق ساناسىنا ءوتىپ جاڭاشا ترانسفورماتسيالانۋى جولىندا جىراۋلار سىڭىرگەن ەڭبەكتىڭ ولشەۋى جوق! ولاردىڭ احلاقي نورمالار مەن رۋحاني قوردالاردى باستاپقى قالپىندا ساقتاپ قالۋ جولىنداعى جانكەشتى ەرلىككە بەرگىسىز ەڭبەكتەرىنىڭ قارىز-قيۋازى، تەك قانا ەسى دۇرىس ۇرپاقتىڭ – ەل-جۇرتى ءۇشىن ەسەپسىز ەتەتىن ەسەلى ەڭبەگىمەن عانا وتەلەرى حاق! تەگى نەمىس رەسەي عالىمى ۆ.ۆ. رادلوۆتىڭ: «ماعان قازاقتار اراسىندا يسلامدى ورنىقتىرۋعا ءبىر «جۇم-جۇمانىڭ» (عيبرات-داستان – س.ن.) اسەرى دالانى كەزىپ جۇرگەن جۇزدەگەن مولدادان ارتىق ءتارىزدى»، – دەپ باعا بەرۋى وسى زاڭدىلىقتى قاپىسىز تانىعاننان سوڭ بەرىلگەن باعا دەسەك، ينشاللا، قاتەلەسپەسىز!..
مىنە، وسى جىراۋلار كەرۋەنىنىڭ توعاناقتارىن ارتقان سوڭعى قارا نارلارى 360 اۋليەلى ماڭعىستاۋ توپىراعىندا تىزەلەرىن بۇكتى! ۋاقىتتىڭ كونە كوڭىنە، قاراجۇرتتىڭ كۇلىنە شوكتى. ۇلى جىراۋلار كوشى 1954 جىلى مۇرىن جىراۋ سەڭگىربەكۇلى بولىپ – اقكەتىكتە، 1967 جىلى شامىعۇل ىبىرايىمۇلى بولىپ – جەتىبايدا، 1974 جىلى سۇگىر بەگەندىكۇلى بولىپ، 1976 جىلى ۇزاقباي قازجانۇلى بولىپ قىزىلسايدا توقتادى. ماڭگىگە!..
وسىناۋ وكسىكتى كەرۋەننىڭ سوڭعى اسا ءىرى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى قالىۇلى قاراساي جىراۋ ەدى. ول ادايدىڭ مۇڭال-شوعى اتالىعىنان تارايدى. شوعىدان (قىرىقمىلتىق) جولاي – بودان – كەنجەباي – قايىربەك (قوتىرباس) – شولان – قالى – قاراساي بولىپ بۇتاقتانادى.
1869-70 جىلدار رەسەيدىڭ وتارشىل وكىمەتىنىڭ دالالىق ولكەنى بيلەۋ ءتارتىبىن «جەتىلدىرگەن» «جاڭا نيزامىنا» قارسى قازاق دالاسىنىڭ باتىسىندا ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەر قانات جايعانى بەلگىلى. ول بۇلقىنىستار كەيىنگى سالدارلارىنا بايلانىستى ەل اۋزىندا «ەل اۋا» اتانىپ كەتتى. سول بۇلعاقتاردىڭ قامتىعان اۋقىمى مەن ۋاقىتى ءھام ماڭىزى جاعىنان تىم ءىرىسى تاريحتا «اداي كوتەرىلىسى» دەپ تاڭبالانعان حالىق باتىرلارى دوسان ءتاجىۇلى مەن يسا تىلەنبايۇلى باستاعان بىرنەشە جىلعا سوزىلعان بۇرقانىس-تى. كوتەرىلىستى باسىپ-جانشۋعا شىققان ورىستىڭ جازالاۋشى اسكەرى 1870 جىلى جەم وزەنىنىڭ ورەسىندە كەنجالى دەگەن جەردە وتىرعان اۋىلداردى مايقاندايدى. بۇل جەرگە الدىندا عانا مۇڭالدىڭ قوس اۋىلى – قوسقۇلاقتىڭ جانالىسى مەن شوعىنىڭ قوتىرباسى قاناتتاسا قونسا كەرەك. قوسقۇلاقتىڭ جانالى (بەكەت اتا ۇرپاقتارى) اۋلىنىڭ سوفىلارى: «قان ءيىسى شىعىپ تۇر. بۇل قايىرلى قونىس بولمايدى!» – دەپ دۇرك كوتەرىلە كوشەدى. ال اۋەلدەن جاۋىنگەر شوعىنىڭ ەر كوڭىلدى جىگىتتەرى: «جاۋدى كورمەي قاشادى دەگەن نە؟! كاپىرگە قان تولەتپەي تەگىن بەرەتىن جەرىمىز جوق!» – دەپ تابانداپ وتىرىپ قالادى. الايدا بۇل كەزەڭ جۇلىن جۇتقان ەرلىكتىڭ ەمەس، ءتۇتىن قۇسقان «بەلدىكتىڭ» زامانى-تىن! قارۋلى دۇشپان جاراقسىز اۋىلدى قاپىدا باسىپ قىزىلجاپ قىلىپ قىرىپ سالادى! جازمىشقا داۋا بار ما، ون جاسار قاراساي-بالا اعاسى مالباعار ەكەۋى مالدا ءجۇرىپ امان قالادى! ال بولاشاق جىراۋدىڭ كۇللى ەت-جاقىندارىن جۇتقان، ەل قىرىلعان قاندى جۇرت ءالى كۇنگە «قالى-قوس قورىمى» اتالادى (قوس – قالىنىڭ ءىنىسى – س.ن.)
قاراساي جىراۋ ەسىمىن العاش حاتقا تۇسىرگەن ادام – اكادەميك احمەت جۇبانوۆ. ول «زامانا بۇلبۇلدارى» (الماتى، 1963) كىتابىندا: «اكىمگەرەيدىڭ تۇسىندا اداي قاراساي جىرشى بولدى. ول سامدا 1866 جىلى تۋعان. كونە ۇرگەنىش، بۇحار، تۇرىكپەندى تەگىس ارالاعان. تۇرىكپەننىڭ حانى جونايتتىڭ الدىندا جىرلاپ، سىيلىق العان (تۇرىكپەننىڭ كوپتەگەن باحشىلارىمەن جارىسقا تۇسكەندە). قاراسايدىڭ اكەسى قالى ونەرى بولماعان ادام. قاراساي بويى تاپال كىسى بولىپتى. ول سونى ءامان ولەڭىنە قوسادى ەكەن.
مەنىڭ اتىم قاراساي،
مەن قالىنىڭ بالاسى-اي.
جاس باسىمنان ءسوز باعىپ،
بويعا بولدىم الاسا-اي.
اداي ەدى رۋىم،
قانشا جۇيرىك بولسا دا،
كەلگەن جوق جاننىڭ شاماسى-اي، – دەپ باستايدى ەكەن. قاراساي 1930 جىلى قايتىس بولدى. ودان دا كوپتەگەن اۋەن، جىر، ءان قالدى. قاراسايدىڭ سازدارىنان بىزدە ۇلگىلەرى نوتاعا ءتۇسىرۋلى»، – دەپ جازادى. وسىناۋ ساراڭ دەرەكتەردەن نەداۋىر ماعلۇمات الۋعا بولادى. بۇل جەردە جىراۋدىڭ تۋعان جىلىندا ازداعان جاڭساقتىق بارىن ايتا كەتۋگە ءتيىسپىز. «ماڭعىستاۋ» ەنتسيكلوپەدياسىندا: «قالىۇلى قاراساي (1860, جەم-ساعىز ءوڭىرى – 1930, شىرشالى قورىمىندا جەرلەنگەن) – اقىن، جىراۋ، جىرشى، كۇيشى، كومپوزيتور» دەگەن (مۇندا تۋعان جەرىنە قاتىستى قاتەلىك كەتكەن – س.ن.) دەرەك بار. كەيىنگى ىزدەنىستەردىڭ ناتيجەسىندە، قاراساي 1860 جىلى ماڭعىستاۋدىڭ ۇلى قىرىنداعى ىرعىزباي-قاراساي اتتى جەردە دۇنيەگە كەلگەنى ايقىندالدى. ءسوزىمىزدى قادىرلى احاڭ – جۇبانوۆتىڭ از سوزگە كوپ دايەك سىيعىزعان دەرەكتەرىن تارقاتۋمەن جالعاماقپىز. ماقالاداعى جونەيىت حانمەن (شىن ەسىمى مۇحاممەد-قۇربان ساردار قوجاۇلى 1857-1938 جىلدار اراسىندا عۇمىر كەشكەن، تۇركمەننىڭ ءجاۋمىت-جونەيىت رۋىنان شىققان قولباسى. 1918 جىلى اسفانديار حان ولتىرىلگەن سوڭ تاققا وتىرماسا دا حيۋاعا تىكەلەي ءامىر جۇرگىزگەن، سوۆەت وكىمەتىنىڭ حاس دۇشپانى. 1938 جىلى يراندا وپات بولدى) اراداعى اڭگىمەنى ماڭعىستاۋدىڭ كارىقۇلاق قاريالارى بىلاي جەتكىزەدى. جەم بويىنداعى قىرعىننان كەيىن ەل بەسقالاعا اۋادى. ناعاشىلارىنىڭ قولىندا تاربيەلەنگەن مالباعار، قاراسايلار سول جاقتا ەسەيىپ، ەرەسيداعا ەنەدى. قاراسايدىڭ داڭقى ورلەپ، ءبىراز ۋاقىت سول جاقتى قونىستانعان قۇرداسى ءھام اعايىنى اتاقتى مۇرىن جىراۋ، سونداي-اق، قاراقالپاقتىڭ نۇرابىللا باستاعان ايگىلى جىراۋلارىمەن قاتار ونەر ساپارىندا جۇرەدى. سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە تۇركمەن ساردارى اتالمىش جونەيىت حان كۇللى حورەزمگە ءماشھۇر ونەرپازداردى جيىپ سايىس وتكىزەدى. قاراسايدىڭ باسقا ونەرپازداردان شوقتىعى بيىك ەكەنىن ۇزاماي-اق اڭعارعان سۇڭعىلا حان: «سەن ماعان نوعايلىقتىڭ 60 تاراۋىن ورنەگىن بۇزباي، ءوڭىن قاشىرماي تولىق جىرلاپ بەرە الساڭ، قالاعانىڭدى بەرەم! جار سۇرايسىڭ با، مال سۇرايسىڭ با، قولىڭدى قاقپايمىن!» – دەيدى. قاراساي: «مەن ىسقىرسا – جەلدىكى، ايداسا – جاۋدىكى» مال سۇرامايمىن! قاتىن ءۇشىن دە جىر ايتپايمىن، الايدا دەگەنىمە جەتىپ، كوڭىلىڭىزدەن شىعا السام، داريا بويىنان قازاققا جەر بەرىڭىز!» – دەيدى. حان جىراۋدىڭ ونەرىنە ءتانتى بولىپ: «قاراساي – كومەيىنە بۇلبۇل ۇيا سالعان، زەردەسىنە پەرىشتە ۇشكىرگەن قۇدايدىڭ ايىرىقشا جاراتقان قۇلى ەكەن. مەنىڭ بارلىق سىنىمنان سۇرىنبەي ءوتتى. ءامۋ بويىنداعى بۇزاۋباسى مەن قاراتوعاي اراسىن قازاققا بەر!» – باس ۋازىرىنە ءامىر قىلادى. ءسويتىپ بي ءماتجاننان كەيىن قىزىل ءتىلدىڭ ەبىمەن حورەزمنىڭ ويىنان قازاققا جەر الىپ بەرگەن قاراساي جىراۋ بولادى...
سونداي-اق، وسى جيىندا جىراۋ جونەيىت حاننىڭ، حاننىڭ عانا ەمەس كۇللى ەلدىڭ بولاشاعىن بولجاپ ساۋەگەيلىك ايتادى. ۇزاماي قۇدايسىز وكىمەت قۇرىلاتىنىن، قۇل-قۇتان ەلگە يە بولاتىنىن، حاننىڭ وزىنە ءھام سوڭىنا ەرگەن كوپ جۇرتقا تۋعان جەرىنەن توپىراق بۇيىرمايتىنىن، قىزىلباستىڭ جەرىندە قازالاناتىنىن جايىپ سالادى. ودان ارى بىلاي دەيدى: «نان كيىك بولىپ قاشىپ، قازاق-تۇركپەن تازى بولىپ قۋادى. كاپىر وكىمەتتىڭ ەكى پاتشاسى كىسى قولىنان ولەدى. بىراق ءبارىنىڭ دە شەگى بار، بۇنىڭ داۋىرلەۋى 70 جىلدان ۇزامايدى. ماڭدايىندا قالى بار پاتشا كەلىپ، ءبارى بەت-بەتىنە تاراپ كەتەدى!..»
ءبىز بۇل مىسالدان جىراۋدىڭ ەسكى ىلىمنەن مول حاباردار قاسيەت يەسى ەكەنىن اڭعارامىز. ەل اۋزىندا وعان جىر كيەسىنىڭ قالاي قونعاندىعى، ونىڭ تاقۋا بولعاندىعى، ساۋەگەيلىگى بالا كۇنىنەن بايقالعاندىعى، ءار جىردى دارەت جاڭارتىپ، ەكى راكاقاعات ناماز وقىپ، نيەت ەتىپ ايتاتىندىعى، جىر جەلىسىندە جاۋ قولىنان باتىرلار مەرت بولعاندا، جىردى توقتاتىپ، ولگەن باتىرلارعا قۇران-دۇعا باعىشتايتىندىعى، ول «نوعايلىقتى» جىرلاعاندا ەل-سەل بولىپ جاڭبىر جاۋاتىنى، ءتىپتى، شىلدەدە قىربىق قار تۇسىرگەندىگى اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمەلەر بولىپ ءالى كۇنگە دەيىن ايتىلادى. مىسالى، ايتقۇل جۇماعازى، شوعى تىنىقۇل، شوعى ءاناپيا، ەسەن قۇلجاباي سىندى كونەكوز قاريالار قاراسايدىڭ شىلدەدە قار جاۋدىرعانىن ءوز كوزدەرىمەن كورىپ، بىزدەرگە جەتكىزىپ كەتكەنىنە كۋالىك ەتە الامىز! ارينە، مۇنىڭ ءبارى كيەسىزدەر ءۇشىن ەرتەگى بولىپ ەستىلەرى انىق، ال ءبىز ءۇشىن ايداي اقيقات!..
جوعارىدا شىڭعىس حاندى بەكەر تىلگە تيەك ەتكەن جوقپىز. ءا.قوڭىراتباەۆ «شىڭعىس حان شاپقىنى جونىندە ەپوس جوق» دەسە دە قازاق حالقىندا ۇلى قاعان جايلى كولەمدى شىعارمالار بولعان جانە ول داستاندار كەيىنگى تاريح بويامالاپ كورسەتكەن «وركەنيەتتەردى كۇيرەتۋشى جىرتقىشتىق شابۋىلدار» جايىندا ەمەس، شىڭعىس حاننىڭ الابوتەن جارالىسى مەن قاھارماندىعىنا ارنالعان ماداق-جىرلار دەسەك ارتىق بولماس. سونىڭ ءبىرى – اتاقتى قاشاعان كۇرجىمانۇلىنىڭ «شىڭعىس حان» داستانى. ءبىز كونەلەردىڭ ايتۋى بويىنشا، ول داستاندى قاشاعاننىڭ شاكىرتى شامىعۇل ىبىرايىمۇلى جىرلاعانىن ءبىلۋشى ەك. وكىنىشتىڭ ۇلكەنى سول، جەتى كۇن جىرلاناتىن ول شاھحار شىعارما حاتقا تۇسپەي قالعان! جۋىردا ءبىزدىڭ قولىمىزعا ماڭعىستاۋ وڭىرىنە بەلگىلى ايتۋلى مەرگەن بابىق نۇر وڭداعانۇلىنىڭ ۇلكەن بالاسى شەجىرەشى سابىتاي مارقۇمنىڭ بەينەجازباسى ءتۇستى. ودان جوعىمىزدىڭ ءوزىن تاپپاساق تا، ءىزىن تاپتىق! وندا داستاننىڭ كىرىسپە ءبولىمى قاراسوزبەن باياندالادى. ءبىز بۇل جەردە وعان توقتالمايمىز. سول جىردىڭ كيەسى جايلى ءسوز قوزعاماقپىز. ەندەشە سابىتاي اقساقالعا قۇلاق تۇرەيىك...
بىردە، ىشىندە قاشاعان بار، كوپ ادام بەسقالادان بازارشىلاپ كەلە جاتىپ، ءۇستىرت ۇستىنە كوتەرىلىپ، «يتىبايعا» جاقىندايدى. ەل قاراسى كورىنىپ كوڭىلى بىرلەنگەن شالدار جىراۋدان: «جول قىسقارسىن، «شىڭعىس حاندى» ايت!» دەپ ءوتىنىش قىلادى. قاشەكەڭ: «بۇل جىردى دارەتپەن، نيەت ەتىپ، بۇزباي جەتى كۇن ايتۋىم كەرەك. وعان جولدىڭ ىڭعايى كونە مە؟» دەگەن ىرايدا قاشقالاقتاي جاۋاپ بەرەدى. الايدا ۇلكەندەر قويماي قيىلعاسىن، تۇيە ۇستىندە كەلە جاتىپ جىردى باستايدى. تەلەگەي-تەڭىز جىر بەس كۇن جىرلانعاندا، جولاۋشىلار ىلاجسىز ايرىلىسۋعا ءماجبۇر بولادى. ويتكەنى اركىمنىڭ اۋىلى ءار تاراپتا قالىپ بارادى. كەلگەن جەرلەرى «ۇلى قىزەمشەكتىڭ» تۇسى ەكەن. قاشاعان قينالسا دا، جىردىڭ تىڭعىسىنا جەتپەي توقتايدى. قوسشىسىمەن كوپتەن ءبولىنىپ قۇبىلاعا قاراي جۇرە بەرگەندە تاپ ماڭدايدان توقىمداي كەرقاسپاق بۇلت كورىنەدى. انە-مىنە دەگەنشە، سول بۇلت ۇلعايىپ، قارا داۋىل تۇرعىزىپ، نوسەر توگىپ، ناجاعاي ويناتىپ، الەمدى الەم-تاپىرىق قىلىپ وتە شىعادى! سول ساتتە جاسىن ۇرىپ، قاشاعان اتانىمەن جەر سۇزە قۇلايدى! اللا پانا بولعاندا، اقىن امان قالادى، بىراق بەت-اۋىزى مۇلدەم قيسايىپ كەتەدى. ول كىسىنىڭ بەت-اۋىزىنىڭ قيسىقتىعى جونىندە كوزىن كورە قالعانداردىڭ ەستەلىكتەرىندە ايتىلادى… مىنە، جىردىڭ كيەسى دەگەن – وسى!.. ال ءبىز «قىرىمنىڭ 40 باتىرى» ايتىلعاندا جازدا قار جاۋاتىنىنا كۇمان كەلتىرەمىز!..
حوش! قاراساي جىراۋدىڭ دا وسىنداي زايىرلى جان ەكەنىن ايتىپ وتتىك. وسى پىكىردى تىرىلتە تۇسسەك، ەل ساناسىندا «ءالي تاۋان اسى» دەگەن اتپەن ساقتالىپ قالعان 1926 جىلعى ايگىلى استا سول كەزدەگى اداي ەلىنىڭ داڭعايىر جەتى جىراۋى: ءبالي ءوريشان، قوتىرباس قاراساي، بالىقشى احمەت، شوڭاي شامىعۇل، كورپە ەسماعامبەت، ەسكەلدى سۇگىر، قىرىمقۇل ۇزاقبايلار جىرلايدى. وسى جيىندا كوپشىلىك قاراسايدان «نوعايلىقتى» قولقالايدى. جىراۋ: «ونى قوزعاپ قايتەمىز، الەككە سالىپ كەتەر» دەسە دە دەس بەرمەي جىرلاتادى. قاراساي «ەدىگەنىڭ ەسكى جىرىنا» جەتە بەرگەندە اسپاندا شاڭىراقتاي بۇلت اينالىپ، جەر-دۇنيە استان-كەستەن بولادى! شوشىپ كەتكەن جۇرتشىلىق قاراسايعا جالىنىپ توقتاتادى... مىنە، بۇل كونە جىرلاردىڭ كيەلىلىگى جونىندەگى دالەل-دايەكتەر...
جوعارىدا ا.جۇبانوۆتىڭ: «قاراساي 1930 جىلى قايتىس بولدى. ودان دا كوپتەگەن اۋەن، جىر، ءان قالدى. قاراسايدىڭ سازدارىنان بىزدە ۇلگىلەرى نوتاعا ءتۇسىرۋلى»، – دەگەن پىكىرىن كەلتىردىك. احاڭ كەلەسى ءبىر ەڭبەگىندە:
«تەرمەگە جاقىن كەلەتىن سازى بولدى، ءار جىرشىنىڭ ءوزىنىڭ جاقسى كورەتىن سازى بولدى. مىسالى «اكىمگەرەي سازى»، «قاراساي سازى»، «بىتەگەن سازى»، «ناۋاش سازى»، «پۇسىرمان سازى»، «بارلىباي سازى»، «توعىس سازى»، «سابىر سازى» دەگەندەردىڭ ارقايسىسىنىڭ وزىنە ءتان مەلوديالىق، ىرعاقتىق، ەكپىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار» («وسكەن ونەر». الماتى، 1985. 199-بەت), – دەپ قاراسايعا قايىرا سوعىپ، بۇرىنعى پىكىرىن تىرىلتە تۇسەدى. مۇندا ەسىمدەرى اتالعان ونەرپازداردىڭ كەيبىرىنىڭ اتا-تەگىن ايتا كەتكەندى ءجون كورىپ وتىرمىن: اكىمگەرەي قوستانۇلى – جەتىرۋ-تاما-تاڭىربەردى-قاراعاشتى; بىتەگەن – ءالىم-كەتە-باباتاي; پۇسىرمان – ءالىم-شەكتى-قاراباس; توعىس – ءالىم-شەكتى-جاقايىم رۋلارىنان تاراسا، سابىر – نوعاي نۇرىم جىراۋدىڭ بالاسى.
مىنە، بۇل دەرەكتەردەن قاراسايدىڭ ارتىندا حاتقا (نوتاعا) تۇسكەن نەداۋىر مۇرا قالعانى ماعۇلىم بولدى. البەتتە، اكادەميكتىڭ مۇراعاتىنداعى جىراۋ مۇرالارى ازىرگە ءبىزدىڭ قولىمىزعا تيە قويعان جوق، دەگەنمەن بار دەرەكتەرگە سۇيەنىپ قاراساي مۇراسى جونىندە پىكىر تياناقتاۋىمىزعا بولادى.
قازىر بىزدە قاراسايدىڭ «قاراساي»، «جورىق كۇيى» اتتى كۇيلەرى، بىرنەشە «جىر-كۇيى»، سونداي-اق، «قاراساي-قازي» جىرىنىڭ ءوزى جىرلاعان نۇسقاسى مەن ولەرىندە ايتقان تولعاۋى بار. اتالمىش ەكى كۇيدى تىڭداعاندا، ءبىر ادامنىڭ ءتولتۋما-قولتاڭباسى ەكەنى ايقىن كوزگە ۇرادى. مۇنى ايتقاندا، «قاراساي» كۇيىنىڭ المە-تالمە تاعدىرىن بايان ەتپەكپىز.
ىراس، تاۋەلسىزدىك العالى جوعىمىزدى تۇگەندەۋ جولىنا ۇلت بولىپ ۇمتىلدىق. ارينە، بۇل ەرسىلىگى جوق تابيعي قۇبىلىس. بىراق ول قۇبىلىستىڭ ەرسىلىككە ۇرىنعان تۇستارىنا دا تالاي كۋا بولىپ ءجۇرمىز. كەز-كەلگەن ەرسى ارەكەت ورەسىزدىك پەن وزىمشىلدىكتەن تۋىندايتىنى بەلگىلى عوي. بۇرىن دا بىرنەشە مارتە ايتتىق، تاعى دا ايتپاسقا ءاددىمىز جوق، قازىر بۇرىنعى مال-بارىمتا ادىرا قالدى، ەندى «ءسوز-بارىمتا»، «ساز-بارىمتا» سياقتى بارىمتانىڭ ءتۇرى شىقتى. سول بارىمتاعا ۇشىراعان شىعارمانىڭ ءبىرى – قاراساي جىراۋدىڭ اتالمىش كۇيى. بۇل كۇي العاش پروفەسسور شامعون قاجىعاليەۆتىڭ نوتاعا تۇسىرۋىمەن «حالىق كۇيى – «قاراساي» دەگەن اتپەن وركەستردە ورىندالدى. داۋلەسكەر دومبىراشى، اتىراۋلىق اعامىز ىرىسباي عابديەۆ مارقۇمنىڭ جەكە رەپەرتۋارىندا تالاي قۇلاقتىڭ قۇرىشىن قاندىردى. بىراق كەيىن الگى «بارىمتا-سىدىرىمتالار» شاڭ بەرگەن تۇستا، «يەسىز» «حالىق كۇيىنىڭ» قولدى بولعانىن ءبىر-اق ءبىلىپ، سانىمىزدى سوقتىق. مەن وسى تۇستا تاقىرىبىمىزعا تىكەلەي قاتىستى بولعاندىقتان، 2003 جىلى جازىلعان «كونە تۇبەكتىڭ كۇي كەرۋەنى» اتتى ماقالامنان ءۇزىندى بەرە كەتكەندى ءجون كوردىم: «...ءار رۋدىڭ اتاقتى كۇيشىلەرى ءوز اينالاسىندا ۇلكەن مەكتەپتەر قالىپتاستىرىپ وتىرعان. مىسالى، ەسىر، ارالداردان اتانعۇل، شامىعۇلدارعا دەيىن جەتەتىن «شوڭايلىق كۇيلەر»، سونداي-اق، قۇلشاردىڭ اينالاسىنا توپتاسقان قىرىقمىلتىق اۋىلىنىڭ كۇيشىلەرى دە ۇزىلمەگەن ۇلكەن شىنجىر، ءبىر قاۋىم ەل. قۇلشار، اتاجان، قوجاحمەت، تەڭەل، تاجىك، قالدىعارا، قاراساي ت.ب. سياقتى كۇيشىلەر قاي حالىقتىڭ دا تاقياسىنا تار كەلمەس ءداۋپىرىم ونەرپازدار بولعان. قىرىقمىلتىقتىڭ قوتىرباس بولىمىنەن شىققان قاراساي اسقان كۇيشىلىگىمەن بىرگە – ۇلى جىراۋ. ونىڭ «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرىن» ايتىپ، اسپانعا التى كۇندە بۇلت ءيىرىپ، جەتىنشى كۇنى جاڭبىر جاۋدىراتىنى جايلى اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمەلەر ەل اۋزىندا ءالى بار... ء(سوز ۇتىرى كەلگەندىكتەن تاعى دا ايتا كەتپەسكە بولمايدى، مەنىڭ جوعارىدا كەلتىرگەن سويلەمدەرىم «شوعى باتىر شەجىرەسى» اتتى ەڭبەكتىڭ 103-104-بەتتەرىندە ءى.قىلىشماعامبەتۇلى دەگەننىڭ اتىمەن ەش سىلتەمەسىز ءھام وزگەرىسسىز بەرىلىپتى. بۇل دا جوعارىدا ايتىلعان «ءسوز-بارىمتانىڭ» ءبىر ءتۇرى – س.ن.)
كەشەگى ءبىر ەل ەگەمەندىك الىپ، ەسىن جيناپ، وتكەن-كەتكەنىن تۇگەندەي باستاعان تۇستاعى ءتاۋىر ءۇردىستىڭ تەرىس سيپات الىپ كەتكەن كەزدەرى دە جوق ەمەس. تاريح تۇگەندەۋدىڭ اياعى – تەك تۇگەندەۋ، اتا-بابا ارۋاعىن ۇلىقتاۋدىڭ ارتى اتا-باباسىنىڭ اتىن اسىرۋ ارقىلى ءوزىنىڭ ءباسىن اسىرۋ مەن باسىن اسىراۋعا اينالىپ كەتىپ جۇرگەنى كىمگە جاسىرىن؟! ولىگە ابىروي، تىرىگە مەرەي اپەرمەيتىن مۇنداي كەلەڭسىز ارەكەتتەن تەز تىيىلماساق، ۇلت قانا ۇتىلادى. قالىپتاسقان ءداستۇرلى ءان، كۇي مەكتەپتەرىنىڭ زاڭدىلىقتارى مەن شەڭبەر، شەگارالارىن ەلەمەي، «جىلىوي»، «بوزجورعا»، «اقەركە»، «ءامىرحان» ت.ب. سىقىلدى اندەردى ارقاعا قاراي سۇيرەۋ، الكەي مارعۇلانداي ابىزدىڭ «جالايىر كۇيلەرى» دەپ تاڭبالاعان شىعارمالارىن ابىلاي حانعا تەلۋ سياقتى جامان ۇردىستەر ءار جەردەن بەلەڭ الىپ قالىپ ءجۇر. جاقىندا تاعى ءبىر سونداي ەرسى ءىستىڭ ىرىقسىز كۋاسى بولدىق. تەلەديدارداعى ءبىر ۇلان ايتىستا بەلگىلى ايتىس جۇرگىزۋشىسى ءجۇرسىن ەرمانوۆ قىرىقمىلتىق قوتىرباس قاراسايدىڭ «قاراساي» دەگەن كۇيىن شاپىراشتى قاراساي باتىرعا تەلىپ-اق جىبەرگەنى... ارۋاقتى بابالار: ابىلايدىڭ دا، قاراسايدىڭ دا، سەگىز سەرىنىڭ دە اللا بەرگەن ابىرويلارى بارشىلىق. كەيىنگى ۇرپاق سول اتاققا ىلايىقتى يە بولىپ جۇرسە دە جەتەدى. ودان باسقا ارەكەتتىڭ ءبارى ابىرايسىزدىققا ۇشىراتادى!..»
بۇل ماقالانىڭ جازىلعانىنا دا ءبىر مۇشەل، ياكي ون ءۇش جىل ءوتتى. مەن ماقالا جازدى ەكەن دەپ، كەتەۋى كەتكەن دۇنيەنىڭ كەتىگى قايدان بۇتىندەلە قويسىن؟! ودان ارى سەتىنەي تۇسپەسە! وسىدان ءسال كەيىن ماعان اتايى ونەرپاز، داۋلەسكەر دومبىراشى، كورنەكتى كومپوزيتور نۇرعيسا تىلەنديەۆتىڭ «ارۋاقتى بابام – قاراساي» اتتى مۋزىكالى پوەماسىن تىڭداۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. تۇسكەنى بار بولسىن، شەبەر قولدان شىققان شەدەۆر شىعارمانىڭ كۇرەتىن – لەيتموتيۆى ايتىلمىش «قاراساي» كۇيى بولىپ شىقتى! باتىستىق كۇي مەكتەبى مەن جەتىسۋلىق كۇي مەكتەبىنىڭ اراسىنداعى اسپان مەن جەردەي ايىرماشىلىقتى تامىرشىداي تانيتىن ۇلى كومپوزيتوردىڭ مىناۋ ارەكەتىن نەگە جورىرىمدى بىلمەي كۇيزەلدىم. «كەۋدەمسوقتىق» دەيىن دەسەم، ول ۇلتقا ولشەۋسىز ەڭبەك سىڭىرگەن ادام جانە بۇگىندە كوزى جوق، باقيدىڭ جولاۋشىسى. دەمەيىن دەسەم، ەسەم كەتىپ، رۋحىم تونالىپ جاتىر! قالايدا قارا سيا، اق قاعاز كوتەرەدى عوي دەپ، اقيقات ءۇشىن وسى جولداردى تاڭبالاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدىم...
ەندى قاراسايدىڭ «جىر-كۇيلەرىنە» توقتالماقپىن. قاراساي جىراۋدىڭ كوپتەگەن شاكىرتتەرى بولعانى بەلگىلى. ولاردىڭ ىشىندە: كەردەرى قۇدايبەرگەن، تابىن تورەباي، كەتە قايروللا، ءالىم ناۋرىزبەك، شەركەش جولجان سىندى دۇلدۇلدەر وتكەن. سولاردىڭ ءبىرى – ءۇن-جازبا، بەينە-جازبالارى بۇگىنگە جەتكەن ناۋرىزبەك جىراۋ. بۇل ۋاقتا «ناۋرىزبەكتىڭ سازى» دەپ تەرمە-تولعاۋلار ايتىپ جۇرگەن جاستار، شۇكىر، جەتەرلىك. ءبىز بۇگىن وسى ماقام-سازداردىڭ قاراسايدان باستاۋ العانىن دالەلدەمەكپىز. قازىر اقتاۋ قالاسىندا «قاراساي-قازي»، «ەدىگە» سىندى ەسكى جىرلاردى جىرلايتىن بازارباي سابىروۆ اتتى ۇلكەن جىرشى تۇرادى. ول كىسى اڭگىمەسىن بىلاي ساباقتايدى: «1969 جىلى تاۋ استىندا ءبىر بەگەي (رۋ اتى – س.ن.) اعايىننىڭ تويىندا جىرلاپ وتىر ەم، توردە ايتقۇل جۇماعازى، شوعى تىنىقۇل اتتى اجارلى شالدار وتىردى. مەن سول كەزدە «مودا» بولعان ناۋرىزبەكتىڭ ماقامدارىمەن تالپاشتاپ-اق جاتقام، ءبىر كەزدە كوپ ىشىنەن بىرەۋ شاقشيا قاراپ: «ءاي، بالا، ايتساڭ، ءوزىمىزدىڭ ادايدىڭ ساراناۋ سازىمەن ايت، بولماسا، باستى قاتىرما!» – دەپ تاستاعانى... مەن اعىنداپ كەلە جاتىپ كەرمەگە تاپ بولعانداي داعدارىپ-اق قالعام، كەنەت جۇماعازى اقساقالدىڭ ساڭق ەتكەن داۋسى شىقتى: «ەي، سەن كورگەنسىز، نەنىڭ ءجونىن ءبىلىپ جىردى ءبولىپ وتىرسىڭ؟! بۇل بالانىڭ سالىپ وتىرعانى قىرىقمىلتىق قوتىرباس قاراسايدىڭ سازدارى. مەن قاراسايدىڭ قاسىنا قارشادايىمنان ەرىپ قوسشىبالاسى بولعان جانمىن. جارىقتىق، قاراساي جىراۋ باستاپقىدا ادايدىڭ سالقام سازدارىمەن دەستەلەپ وتىرىپ، ءتۇن ورتاسى اۋعاندا شاڭقىلداپ ءبىر جوسىن ماقامعا تۇسەتىن. سول ەكپىندى تۇيدەكتى جىر-كۇي تاڭ اتقانشا سوزىلاتىن. قاراساي وسى سازعا باسقاندا قاۋمالاعان كوپتىڭ شىرماي باستاعان ۇيقىسى شايداي اشىلىپ، كوزدەرى شىراداي جانىپ سالا بەرەتىن! شاكىرتى ناۋرىزبەكتىڭ بۇگىندە ورنەك قىلىپ جۇرگەنى ۇستازىنىڭ سول «ءتۇن-اۋا» سازى... ايتا بەر، قاراعىم، وسى باعىتىڭنان جاڭىلما!» – دەپ دەم بەرىپ-اق جىبەرگەنى! سودان سوڭ-اق مەنىڭ باقايىمنان قاققان، قاپىمدى باققان ادام بالاسى بولعان جوق!..» ەندى وسى دايەكتى ناۋرىزبەك جىراۋدىڭ ەڭ كورنەكتى شاكىرتى، ارال-قازالى جىر مەكتەبىنىڭ ءىرى وكىلى، بۇگىندە كەنتاۋ قالاسىنىڭ تۇرعىنى 69 جاستاعى بولاتبەك ەرداۋلەتوۆ بىلاي دامىتادى: «ناۋرىزبەك جىراۋدان ايتىپ جۇرگەن ماقامدارى تۋرالى سۇرايتىنمىن. سوندا ول كىسى: «مۇنىڭ ءبارى ۇستازىم اداي قوتىر قاراسايدىڭ ماقامدارى» دەۋدەن جالىقپايتىن» ء(وز اۋزىنان جازىپ العان جىرشى اماندىق كومەكۇلى –س.ن.). ال ا.جۇبانوۆ مۇراعاتىنان دا ءبىزدىڭ پىكىرىمىزدى دالەلدەيتىن تالاي نارسەنىڭ شىعارى انىق، بىراق ول كومبەنى يگەرۋ – كەلەر كۇندەر ەنشىسىندەگى شارۋا. مىنە، بۇل دالەلدەردىڭ ءبارى قاراساي جىراۋعا ءوزىنىڭ ءتول مۇرالارىن قايتارىپ بەرەتىن ۋاقىتتىڭ جەتكەنىن دالەلدەيدى. جىراۋ مۇراپاسىن كەيىنگە جەتكىزۋدە ناۋرىزبەكپەن بىرگە، جىراۋدىڭ تۋعان جيەنى قارتباي قىلىشۇلى جىرشىنىڭ دا كوپ ەڭبەك سىڭىرگەنىن ايتقاندى ءجون سانادىق. ول كىسى زامانا جەلىمەن ىعىپ ءجۇرىپ، جامبىل وبلىسىنىڭ مەركە اۋدانىندا سىپاتاي باتىر قورىمىنان ماڭگى تىنىس تاۋىپتى. قارتبايدىڭ ايتۋىنشا، قاراسايدىڭ كۇيلەرى، ونىڭ ىشىندە اتالمىش «قاراساي» كۇيى دە، جىراۋدىڭ شابىت شاقىرۋ ءۇشىن، تىڭدارماندار ساناسىن ءبىر نۇكتەگە بايلاپ، وزىنە بۇرۋ ماقساتىندا تارتاتىن شىعارمالارى كورىنەدى.
ونەرتانۋ عىلىمىندا «اداي كۇيلەرى» دەيتىن مەكتەپ بارى ءمالىم. سول مەكتەپتىڭ شۇرايلى ءبىر سىنىبى وسى شوعى اۋلىنا دا حاس. جوعارىدا اتتارى اتالعان كۇيشىلەرگە قوسا، وسى اۋىلدىڭ وسپان، داۋلەتنياز سىندى كۇيشىلەرىنىڭ دە مۇرالارى تابىلىپ وتىر. شەركەشبايۇلى داۋلەتنيازدىڭ بۇرىن اتاقتى تامشى-شەبەر ەكەنىن بىلسەك، ەندى ونىڭ «شۇبارتاي» اتتى عاجايىپ كۇيى دە قولىمىزعا ءتۇستى. داۋلەتنيازدىڭ ەسكەلدى شۇبارتاي مىرزا قوسۋىت ءباھادۇر ۇلىنىڭ كۇمبەز-تامىن سالعانى ءمالىم. ول كۇمبەز ءالى كۇنگە ۇلى قىردىڭ توسىندە كونە قوڭىر دومبىراداي كۇڭگىرلەپ تۇر. وسىلاردىڭ قاتارىندا جىراۋدىڭ نەمەرە ءىنىسى ءھام شاكىرتى قالى نەمەرەسى مۇسا ۇلى تاجىك (1884-1953) ءارى ايتۋلى كۇيشى، ءارى داڭعىلبوز جىرشى بولعان ادام. اعاسىنىڭ مۇرالارىن ارتقىعا اماناتتاۋدا ول كىسىنىڭ دە ەڭبەگى ولشەۋسىز. تاجىكتىڭ شاكىرتى ءالىم-كەتە قايروللا يمانعاليۇلى (1907-1990) دا جىراۋ مۇرالارىن جەتكىزۋشىلەردىڭ ءبىرى.
قاراسايدىڭ بايمۇحان (1889-1982) دەگەن جالعىز ۇلىنان – دابىل، مەيىرمان تارايدى. ولاردىڭ ۇرپاقتارى قازاقستاننىڭ ءار ايماعىندا عۇمىر كەشىپ جاتىر.
قاراساي قالىۇلى مەن تاجىك مۇساۇلىنىڭ بەگەي سارمان شەبەر جاساعان كەسىكباس دومبىرالارى ۇرپاقتارىنىڭ جاردەمىمەن ماڭعىستاۋ وبلىستىق مۇراجايىنان جاي تاپتى. «كەسىكباس» دەمەكشى، اتاقتى سۇگىر جىراۋ بەگەندىكۇلىنىڭ ءدال وسى قوس دومبىرادان اۋمايتىن «كەسىكباسىن» دا جاساعان سارمان شەبەر ەكەنىن جىراۋدىڭ ۇلى وتەلگەن اقساقال ايتىپ كەتكەن. بەينەجازباسى قولىمىزدا ساقتاۋلى.
كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر اراسىندا قاراسايدى اداي قايقىلارىنا قوسۋ نيەتى بايقالادى. جاس شاعىندا ول كىسىنىڭ دە «قايقى» اتانۋى ابدەن مۇمكىن، ايتسە دە، قاراساي جىراۋ «قايقىلىق» اتاققا ءزارۋ ەمەس. ونىڭ قازىرگى ءبىز تانىعان تۇلعالىق بولمىسىنىڭ ءوزى جىراۋدى ۇلتىمەن بىرگە جاساتا بەرەرىنە كۇمان جوق.
نەشەمە ىقىلىم زامانداردىڭ شەجىرەسى مەن ۇلت تاريحىنىڭ قانشا قىرتىس-قاتپارلارىن بويىنا جيعان «قىرىمنىڭ 40 باتىرى» سىندى جىر-مۇحيتىن ءوز زامانداسى مۇرىن جىراۋمەن تەل جىرلاپ، كەيىنگىگە امانات قىلعان ۇلى جىراۋ قاراساي قالىۇلى ءوزى ولشەۋسىز ونەرىنىڭ ارقاسىندا قاھارلى جونەيىت حاننان قازاققا الىپ بەرگەن جەرىندە شىرشالى اتتى قورىمنان تىنىس تاپقان. قاسىندا زايىبى جانە جەڭگەسى اقشا مالباعار جۇبايى (بەكەت اتا شوبەرەسى قۇلمۇحامبەتۇلى سامالىق سوفىنىڭ قىزى) جاتىر...
R.S.: بۇل ماقالانى وسى نوتادا اياقتاۋعا دا بولار ەدى، الايدا كوكىرەكتى كەمىرگەن كوپ كۇيىك ىرىق بەرمەي اق قاعازعا قارا سيانى تاعى جاعا جونەلدى...
ءبىز قازىر جاھاندانۋ ۇدەرىسىنىڭ ابدەن كۇشكە مىنگەن تۇسىنا تاپ كەلدىك. ءتىپتى، زامانا ءۇردىسى، ءسال اسىرەلەپ ايتقاندا، جاھاندانۋ ەمەس، جاھاننامدىق ءداۋىردىڭ ءاۋىرىن سەزدىرەتىندەي... ادام (ۇلت دەپ، كەرەكسە ادامزات دەپ ۇعىڭىز) جۇرەگىندەگى قۇدايلىق رۋحتى ءتىرى ساقتايتىن كيە، ول – عاسىرلار تالقىسىنان ولمەي وتكەن ۇلتتىق ۇلى مۇرا بولىپ تابىلادى. ال ول قاسيەتتى رۋحتى جويۋ جولىندا مىگىرسىز مايدان اشقان اسا قاتىگەز قارا كۇش بار ەكەنىن ءبىز ءدايىم ەسكەرە بەرمەيمىز. ءسوزىمىزدىڭ باسىندا دا ايتتىق، ول رۋح ۇلت بويىنان جويىلسا، وندا ءبىزدىڭ بۇگىنگى ءسۇردىم دەپ جۇرگەن ءومىرىمىزدىڭ، قۇردىم دەپ جۇرگەن قوعامىمىزدىڭ قۇردىمعا قۇلاماۋى مۇمكىن ەمەس! اشىق كۇندە جاماندىق شاقىرۋدان اۋلاقپىن، بىراق ءبىزدىڭ بۇ دۇنيەدە بارلىعىمىزعا، بۇدان ارى دا بار بولۋىمىزعا كەپىلدىك بەرەتىن ەڭ باستى قۇندىلىقتارىمىزدىڭ مۇشكىل جايى دابىل قاعارلىق كۇيگە الدەقاشان جەتكەن! كيەلى رۋح قالاي جويىلادى؟ ول، البەتتە، ۇلت جۇرەگىن ءوزىنىڭ ساف اسىلدارىنان اينىتىپ، رۋحاني اعزاسىنا جاتتەكى مادەنيەتتەردى ءسىڭىرۋ ارقىلى جۇزەگە اسادى. ءبىز دە، مىنە، ەكى عاسىرعا اينالدى، مىگىرسىز جۇرگىزىلگەن جاۋلاۋشى ساياساتتىڭ ناتيجەسىندە ءتول-باستاۋلارىمىزدان جەرىپ، جاتتىڭ جۋىندىسىنان قورەك ايىراتىن قۇلتەكى قالىپقا تۇستىك! قازىرگى ەتەك الىپ بارا جاتقان داڭعازا-شوۋلار مەن داربازا-شۋلار ۇلت بويىنان ۇلى رۋحتى ۇركىتۋ ءۇشىن جاسالىپ جاتىر. جات كۇشتىڭ اسقىنعانى، باسىنعانى سونشالىق، زىميان ساياساتىن ءوز قولىمىزبەن جۇرگىزۋ مۇمكىنشىلىگىنە يە بولىپ ۇلگەردى! سوندىقتان، ەندىگى ۇرپاققا ساف ءدىنىڭ دە، پاك ءدىلىڭ دە، باي ءتىلىڭ دە، اسىل ونەرىڭ دە جات كورىنۋى زاڭدىلىققا اينالىپ بارادى. شۋلىعان شوۋلاردى بىلاي قويايىقشى، ادامزاتتىڭ ەڭ وزىق ونەرى بولىپ سانالاتىن باتىستىق كلاسسيكالىق مۋزىكالاردىڭ ۇلت اعزاسىنا اكەلگەن زيانى تۋرالى ويلانعان جان بار ما ەكەن؟ جات مادەنيەتتىڭ اتى – جات مادەنيەت. ال ولارعا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ەڭ جوعارى مۇمكىندىك تۋعىزىلىپ وتىرۋىنىڭ استارىندا قانداي ساياسات جاتقانىن كىم ايتا الار؟.. بۇگىنگى ساحنادا قازاقتىڭ قاستەرلى جىرىنا ون مۇينەت ۋاقىتتى قيمايدى، بىراق كورەرمەنى ون ادامنان اسپايتىن وپەرالارعا ارنالعان التىنمەن اپتالعان، كۇمىسپەن كۇپتەلگەن سارايلار، ءبىزدىڭ قاسىرەتتى دالامىزدا، مىنە، عاسىرعا اينالدى، سالتانات قۇرىپ تۇر! وعان، ءتىپتى، جان ادام بارماسا دا، سول سالتاناتىن جويماي تۇرارىنا كۇمان جوق! نەگە؟ ال باعانادان قاقساپ جوعىن جوقتاپ وتىرعان ءبىزدىڭ رۋحىمىزدى قۇدايلىق نۇرعا جالعايتىن قاسيەتتى جىر ونىڭ بوساعاسىنان دا سىعالاي المايدى! بىزدە قۇنى نەشە مەكتەپتەر اشۋعا جەتەتىن باتىستىق مادەنيەت قۇرالىن، ياكي ونىڭ ىشىندە دە شىركەۋلىك مۋزىكا اسپابىن الۋ ءۇشىن پارلامەنتتىك دەڭگەيدە ماسەلە كوتەرىلەدى. وعان مەملەكەت بيۋدجەتىنەن اقشا بولدىرەدى. ال ادامزاتقا ورتاق تەلەگەي-تەڭىز مۇرالارىمىز باسقا تۇگىلى، ءوز قاجەتىمىزگە جاراماي اياق-استى بولىپ جاتادى!
تاعى ءبىر اسا شەتىن ماسەلە بار. باتىستىق ۇلى سازگەرلەر مەن سۋرەتشىلەردىڭ، اقىن-جازۋشىلاردىڭ عۇمىربايانىن تۇبىجىكتەپ زەۋىرتتەسەڭ، اق ولىممەن ولگەن ءبىرى جوق! كىلەڭ ءبىر مەرەز، جىن قاعۋ، قۇتىرۋ سىقىلدى كەساپات دەرتتەردەن جاپا شەككەن بەيباقتارعا ۇشىرايسىڭ. ءتىپتى، كەيبىرەۋىن قانشاما جىلدار بويىنا قۇدايدىڭ قارا جەرى قابىلداماي قويعان مىسالدار دا كەزدەسەدى! مۇنىڭ ءبارىن – ونەر نەمەسە ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرى الگى مىسكىندەردىڭ وزگەشە تالاي، ەرەكشە بولمىسىنا قاتىستى قالىپتى ءىس قىلىپ كورسەتىپ باعادى. ال قازاق ۇلتىنىڭ ۇلىلارىنىڭ ىشىنەن كولدەنەڭ كەسەلدەر مەن سىرتتان ەنگەن حاس دۇشپاننىڭ قولىنان بەيمەزگىل مەرت تاپقاندار بولماسا، اقىلىنان الجاسىپ ولگەن ءبىرى جوق! بۇل نەنى كورسەتەدى؟ بۇل – العاشقىلاردىڭ ەل-جۇرتى تۇتىنعان عايري ءدىننىڭ قىرسىعىنان ءىبىلىسي كۇشتەردىڭ، كاپىري جىنداردىڭ ارالاسۋىمەن ونەر تۋدىرىپ، سول ارقىلى جۇرت ساناسىن جاۋلاپ، اقىر اياعىندا كۇشى تاۋسىلعاندا الگى جات كۇشتەردىڭ مازاعىنا اينالعانىن كورسەتەدى. ويتكەنى عايري ءدىننىڭ جىن-جىبىلىستان ادامداردى قورعاپ قالۋعا كۇشى جەتپەيدى. اقيقي ءدىننىڭ ساف كاۋسارىن جۇرەككە سىڭىرگەن قازاق سىندى دەنى تازا حالىقتىڭ ۇلاندارى الگىندەي پاتولوگيالىق كەسەلدەرگە ۇرىنباعان.
ەندەشە، ويلانۋ كەرەك... ءۇلتتىرىلتۋ، ءدىلتىرىلتۋ عىلىمىمەن اينالىساتىن ۋاقىت الدەقاشان جەتتى. ەندى تىرىلمەسەك، ءبارى كەش بولۋى مۇمكىن. ول ءۇشىن، باستاۋىن اللا تاعالا ادام اتانىڭ كەۋدەسىنە رۋحتى ۇرلەگەندە پەرىشتەلەر سالعان جەتى سازدان الاتىن قاستەرلى مۇرانى جارىلقاۋىمىز كەرەك! سوندا عانا جارىلقانامىز، سوندا عانا اسپان-جەردىڭ اراسىنان سايا تاپپاي بەزەك قاققان قۋ جانىمىزدىڭ بابىن تابامىز!..
قوشقار-اتا – قولتىق قونىسى،
ماڭعىستاۋ ءۋالاياتى. 06.01.2016,
