«Qazaqparat» baspasynan shyqqan «Qazaq búrkitshiliginiń álippesi» kitabynyń avtory Danııar Álbozymmen suhbat – atadan qalǵan búrkitshilik óneri taqyryby tóńireginde órbidi. Kitapta qyran qustyń jasy, dene músheleriniń ataýy, qyran qusqa qatysty atadan qalǵan danalyq sózder – dala mektebindegi búrkitshiliktiń jaı-japsary tolyq qarastyrylǵandaı. Qyran balapanyn baýlýdyń qazaq dalasyndaǵy tarıhyn, qyran qusqa qatysty ulttyń dúnıetanymyn bir kitapqa toptaǵan avtor búrkitshilik óneri jaıly keńinen áńgimelep berdi.
– Búrkitshilik taqyrybyn indete zertteýińizge ne sebep boldy?
– Qymyz ben shubattyń patentin nemister ıemdenipti, qyrǵyzdar bizdiń búrkitshiligimizge kóz tigipti degen dúrbeleńdi aqparattardy oqyǵan sátten bastap, qazaq búrkitshiliginiń álippesin jaryqqa shyǵarýǵa tyrystym. Búrkitshilik – qazaq úshin qasterli dúnıe. Qyran baptaýdyń qazaqy ádis-tásili, qazaqy joly eshbir halyqta joq dástúr. Biz ózimizdiń osy ereksheligimizdi qurmetteı alýymyz kerek dep esepteımin.
Bala kúnimde qyran qusqa qatysty áńgimelerdi aýzymyzdyń sýy quryp tyńdaıtynbyz. Ol kezdiń aqsaqaldary qyran qus týraly tolǵaǵanda áńgimeniń maıyn tamyzatyn edi. Ýaqyt óte búrkit jaıly áńgimeler de azaıdy, qyran qustyń syny men syryn biletinderdiń de qatary kemı bastady. Sonda bizdiń balalarymyz ata ónerin qaıdan bilmek degen oı jıi mazalaıtyn. Sol bala kúngi jadymda saqtalǵan áńgimelerdi sanamda tiriltip, búgingi kánigi búrkitshilermen áńgimelesip, búrkitshilik týraly qalam terbegen etnograftarymyzdyń Jaǵda Babalyquly, A. Turdybaev, t.b. ǵalymdarymyzdyń, búrkitshilerimizdiń buryn-sońdy jazǵan dúnıelerine qaıta oralyp, osy kitapty jazýǵa bekindim.
– Qazaq dúnıetanymynda qyran qustardyń jaratylys ereksheligi, dene músheleriniń ataýy jáne syny qandaı mańyzǵa ıe? Qyran qustyń qasıetterin, qabiletterin adamnyń boıyndaǵy erekshe minezge teńeý dástúri bizde qanshalyqty saqtalǵan?
– Qazaqta qyran qusqa tán, qyran qustardyń jasyna, dene múshelerine tán sıpattardy adamnyń minezine shendestirý kóp. Máselen, qazaq momyn, qaq-soqpen isi joq, týra sóılep, týra júretin, kóp sózdilikti unatpaıtyn adamdardy «tomaǵa-tuıyq eken» dep, tomaǵamen baılanystyryp jatady. Mundaǵy tomaǵańyz – búrkittiń eki kózin sańylaýsyz jaýyp turatyn, tamaq baýly, aıdarly bas kıimi. Tomaǵaly búrkit tynysh otyrady. «Tomaǵa-tuıyq» ta osydan kelip shyqsa kerek.
Keıbir áljýaz, sóz bilmeıtin adamdy «boz ókpe» dep jatady. Sol «boz ókpeńiz» – aryqtatý úshin qyran qusqa beriletin maldyń ókpesi. Qysta dalaǵa ilingen ókpe aıaz soryp túsi bozarǵandyqtan, qunarsyzdyǵy da eskerilip, «boz ókpe» dep atalǵan. Alaıda, boz ókpeni shıki ókpemen shatastyrýǵa bolmaıdy. Óıtkeni, qazaq náresteli boldyq degendi «bir shıki ókpeli boldyq» deıdi. Aıta bersek, mundaı mysaldar jetkilikti.
Qyran qus ataýlyǵa qatysty yrymdar, maqal-mátelderdi de kitapqa engizdik. Qazaqta «Búrkit qondy, baq qondy» degen yrym bar. «Búrkit turǵan jerde jyn-shaıtan turmaıdy» deıdi.
– Qazaq búrkitshilik óneriniń búgingi tańdaǵy basty máselesi nede? Ata-babadan qalǵan osy dástúrdi biz qanshalyqty ilip áketip otyrmyz?
– Búrkitshilik dástúrin eki top jalǵastyrýǵa kúsh salyp keledi. Birinshi top – jazýshylar, zııalylar, qoǵam qaıratkerleri, ult janashyrlary. Bular baspasózde, tele-radıoda, kitaptary arqyly búrkitshiliktiń qyr-syry, qyran qustardyń syn-sıpaty jaıly keńirek áńgimelep, búginginiń adamynyń qulaǵyna quıýda. Ekinshi toptaǵylar – qazaqtyń búrkitshileri. Búrkitti baptaýdyń qıyndyǵyna qaramastan olar osy ónerdi saqtap qalyp otyr.
– Búgingi tańda elimizdegi qyran baptaıtyndar baıyrǵy baba murasyna qanshalyqty berik?
– Búrkitshilik – ánshilik, kúıshilik sııaqty, atadan balaǵa tek arqyly, ónege arqyly beriledi deıdi. Bizdiń qazirgi búrkitshilerimiz eshqandaı jańalyq ashqan joq. Barlyǵy ata dástúriniń negizinde. Búgingi qazaq búrkitshileriniń ashqan bir jańalyǵy – búrkitti jaıaý ustap júrgen kezde, belge tirep ustaıtyn, jaıaý adamǵa arnalǵan baldaq oılap tapty. Muny qazirgi búrkitshiler shyǵardy. Bizdiń ata-babamyz eshqashan jaıaý júrmegen. Sondyqtan mundaı baldaq jasamaǵan. Tek atqa salatyn ǵana baldaq jasaǵan. Jalpy, búrkitshilik tehnologııasynyń negizi atadan balaǵa jalǵasyp kele jatqan ulttyq ilimde jatyr.
– Jalpy, osy búrkitshilik, qyran qusty baptaýdyń sırep bara jatqany bizdiń qanymyzdaǵy dalamen, tabıǵatpen baılanysty bir genniń joǵalýyna, al, ol ulttyq minezdiń ózgerýine alyp keledi dep oılamaısyz ba?
– Bizdiń minezimiz eshqashan tutastaı ózgermeıdi. Sebebi, dalamen, tabıǵatpen etene jaqyndastyratyn ulttyq ónerimiz, kásibimiz kóp. Búrkitshilikti odan ári shyńdaı túsý arqyly biz ata tekke ǵana emes, dalany túsiný minezimizge de qaıta oralamyz dep oılaımyn. Dalamen, dalanyń taǵysymen únsiz tildesý, uǵysý qazaqtyń qanynda bar qasıet.
– Qyran qıyrdaǵyny shalady deımiz ǵoı. Osy sóz qanshalyqty ǵylymı negizdi?
– Qyrannyń kóziniń ótkirligi adamnyń kóziniń ótkirliginen júz ese artyq ekenin kóptegen ǵalymdar, etnograftar moıyndaıdy. Qyran kók aspanda núktedeı ǵana bolyp kórinip ushyp júrgen ýaqytta, jer tústes jorǵalaǵan sarshunaqty kóredi. Al biraq adam kórgen nárseni búrkit kóre almaıdy. Mysaly, búrkit qonaqtap otyratyn mańǵa bir úlken uıa nemese kúrke jasap, soǵan tyǵylyp otyrsańyz, búrkit ony jansyz nárse dep esepteıdi. Búrkit úshin jandy nárse – jybyrlaǵan qozǵalys. Jylan jylýdy sezedi ǵoı. Al qyran qus qozǵalysty kóredi. Al kúrke qozǵalmasa, búrkit úshin ol eshteńe emes. Adam: «Oıpyrmaı, buryn joq myna kúrke qaıdan paıda boldy?!» dep oılar edi. Al búrkit ony eshqashan oılamaıdy. Kórgishtiktiń salystyrmaly kategorııa ekenin osydan baıqaýǵa bolady.
– Qazirgi tańda Qazaqstanda búrkitshilerdiń naqty sany bar ma?
– Búrkitshilerdiń tizimi, ómirbaıany, qaı jyldan búrkitshilikpen aınalysyp kele jatqany týraly tolyq málimet bar. Ony kitap úshin jasap edim, alaıda, Esik qalasyndaǵy mýzeıge tapsyrdym. Esik qalasyndaǵy Ulttyq mýzeı Búrkitshilik týraly burysh ashty. Áýelde saıatshylyq buryshy depti. Alaıda, saıatshylyq keń uǵym, oǵan saıat qurýdyń barlyq túrleri týraly derek ený kerek, sondyqtan «Qazaq búrkitshiliginiń tarıhy» degen burysh bolsyn dep usynys jasap edim, qýana qabyldady. Búrkitshilik degen sózdiń qasynan qazaq degen sózdi eshqashan tastamańyzdar dedim. Sebebi, biz búrkitshiligimizden aıyrylyp qalaıyq dep otyrmyz. Al, ol bizdiń eń úlken ónerimiz.
– Jaqsy baptalǵan qyran qansha ań iledi?
– Aıtqyshtar bir qysta jetpis-seksen túlki aldyq dep jatady. Aıtýǵa ońaı. Sózdiń shynyna kelsek, 22-25 túlkiden artylmaıdy.
– Búrkit qasqyr ala ma?
– Qasqyr alatyn búrkit shańda kezdesedi. Ol úshin búrkitińiz qarýly, sińirli, qaıratty, qaıtpaıtyn bolýy kerek. Búrkittiń kópshiligi úrkip turǵan túlkige túspeıdi. Onyń sebebi – babynyń kelispeýi, júreksizdigi. Bir ret túlkige túsip, aıaǵyn shaınatyp alǵan bolsa, búrkit túlkige múldem jolamaıdy. Sebebi, búrkittiń este saqtaý qabileti myqty.
Mońǵolııaǵa barǵanda Qapyn Búrkithanuly degen búrkitshimen áńgimelestim. «Búrkitiń úshin qatty ýaıymdaǵan keziń boldy ma?», – dep suradym. Sondaǵy búrkitshi jigittiń aıtyp bergen áńgimesi mynaý:
Qasbatyr degen býrıat mıllıoner bar eken. Sol Ýlan-batorǵa bizdiń búrkitshi jigitimizdi izdep kelip, qolqa salypty. Búrkit pen qasqyrdyń tabıǵatta jan berisip, jan alysyp alysqan beınefılmi kerek. Búrkitińdi jańa ustalǵan, azýy ustaradaı qasqyrǵa salaıyq. Eger búrkitińdi qasqyr jep qoısa, mıllıon týgrık (Mońǵoldyń aqsha ólshem birligi) berem. Al záýde búrkitiń qasqyrdy alsa, eki mıllıon týgrık berem deıdi. Eki mıllıon týgrık kóp aqsha. Ári búrkitshi qarjylyq qıyndyq kórip júr eken, kelisedi. Túnimen Qudaıdan «Búrkitimdi aman qaldyr» dep jylap, tilek tilep shyǵypty. Sol búrkit qasqyrdy alypty.
Ózimizde de búrkitshiligimen dańqy shyqqan Jalaıyr Shora, naıman Tineı sekildi azamattarymyz bolǵan. Tineıdiń qyrany aıýǵa túsken degen ańyz bar.
Qyran qus naǵyz babyna kelse, óziniń áline qaraı túlki, qarsaq, málin, sýyr, elik, taýeshki, qaraquıryq, aqbóken, tipti qasqyr sııaqty azýly da kúshti jyrtqyshqa túse beredi. Kópshilik qyrandar, ásirese, túz búrkiti óz áliniń jeter-jetpesin shamamen biletin bolǵandyqtan kezdesken ańdardyń bárine túse qoımaıdy. Sóıtse de, qyrandardyń buǵy, qaban, aıý sııaqty asa iri ańdarǵa túsken, tipti qatty jyldamdyqpen kele jatqan avtokólikke, áýedegi ushaqqa shabýyl jasaǵan sátteri bar eken. Bul da qyran qustyń júrektiliginiń bir kórinisi bolsa kerek.
– Búrkitti qansha ýaqyt qolǵa ustaýǵa bolady?
– Búrkittiń ańǵa salý jasy – on jyl mólsheri. Biraq erekshe qyran búrkitter men ataqty qusbegilerdiń keıbir búrkitterdi 20-30, tipti 50 jyl boıy ańǵa salǵany týraly qyzyqty málimetter de bar.
– Búrkit jáne búrkitshi týraly taǵy qandaı qyzyqty derektermen bólise alasyz?
– Erterekte qaǵan, han-sultandar, baı, dáýletti adamdar qyrandaryna arnap arnaıy úı tikken. Kedeı nemese ortańqol qusbegiler qyranyn otbasynyń bir múshesindeı kórip, úıdiń sol bosaǵasyna tuǵyr qoıyp, soǵan otyrǵyzyp qoıatyn bolǵan.
Dańqy alysqa jaıylǵan búrkitti qazaq jylqyǵa da aıyrbas jasaǵan. Al búrkiti ań ala almasa ol úshin qyran qus emes, ony baptaǵan ıesi kináli sanalǵan. Tipti, búrkiti ıesiniń betin tyrnap alsa da, qusqa keıimegen. «Búrkitshi úshin búrkitin sabapty degennen abyroısyzdyq joq» deıdi «Saıat» kitabynda.
– Qazaq qyrannyń qadirin biledi desek te, laıyqty baǵalaı almaı júrgen qustar bar ma?
– Kóp qoı. Máselen, aýyz ádebıeti men jazba ádebıetimizde, halyq ánderi men óleń-jyrlarymyzda «Bıdaıyq» atty qyran jaıly nebir ádemi teńeýler, maqal-mátelder, oı-túıinder jetip jatyr. «Bıdaıyqtyń ornyna qarǵa-quzǵyn qona almas» deıtin Asqar Toqmaǵambetov. Aqan seriniń sulý da syrly «Syrymbet» ánin kim bilmeıdi? «Bıdaıyqqa laıyq erkem ediń, Bóktergige qor bolyp barasyń ba?». «Bıdaıyqtan sulý qus bolmas» degen mátel de ras, «Bultqa uıalaǵan bıdaıyqtaı» dep ony kókke kótermeleý de ras eken. Oǵan sol «Bıdaıyqty» ustap, sýretke túsirý baqyty buıyrǵan bizder kýá. Sol «Bıdaıyq» týraly derekter az, tym az. Bul bizdiń ásem de tegeýrindi qyranǵa degen samarqaýlyǵymyzdan shyǵar.
Qazaq qusbegileriniń kópshiligi ıtelgini mensinbeıdi. «Itelgi etek bylǵaıdy» degen keleke maqal da bar. Nege ekeni, sol ıtelgige arab qusbegileri óte qumar. Olar ıtelgini Qazaqstannan zańdy-zańsyz joldarmen alyp ketip júrgeni týraly derek kóp.
Áńgimelesken Q.Serikqyzy,
«Qazaq ádebeıti».
