«قازاقپارات» باسپاسىنان شىققان «قازاق بۇركىتشىلىگىنىڭ الىپپەسى» كىتابىنىڭ اۆتورى دانيار البوزىممەن سۇحبات – اتادان قالعان بۇركىتشىلىك ونەرى تاقىرىبى توڭىرەگىندە ءوربىدى. كىتاپتا قىران قۇستىڭ جاسى، دەنە مۇشەلەرىنىڭ اتاۋى، قىران قۇسقا قاتىستى اتادان قالعان دانالىق سوزدەر – دالا مەكتەبىندەگى بۇركىتشىلىكتىڭ جاي-جاپسارى تولىق قاراستىرىلعانداي. قىران بالاپانىن باۋلۋدىڭ قازاق دالاسىنداعى تاريحىن، قىران قۇسقا قاتىستى ۇلتتىڭ دۇنيەتانىمىن ءبىر كىتاپقا توپتاعان اۆتور بۇركىتشىلىك ونەرى جايلى كەڭىنەن اڭگىمەلەپ بەردى.
– بۇركىتشىلىك تاقىرىبىن ىندەتە زەرتتەۋىڭىزگە نە سەبەپ بولدى؟
– قىمىز بەن شۇباتتىڭ پاتەنتىن نەمىستەر يەمدەنىپتى، قىرعىزدار ءبىزدىڭ بۇركىتشىلىگىمىزگە كوز تىگىپتى دەگەن دۇربەلەڭدى اقپاراتتاردى وقىعان ساتتەن باستاپ، قازاق بۇركىتشىلىگىنىڭ الىپپەسىن جارىققا شىعارۋعا تىرىستىم. بۇركىتشىلىك – قازاق ءۇشىن قاستەرلى دۇنيە. قىران باپتاۋدىڭ قازاقى ءادىس-ءتاسىلى، قازاقى جولى ەشبىر حالىقتا جوق ءداستۇر. ءبىز ءوزىمىزدىڭ وسى ەرەكشەلىگىمىزدى قۇرمەتتەي الۋىمىز كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن.
بالا كۇنىمدە قىران قۇسقا قاتىستى اڭگىمەلەردى اۋزىمىزدىڭ سۋى قۇرىپ تىڭدايتىنبىز. ول كەزدىڭ اقساقالدارى قىران قۇس تۋرالى تولعاعاندا اڭگىمەنىڭ مايىن تامىزاتىن ەدى. ۋاقىت وتە بۇركىت جايلى اڭگىمەلەر دە ازايدى، قىران قۇستىڭ سىنى مەن سىرىن بىلەتىندەردىڭ دە قاتارى كەمي باستادى. سوندا ءبىزدىڭ بالالارىمىز اتا ونەرىن قايدان بىلمەك دەگەن وي ءجيى مازالايتىن. سول بالا كۇنگى جادىمدا ساقتالعان اڭگىمەلەردى سانامدا ءتىرىلتىپ، بۇگىنگى كانىگى بۇركىتشىلەرمەن اڭگىمەلەسىپ، بۇركىتشىلىك تۋرالى قالام تەربەگەن ەتنوگرافتارىمىزدىڭ جاعدا بابالىقۇلى، ا. تۇردىباەۆ، ت.ب. عالىمدارىمىزدىڭ، بۇركىتشىلەرىمىزدىڭ بۇرىن-سوڭدى جازعان دۇنيەلەرىنە قايتا ورالىپ، وسى كىتاپتى جازۋعا بەكىندىم.
– قازاق دۇنيەتانىمىندا قىران قۇستاردىڭ جاراتىلىس ەرەكشەلىگى، دەنە مۇشەلەرىنىڭ اتاۋى جانە سىنى قانداي ماڭىزعا يە؟ قىران قۇستىڭ قاسيەتتەرىن، قابىلەتتەرىن ادامنىڭ بويىنداعى ەرەكشە مىنەزگە تەڭەۋ ءداستۇرى بىزدە قانشالىقتى ساقتالعان؟
– قازاقتا قىران قۇسقا ءتان، قىران قۇستاردىڭ جاسىنا، دەنە مۇشەلەرىنە ءتان سيپاتتاردى ادامنىڭ مىنەزىنە شەندەستىرۋ كوپ. ماسەلەن، قازاق مومىن، قاق-سوقپەن ءىسى جوق، تۋرا سويلەپ، تۋرا جۇرەتىن، كوپ سوزدىلىكتى ۇناتپايتىن ادامداردى «توماعا-تۇيىق ەكەن» دەپ، توماعامەن بايلانىستىرىپ جاتادى. مۇنداعى توماعاڭىز – بۇركىتتىڭ ەكى كوزىن ساڭىلاۋسىز جاۋىپ تۇراتىن، تاماق باۋلى، ايدارلى باس كيىمى. توماعالى بۇركىت تىنىش وتىرادى. «توماعا-تۇيىق» تا وسىدان كەلىپ شىقسا كەرەك.
كەيبىر ءالجۋاز، ءسوز بىلمەيتىن ادامدى «بوز وكپە» دەپ جاتادى. سول «بوز وكپەڭىز» – ارىقتاتۋ ءۇشىن قىران قۇسقا بەرىلەتىن مالدىڭ وكپەسى. قىستا دالاعا ىلىنگەن وكپە اياز سورىپ ءتۇسى بوزارعاندىقتان، قۇنارسىزدىعى دا ەسكەرىلىپ، «بوز وكپە» دەپ اتالعان. الايدا، بوز وكپەنى شيكى وكپەمەن شاتاستىرۋعا بولمايدى. ويتكەنى، قازاق نارەستەلى بولدىق دەگەندى «ءبىر شيكى وكپەلى بولدىق» دەيدى. ايتا بەرسەك، مۇنداي مىسالدار جەتكىلىكتى.
قىران قۇس اتاۋلىعا قاتىستى ىرىمدار، ماقال-ماتەلدەردى دە كىتاپقا ەنگىزدىك. قازاقتا «بۇركىت قوندى، باق قوندى» دەگەن ىرىم بار. «بۇركىت تۇرعان جەردە جىن-شايتان تۇرمايدى» دەيدى.
– قازاق بۇركىتشىلىك ونەرىنىڭ بۇگىنگى تاڭداعى باستى ماسەلەسى نەدە؟ اتا-بابادان قالعان وسى ءداستۇردى ءبىز قانشالىقتى ءىلىپ اكەتىپ وتىرمىز؟
– بۇركىتشىلىك ءداستۇرىن ەكى توپ جالعاستىرۋعا كۇش سالىپ كەلەدى. ءبىرىنشى توپ – جازۋشىلار، زيالىلار، قوعام قايراتكەرلەرى، ۇلت جاناشىرلارى. بۇلار باسپاسوزدە، تەلە-راديودا، كىتاپتارى ارقىلى بۇركىتشىلىكتىڭ قىر-سىرى، قىران قۇستاردىڭ سىن-سيپاتى جايلى كەڭىرەك اڭگىمەلەپ، بۇگىنگىنىڭ ادامىنىڭ قۇلاعىنا قۇيۋدا. ەكىنشى توپتاعىلار – قازاقتىڭ بۇركىتشىلەرى. بۇركىتتى باپتاۋدىڭ قيىندىعىنا قاراماستان ولار وسى ونەردى ساقتاپ قالىپ وتىر.
– بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدەگى قىران باپتايتىندار بايىرعى بابا مۇراسىنا قانشالىقتى بەرىك؟
– بۇركىتشىلىك – انشىلىك، كۇيشىلىك سياقتى، اتادان بالاعا تەك ارقىلى، ونەگە ارقىلى بەرىلەدى دەيدى. ءبىزدىڭ قازىرگى بۇركىتشىلەرىمىز ەشقانداي جاڭالىق اشقان جوق. بارلىعى اتا ءداستۇرىنىڭ نەگىزىندە. بۇگىنگى قازاق بۇركىتشىلەرىنىڭ اشقان ءبىر جاڭالىعى – بۇركىتتى جاياۋ ۇستاپ جۇرگەن كەزدە، بەلگە تىرەپ ۇستايتىن، جاياۋ ادامعا ارنالعان بالداق ويلاپ تاپتى. مۇنى قازىرگى بۇركىتشىلەر شىعاردى. ءبىزدىڭ اتا-بابامىز ەشقاشان جاياۋ جۇرمەگەن. سوندىقتان مۇنداي بالداق جاساماعان. تەك اتقا سالاتىن عانا بالداق جاساعان. جالپى، بۇركىتشىلىك تەحنولوگياسىنىڭ نەگىزى اتادان بالاعا جالعاسىپ كەلە جاتقان ۇلتتىق ىلىمدە جاتىر.
– جالپى، وسى بۇركىتشىلىك، قىران قۇستى باپتاۋدىڭ سيرەپ بارا جاتقانى ءبىزدىڭ قانىمىزداعى دالامەن، تابيعاتپەن بايلانىستى ءبىر گەننىڭ جوعالۋىنا، ال، ول ۇلتتىق مىنەزدىڭ وزگەرۋىنە الىپ كەلەدى دەپ ويلامايسىز با؟
– ءبىزدىڭ مىنەزىمىز ەشقاشان تۇتاستاي وزگەرمەيدى. سەبەبى، دالامەن، تابيعاتپەن ەتەنە جاقىنداستىراتىن ۇلتتىق ونەرىمىز، كاسىبىمىز كوپ. بۇركىتشىلىكتى ودان ءارى شىڭداي ءتۇسۋ ارقىلى ءبىز اتا تەككە عانا ەمەس، دالانى ءتۇسىنۋ مىنەزىمىزگە دە قايتا ورالامىز دەپ ويلايمىن. دالامەن، دالانىڭ تاعىسىمەن ءۇنسىز تىلدەسۋ، ۇعىسۋ قازاقتىڭ قانىندا بار قاسيەت.
– قىران قيىرداعىنى شالادى دەيمىز عوي. وسى ءسوز قانشالىقتى عىلىمي نەگىزدى؟
– قىراننىڭ كوزىنىڭ وتكىرلىگى ادامنىڭ كوزىنىڭ وتكىرلىگىنەن ءجۇز ەسە ارتىق ەكەنىن كوپتەگەن عالىمدار، ەتنوگرافتار مويىندايدى. قىران كوك اسپاندا نۇكتەدەي عانا بولىپ كورىنىپ ۇشىپ جۇرگەن ۋاقىتتا، جەر تۇستەس جورعالاعان سارشۇناقتى كورەدى. ال بىراق ادام كورگەن نارسەنى بۇركىت كورە المايدى. مىسالى، بۇركىت قوناقتاپ وتىراتىن ماڭعا ءبىر ۇلكەن ۇيا نەمەسە كۇركە جاساپ، سوعان تىعىلىپ وتىرساڭىز، بۇركىت ونى جانسىز نارسە دەپ ەسەپتەيدى. بۇركىت ءۇشىن جاندى نارسە – جىبىرلاعان قوزعالىس. جىلان جىلۋدى سەزەدى عوي. ال قىران قۇس قوزعالىستى كورەدى. ال كۇركە قوزعالماسا، بۇركىت ءۇشىن ول ەشتەڭە ەمەس. ادام: «ويپىرماي، بۇرىن جوق مىنا كۇركە قايدان پايدا بولدى؟!» دەپ ويلار ەدى. ال بۇركىت ونى ەشقاشان ويلامايدى. كورگىشتىكتىڭ سالىستىرمالى كاتەگوريا ەكەنىن وسىدان بايقاۋعا بولادى.
– قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا بۇركىتشىلەردىڭ ناقتى سانى بار ما؟
– بۇركىتشىلەردىڭ ءتىزىمى، ءومىربايانى، قاي جىلدان بۇركىتشىلىكپەن اينالىسىپ كەلە جاتقانى تۋرالى تولىق مالىمەت بار. ونى كىتاپ ءۇشىن جاساپ ەدىم، الايدا، ەسىك قالاسىنداعى مۋزەيگە تاپسىردىم. ەسىك قالاسىنداعى ۇلتتىق مۋزەي بۇركىتشىلىك تۋرالى بۇرىش اشتى. اۋەلدە ساياتشىلىق بۇرىشى دەپتى. الايدا، ساياتشىلىق كەڭ ۇعىم، وعان سايات قۇرۋدىڭ بارلىق تۇرلەرى تۋرالى دەرەك ەنۋ كەرەك، سوندىقتان «قازاق بۇركىتشىلىگىنىڭ تاريحى» دەگەن بۇرىش بولسىن دەپ ۇسىنىس جاساپ ەدىم، قۋانا قابىلدادى. بۇركىتشىلىك دەگەن ءسوزدىڭ قاسىنان قازاق دەگەن ءسوزدى ەشقاشان تاستاماڭىزدار دەدىم. سەبەبى، ءبىز بۇركىتشىلىگىمىزدەن ايىرىلىپ قالايىق دەپ وتىرمىز. ال، ول ءبىزدىڭ ەڭ ۇلكەن ونەرىمىز.
– جاقسى باپتالعان قىران قانشا اڭ ىلەدى؟
– ايتقىشتار ءبىر قىستا جەتپىس-سەكسەن تۇلكى الدىق دەپ جاتادى. ايتۋعا وڭاي. ءسوزدىڭ شىنىنا كەلسەك، 22-25 تۇلكىدەن ارتىلمايدى.
– بۇركىت قاسقىر الا ما؟
– قاسقىر الاتىن بۇركىت شاڭدا كەزدەسەدى. ول ءۇشىن بۇركىتىڭىز قارۋلى، ءسىڭىرلى، قايراتتى، قايتپايتىن بولۋى كەرەك. بۇركىتتىڭ كوپشىلىگى ۇركىپ تۇرعان تۇلكىگە تۇسپەيدى. ونىڭ سەبەبى – بابىنىڭ كەلىسپەۋى، جۇرەكسىزدىگى. ءبىر رەت تۇلكىگە ءتۇسىپ، اياعىن شايناتىپ العان بولسا، بۇركىت تۇلكىگە مۇلدەم جولامايدى. سەبەبى، بۇركىتتىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى مىقتى.
موڭعولياعا بارعاندا قاپىن بۇركىتحانۇلى دەگەن بۇركىتشىمەن اڭگىمەلەستىم. «بۇركىتىڭ ءۇشىن قاتتى ۋايىمداعان كەزىڭ بولدى ما؟»، – دەپ سۇرادىم. سونداعى بۇركىتشى جىگىتتىڭ ايتىپ بەرگەن اڭگىمەسى مىناۋ:
قاسباتىر دەگەن بۋريات ميلليونەر بار ەكەن. سول ۋلان-باتورعا ءبىزدىڭ بۇركىتشى جىگىتىمىزدى ىزدەپ كەلىپ، قولقا سالىپتى. بۇركىت پەن قاسقىردىڭ تابيعاتتا جان بەرىسىپ، جان الىسىپ الىسقان بەينەفيلمى كەرەك. بۇركىتىڭدى جاڭا ۇستالعان، ازۋى ۇستاراداي قاسقىرعا سالايىق. ەگەر بۇركىتىڭدى قاسقىر جەپ قويسا، ميلليون تۋگريك (موڭعولدىڭ اقشا ولشەم بىرلىگى) بەرەم. ال زاۋدە بۇركىتىڭ قاسقىردى السا، ەكى ميلليون تۋگريك بەرەم دەيدى. ەكى ميلليون تۋگريك كوپ اقشا. ءارى بۇركىتشى قارجىلىق قيىندىق كورىپ ءجۇر ەكەن، كەلىسەدى. تۇنىمەن قۇدايدان «بۇركىتىمدى امان قالدىر» دەپ جىلاپ، تىلەك تىلەپ شىعىپتى. سول بۇركىت قاسقىردى الىپتى.
وزىمىزدە دە بۇركىتشىلىگىمەن داڭقى شىققان جالايىر شورا، نايمان تىنەي سەكىلدى ازاماتتارىمىز بولعان. تىنەيدىڭ قىرانى ايۋعا تۇسكەن دەگەن اڭىز بار.
قىران قۇس ناعىز بابىنا كەلسە، ءوزىنىڭ الىنە قاراي تۇلكى، قارساق، ءمالىن، سۋىر، ەلىك، تاۋەشكى، قاراقۇيرىق، اقبوكەن، ءتىپتى قاسقىر سياقتى ازۋلى دا كۇشتى جىرتقىشقا تۇسە بەرەدى. كوپشىلىك قىراندار، اسىرەسە، ءتۇز بۇركىتى ءوز ءالىنىڭ جەتەر-جەتپەسىن شامامەن بىلەتىن بولعاندىقتان كەزدەسكەن اڭداردىڭ بارىنە تۇسە قويمايدى. سويتسە دە، قىرانداردىڭ بۇعى، قابان، ايۋ سياقتى اسا ءىرى اڭدارعا تۇسكەن، ءتىپتى قاتتى جىلدامدىقپەن كەلە جاتقان اۆتوكولىككە، اۋەدەگى ۇشاققا شابۋىل جاساعان ساتتەرى بار ەكەن. بۇل دا قىران قۇستىڭ جۇرەكتىلىگىنىڭ ءبىر كورىنىسى بولسا كەرەك.
– بۇركىتتى قانشا ۋاقىت قولعا ۇستاۋعا بولادى؟
– بۇركىتتىڭ اڭعا سالۋ جاسى – ون جىل مولشەرى. بىراق ەرەكشە قىران بۇركىتتەر مەن اتاقتى قۇسبەگىلەردىڭ كەيبىر بۇركىتتەردى 20-30, ءتىپتى 50 جىل بويى اڭعا سالعانى تۋرالى قىزىقتى مالىمەتتەر دە بار.
– بۇركىت جانە بۇركىتشى تۋرالى تاعى قانداي قىزىقتى دەرەكتەرمەن بولىسە الاسىز؟
– ەرتەرەكتە قاعان، حان-سۇلتاندار، باي، داۋلەتتى ادامدار قىراندارىنا ارناپ ارنايى ءۇي تىككەن. كەدەي نەمەسە ورتاڭقول قۇسبەگىلەر قىرانىن وتباسىنىڭ ءبىر مۇشەسىندەي كورىپ، ءۇيدىڭ سول بوساعاسىنا تۇعىر قويىپ، سوعان وتىرعىزىپ قوياتىن بولعان.
داڭقى الىسقا جايىلعان بۇركىتتى قازاق جىلقىعا دا ايىرباس جاساعان. ال بۇركىتى اڭ الا الماسا ول ءۇشىن قىران قۇس ەمەس، ونى باپتاعان يەسى كىنالى سانالعان. ءتىپتى، بۇركىتى يەسىنىڭ بەتىن تىرناپ السا دا، قۇسقا كەيىمەگەن. «بۇركىتشى ءۇشىن بۇركىتىن ساباپتى دەگەننەن ابىرويسىزدىق جوق» دەيدى «سايات» كىتابىندا.
– قازاق قىراننىڭ قادىرىن بىلەدى دەسەك تە، لايىقتى باعالاي الماي جۇرگەن قۇستار بار ما؟
– كوپ قوي. ماسەلەن، اۋىز ادەبيەتى مەن جازبا ادەبيەتىمىزدە، حالىق اندەرى مەن ولەڭ-جىرلارىمىزدا «بيدايىق» اتتى قىران جايلى نەبىر ادەمى تەڭەۋلەر، ماقال-ماتەلدەر، وي-تۇيىندەر جەتىپ جاتىر. «بيدايىقتىڭ ورنىنا قارعا-قۇزعىن قونا الماس» دەيتىن اسقار توقماعامبەتوۆ. اقان سەرىنىڭ سۇلۋ دا سىرلى «سىرىمبەت» ءانىن كىم بىلمەيدى؟ «بيدايىققا لايىق ەركەم ەدىڭ، بوكتەرگىگە قور بولىپ باراسىڭ با؟». «بيدايىقتان سۇلۋ قۇس بولماس» دەگەن ماتەل دە راس، «بۇلتقا ۇيالاعان بيدايىقتاي» دەپ ونى كوككە كوتەرمەلەۋ دە راس ەكەن. وعان سول «بيدايىقتى» ۇستاپ، سۋرەتكە ءتۇسىرۋ باقىتى بۇيىرعان بىزدەر كۋا. سول «بيدايىق» تۋرالى دەرەكتەر از، تىم از. بۇل ءبىزدىڭ اسەم دە تەگەۋرىندى قىرانعا دەگەن سامارقاۋلىعىمىزدان شىعار.
قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ كوپشىلىگى يتەلگىنى مەنسىنبەيدى. «يتەلگى ەتەك بىلعايدى» دەگەن كەلەكە ماقال دا بار. نەگە ەكەنى، سول يتەلگىگە اراب قۇسبەگىلەرى وتە قۇمار. ولار يتەلگىنى قازاقستاننان زاڭدى-زاڭسىز جولدارمەن الىپ كەتىپ جۇرگەنى تۋرالى دەرەك كوپ.
اڭگىمەلەسكەن ق.سەرىكقىزى،
«قازاق ادەبەيتى».
