وتكەن جىلى قويشىعارا سالعاراۇلىنىڭ «ەجەلگى تۇرىكتەر»، «ورتاعاسىرلىق تۇرىكتەر»، «شىعىستاعى تۇرىكتەر» دەپ اتالاتىن ءۇش كىتابىن، بيىلعى جىلى «مىڭعۇل مەن مونعول جانە ءۇش شىڭعىسى» مەن «مودە حان» دەگەن كينورومانىن وقىپ شىقتىم. ونىڭ ءوزى ايتقانداي، «ءومىر بويى زەرتتەپ، جازعان-سىزعاندارىنىڭ» دەنى وسىندا ەكەن. شىندىعىن ايتۋ كەرەك، وسىنىڭ ءوزى – ءبىر قالامگەرگە جەتىپ ارتىلار، ءتىپتى اسىپ-توگىلەر ەڭبەك.
قويشىەكەڭدى حالقىمىزدىڭ تاريحىن زەرتتەگەن وزگەلەردەن وقشاۋلاندىرىپ تۇرعان تۇسى – ول «ادامزات تاريحىن تارازىلاعاندا مىندەتتى تۇردە تۇرىك تاريحىمەن بايلانىستىرماي قاراۋ مۇلدە قاتە» دەگەن ۇستانىمى. ءتىپتى، دۇنيەجۇزىنە بەلگىلى دەگەن تاريحشىلاردىڭ تالاسقا ءتۇسىپ، ولاردىڭ دا ولقىلىق جىبەرگەنىن دالەلدەۋگە تىرىسادى. وسىلاي ايتپاسا «ءسوزدىڭ اتاسى ءولىپ» قانا قويمايدى، تاريحىمىزدىڭ قاتەسى دە تۇزەلمەي كەتەتىنى راس قوي. بىرەۋ ايتۋ كەرەك ەدى. ونى قازاقتىڭ قابىرعالى قالامگەرى – قويشىعاراسى ايتتى. ۇلت ءۇشىن ارقايسىمىز وسىلاي شاما-شارقىمىز جەتكەنشە ادال ءىس اتقارساق، شىركىن، ءبىز ەل-جۇرت الدىنا باياعىدا تۇسەر ەدىك.
تۇرىكتەردىڭ تاريحى جايلى ونىڭ 3 تومدىعى حالقىن سۇيەتىن ءار قازاقتىڭ ۇيىندە تۇراتىن قۇندى دۇنيە ەكەنى داۋسىز. جالعان دۇنيەدەگى جان دوسى بولعان اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ «قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحى» دەگەن ەڭبەگىنەن وزگە جاڭاشا باعىتتا جازىلعان مۇنداي كىتاپتاردىڭ جارىق كورگەنىنەن وقىرمان رەتىندە مەنىڭ حابارىم جوق.
كوپشىلىك قويشىەكەڭدى قاراپايىم جان دەپ تانيدى. مەنمەنسىڭگەن تۇسىن ەش كورگەن ەمەسپىز. ەلەستەتە دە المايسىڭ. ال تىندىرعان ءىسى ەرەكشە ءىرى ەكەن. كوشكىنشى حالىقتاردىڭ ەجەلگى تۇرمىسىنان باستاپ، كونە تاريحىمىزدى تۇتاستاي الىپ قاراۋدى ماقسات ەتىپ قويۋ – باتىرلىق ەمەي نەمەنە؟! ەڭ نەگىزگىسى سول – اۆتور ماقساتىن ابىرويلى ورىنداپ شىققان. سوندىقتان ول قانداي ماداق پەن ماراپاتقا بولسىن لايىق. وعان اۆتوردىڭ جازۋشىلىق-جۋرناليستىك قابىلەتى مەن زەرتتەۋشىلىك ىجداعاتتىلىق قاسيەتى كوپ كومەگىن تيگىزگەن ءتارىزدى. ونىڭ ۇستىنە «ۇزاق جىلدار بويعى ىزدەنىستىڭ» ارقاسىندا عانا وسىنداي ناتيجەگە جەتسە كەرەك ەدى.
الدىنا اينىماس ماقسات قويعان اۆتور اتىنان ات ۇركەتىن بۇرىنعى زەرتتەۋشىلەردىڭ ساياسيلانعان سۇرلەۋىنە تۇسپەي، كوشكىنشىلەردىڭ اتام زاماننان قالىپتاسقان وزىندىك تابيعاتى، بولمىسى، تىنىس-تىرشىلىگى تۇرعىسىنان كەلىپ، ميفولوگيالىق، حرونولوگيالىق، گەنولوگيالىق (دنك), لينگۆيستيكالىق دەرەككوزدەرگە سۇيەنە وتىرىپ پايىمدايدى. زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ وسىنداي مەتودولوگيالىق ءادىس-ءتاسىلى ءوز جەمىسىن بەرگەن. ول عىلىمي ستيلگە ءتان قالىپتاسقان قاساڭ تىلمەن ەمەس، بارىنشا ۇعىنىقتى، قازاقي پسيحولوگياعا ءتان تۇرعىدا اڭگىمەلەنەدى. ياعني جەڭىل وقىلادى. ءبىر اتتەگەن-ايى، كوبىنە قىتاي مۇراعاتتارىندا ساقتالعان دەرەككوزدەرگە سۇيەنىپ جازىلعاندىقتان، ادام ەسىمدەرى مەن جەر-سۋ اتتارى ەستە ساقتاۋعا قيىندىق تۋدىرادى. ءارى ولاردىڭ قاتارى تىم كوپ بولعاسىن، قايسىبىرىن جاتتاپ الاسىڭ. ارينە، بۇل «جوققا جۇيرىك جەتپەيدىنىڭ» كەسىرىنەن ورىن الىپ وتىرعان ولقىلىق ەكەنى بەلگىلى. ويتكەنى، ەجەلگى تۇرىكتەردىڭ تاريحىنا بايلانىستى كونە جادىگەر جازبالار تەك قىتاي مۇراعاتتارىندا عانا كەزدەسەدى. ال كەيىنىرەك ەۆروتسەنتريستىك كوزقاراس تۇرعىسىنان جازىلعان زەرتتەۋلەر سول تۇستاعى ساياسات ىعىنان اسا الماعانى تاعى راس. سوندىقتان اۆتور بۇعان دەيىن قالىپتاسقان سۇرلەۋدەن سانالى تۇردە باس تارتادى. مىسالى، «تونىكوك پەن قورقىتتىڭ ءبىر ادام بولۋى دا مۇمكىن» دەگەن سياقتى كىسىنى ويعا قالدىراتىن توسىن پىكىرى زەرتتەۋشىلەرگە جاڭا باقىت نۇسقايتىنىنا كۇمان جوق. سول سياقتى ەستە جوق ەسكى زاماننان باستاپ «تۇرىك» حالقىنىڭ تاريحىن تاراتۋعا بايلانىستى وزىندىك كونتسەپتسياسى تاريحىمىزدىڭ كومەسكى تارتقان بەيمالىم تۇستارىن جۇيەلەپ ۇعىنۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
ياعني تۇرىكتەردىڭ ءتۇپ توركىنى، شىققان تەگى – كەزىندە گرەكتەر «سكيف»، پارسىلار «ساق»، قىتايلار «ءساي-ءجىن» اتاندىرىپ، وسى اتتارمەن تاريحقا ەنگەن حالىقتاردىڭ ءتۇپ-توركىنىمەن تامىرلاس، ورتاقتاس دەگەن تۇجىرىم جاسايدى «ەجەلگى تۇرىكتەر» دەگەن ەڭبەگىندە (استانا: فوليانت، 2012, — 188-ب.). سوعان وراي ادامزات بالاسىنىڭ ءناسىلىن كەسكىن-كەيپىنە قاراي بولگەندە ەجەلگى تۇرىكتەردى مونگولويد تيپىندەگى تايپالارعا جاتقىزۋ دا قاتە تۇجىرىم دەپ تانيدى زەرتتەۋشى.
«ەجەلگى تۇرىكتەر ەۆروپويدتىق ناسىلگە جاتادى. … ال قازىرگى عىلىمدا قازاق حالقىنىڭ كەسكىن-كەيپىن جاتقىزىپ جۇرگەن «تۇران»، بولماسا «وڭتۇستىك ءسىبىر» دەپ اتالاتىن انتروپولوگيالىق تيپ كەيىنگى مىڭجىلدىقتاردىڭ جەمىسى» دەپ ويىن انىق ايتادى (بۇل دا سوندا، 189-ب.).
بۇل پىكىردىڭ دۇرىستىعىن قازىر وزگە عالىمدار دا دالەلدەپ جاتىر. مىسالى، وتكەن اپتادا «ايقىن» گازەتىندە «بابالارىمىزدىڭ بەت-الەپەتىن بىلەمىز بە؟» دەگەن تانىمدىق ماقالا جاريالاندى (ق. تورەجان، 2014, 1 ءساۋىر). وندا: «جاقىندا رەسەيلىك انتروپولوگ عالىمدار باتىس قازاقستان وبلىسىنداعى قوسقۇدىق قورىمىندا ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن ءتورتىنشى مىڭجىلدىقتا جەرلەنگەن ادامنىڭ باس سۇيەگى ارقىلى ونىڭ بەت-الەپەتىن قالپىنا كەلتىردى. بۇل جۇمىستارمەن اينالىسقان عالىمدار «قازىرگى قازاق جەرىن مەكەندەگەن ەجەلگى كوشپەندىلەردىڭ بەت-پىشىندەرى ەۆروپالىقتارعا كەلەدى» دەگەن تۇجىرىم جاساپ وتىر» دەلىنگەن. ءبىزدىڭ زەرتتەۋشىمىز ونداي شەشىمگە بۇدان الدەقايدا بۇرىن كەلگەنىنە جوعارىداعى سىلتەمە بۇلتارتپاس دالەل.
وسىلايشا قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا قاتىستى اركىم ءارتۇرلى كوزقاراس تۇرعىسىنان قاراستىرىپ جاساعان بۇرىنعى بولجامدار نەگىزىندە بىزگە سىرتتاي تانىلعان جاساندى بەلگىلەردى تەرىسكە شىعارادى.
قۇس ۇشسا قاناتى تالاتىن شەتسىز دە شەكسىز قازاق دالاسى نەبىر سىرلاردى باۋىرىنا بۇگىپ جاتقانىن ءىشىمىز سەزەدى. وسىنى ويعا العاندا تاعى دا تاريحقا جۇگىنەسىڭ. بىراق ءبىزدىڭ تاريح وزگەنىڭ قولىمەن جازىلىپ، حالقىمىزعا ەرىكسىز تانىلعان تاريح ەكەنىن، نەسىن جاسىرامىز. كەزىندە «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى»، «قازاقتىڭ قيلى تاريحى» سياقتى، تاعى باسقا دا ءبىراز ەڭبەكتەردى قاراپ شىققاننان كەيىن، شىركىن، وسىنىڭ ءبارىنىڭ باسىن قوساتىن، سوناۋ كونە داۋىردەن بەرى قاراي كوكتەي شولىپ باياندايتىن ءبىر ساليقالى دۇنيە قاشان جازىلار ەكەن دەپ ارماندايتىن ەدىك. قويشىەكەڭنىڭ جوعارىدا اتالعان ەڭبەكتەرمەن تولىق تانىسقاسىن سول ارمانىمىزدىڭ ءتوسى قىلتيعانداي بولدى.
بۇرىن جارىق كورگەن ءارتۇرلى ەڭبەكتەردە ارقيلى باياندالاتىن تاريحىمىز جايلى ۇزىك-ۇزىك بولجامداردىڭ باسىن قوسا الماي، وعان دەگەن قىزىعۋشىلىعىمىز سۋ سەپكەندەي باسىلاتىن. ارى قاراي زەردەلەپ وقۋعا بەتتەي الماي، توسىرقاعان اتتاي بولدىرىپ ورتا جولدا قالاتىن ەدىك. وسىعان كەيىگەن اۆتور: «… قازاق حاندىعى ءبولىنىپ شىعىپ، ءوز الدىنا وتاۋ تىككەنشە جەر اتاۋىندا دا، ەل اتاۋىندا دا تۇراقتىلىق بولمايدى. بۇعان قاراپ، بۇل ولكەنى تۇراقتى مەكەندەگەن ەشقانداي تۇرعىلىقتى جۇرت بولماعانداي، كىلەڭ تاعدىر تولقىنىندا ءبىر-ءبىرىن ىعىستىرا ساپىرىلىسقان ءتۇرلى حالىقتار ساتىنە قاراي ءسال تۇراقتاپ، ەرۋلەپ ءوتىپ كەتە بەرگەن-اۋ دەپ ويلاۋعا ءماجبۇرسىڭ»، – دەيدى.
الايدا، وسى جەردەن تابىلعان ارحەولوگيالىق قازبا مۇرالار دا، حالىقتىڭ اۋىزشا تاريحى – شەجىرە-اڭىزدار دا، سونداي-اق سوناۋ ەسكى زامانداردان ۇزىلمەي جالعاسىن تاۋىپ، ساباقتاسىپ كەلە جاتقان ولاردىڭ سالت-داستۇرلەرى مەن ادەت-عۇرىپتارى دا بۇل دالادا، كىمنىڭ قالاي ايتقانىنا قاراماستان، اۆتوحتوندىق قۇقى بار ءبىر حالىقتىڭ – تەكتەس، تىلدەس تۇرىك حالقى ۇرپاقتارىنىڭ سوناۋ ەسكى زامانداردان بەرى عۇمىر كەشىپ كەلە جاتقانىن دالەلدەيدى («ەجەلگى تۇرىكتەر»، 22-ب.).
بۇدان ارى: «ءVى عاسىردا شاڭىراق كوتەرگەن اتاقتى تۇرىك قاعاناتىنىڭ تاريحىنا بارىنشا بايىپپەن زەردەلەي ۇڭىلگەن ءجون»، – دەيدى اۆتور. «سوندا ءوز زامانىنىڭ زاڭعار ويلى بيلەۋشىسى بولعان بۋمىن (مومىن) قاعاننىڭ توڭىرەگىندە تەڭدەسى جوق قۋاتتى مەملەكەت قۇرۋعا باعىت العاندا ونى باسقا ەمەس، نەگە «تۇرىك» دەپ اتاۋدى قالاعانىن پايىمداۋعا مۇمكىندىك تۋادى. ويتكەنى، بۋمىن قاعان وزدەرىنەن بۇرىن ءبىر كەزدە توڭىرەگىنە تۇگەل بيلىك جۇرگىزگەن ايگىلى تۇرىك دەگەن اتاقتى مەملەكەت بولعانىن جاقسى بىلەدى. … بۋمىن ءوزىن سول ەجەلگى تۇرىكتەردىڭ ۇرپاعىمىن دەپ ساناۋى دا بەك مۇمكىن عوي. … وسىعان وراي جۋجاندار بوداندىعىندا جۇدەپ-جاداپ جۇرگەن تۇرىك تەكتەس تايپالاردىڭ (حالىقتاردىڭ) باسىن ءبىر شاڭىراق استىنا بىرىكتىرىپ، ازاتتىق اپەرۋدى كوزدەگەندە بۋمىن جۇرتتىڭ سول ءبىر داڭقتى ەلدىكتى، قاھارماندىق ەرلىكتى اڭساعان ارمان-اڭسارىن ەسكەرىپ، سوعان ساي وسى ەجەلگى تۇرىكتەردىڭ اتاق-داڭقىن قايتا جاڭعىرتىپ، ءبىز دە وسىنداي ەل بولامىز دەپ، ونى حالىق رۋحىن كوتەرىپ، ازاتتىققا قۇلشىنۋعا پايدالانعان»، – دەيدى. وعان تاريحتان تاعى ءبىر مىسال كەلتىرىپ: «وسمان يمپەرياسى قۇلاۋعا اينالعاندا حالىق رۋحىن كوتەرۋگە تۇرىك اتاۋىن تۋ قىلىپ كوتەرىپ، وعىزداردىڭ ءبىر بۇتاعىنىڭ تۇرىك ەلىنە اينالعانىن» ەسكە الادى.
سول سياقتى قىتاي جازبالارىنداعى اڭىز دەرەگىنە قاراپ، اشىنانى «تۇرىكتەردىڭ ءتۇپ اتاسى» دەپ جۇرگەن تۇجىرىمنىڭ قاتە ەكەنىن، «اشىنانىڭ» بار-جوعى ەجەلگى تۇرىكتەردىڭ «بۇرىنعى»، «اۋەلگى»، «العاشقى» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىن قاراپايىم «اشنۇ» («اشىنۇ») دەگەن ءسوز ەكەنىن، سوعان وراي رەسمي تاريحتا قالىپتاسقان «اشينا تۇرىك» تىركەسىنىڭ ماعىناسىنىڭ دا «بۇرىنعى تۇرىك» نەمەسە «اۋەلگى تۇرىك»، باسقاشا ايتقاندا، «ءبىرىنشى شىعىس تۇرىك قاعاناتى» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى دەپ انىق ايتا الامىز. مۇنىڭ ءبارى قالاي بولعاندا دا، تۇرىك اتاۋىنىڭ ءVى عاسىردان دا بۇرىن بار، ەجەلگى اتاۋ ەكەنىن ايعاقتاسا كەرەك»، – دەگەن دالەلىن قالاي قۇلاققا ىلمەۋگە بولادى؟!
عالىم-جازۋشىنىڭ توسىن پىكىرلەرى مەن باتىل بولجامدارىن بىلاي قويعاندا، ونىڭ قازىرگى قازاق تاريحىن زەرتتەۋشىلەرگە قاراتىپ ايتقان ورىندى ۋاجدەرى مەن وتكىر سىندارى – نەگىزىنەن تاريحتى ەندىگى جەردە مۇلدە جاڭا عىلىمي كونتسەپتسيا تۇرعىسىنان قاراستىرۋ كەرەك دەگەن ۇستانىمىنان تۋىندايدى. وسى ءبىر وزەكتى ماسەلەنى جەتەگە جەتكىزە جازىپ، كوپشىلىكتىڭ كوكەيىنە قۇيىپ بەرۋى جازۋشىلىق قابىلەت-قارىمعا دا تىكەلەي بايلانىستى ەكەنى داۋسىز. وقىرمان كوكەيىندە تيتتەي دە بولسا كۇمان قالماس ءۇشىن، ءارى ەستە ساقتاۋعا قيىن قىتاي تىلىندەگى ەسىمدەر مەن جەر-سۋ اتتارى جاتتالىپ قالسىن دەگەن نيەتپەن نەگىزگى ويدى اتالعان ەڭبەكتەردىڭ ءار تۇستارىندا قايتالاپ پىسىقتاپ وتىرۋ ءادىسىن اۆتور سانالى تۇردە پايدالانعانعا ۇقسايدى. دەي تۇرعانمەن، تاريحي ءبىر دەرەكتىڭ ءار كىتاپتا ءارتۇرلى باياندالۋى، كەيدە وي قايتالاۋعا، ءتىپتى لوگيكالىق قايشىلىققا ۇرىندىرعان ءتارىزدى.
مىسالى، «مۇڭعۇلدى «تۇرىك» دەپ شاتاستىرۋىمىز – بايتەرەكتىڭ ءدىڭىن بۇتاعىمەن شاتاستىرىپ، ءدىڭى قايسى دەسە، بۇتاعىن، بۇتاعى قايسى دەسە، ءدىڭىن كورسەتكەنمەن بىردەي. ويتكەنى، تۇرىك – بۇتكىل تۇرىك تەكتەس حالىقتاردىڭ ءدىڭى. …ال مۇڭعۇل مەن تاتارلار – سول دىڭنەن ءونىپ-ءوسىپ تاراعان كوپ بۇتاقتاردىڭ ءبىرى عانا» دەپ كورسەتەدى اۆتور «شىعىستاعى تۇرىكتەر» دەگەن كىتابىنىڭ 78-ءشى بەتىندە. سويتەدى دە كەلەسى بەتتە: «… بايىرعى مۇڭعىل حالقى دا، تاتار حالقى دا تۇرىك تىلىندە سويلەگەنىمەن، ولار ءاۋ باستا تۇرىك تەكتەس بولماعان، سىرتتان كەلىپ، ولارعا ءسىڭىسىپ كەتكەن كىرمە حالىقتار سەكىلدى»، – دەيدى. بۇل ەكى بولجامنىڭ قايسىسىنا سەنەمىز؟ سوندا مۇڭعىل مەن تاتار تۇرىك دەيتىن داراقتىڭ «ءونىپ-ءوسىپ شىققان» ءوز بۇتاعى ما، جوق، الدە، اۆتور ايتپاقشى «سىرتتان كەلىپ سىڭىسكەن»، ياعني بۋدانداستىرىلعان باسقا بۇتاق پا؟! مەنىڭشە، اۆتور بايىرعى تۇرىكتى ماۋەلى «داراققا» تەڭەگەن ءساتتى تەڭەۋىنە وقىرماندى يلاندىرامىن دەپ وتىرىپ، تاريحشىلدىعىنان گورى جازۋشىلىق بولمىسىنا ەرىك بەرىپ العانعا ۇقسايدى. بولماسا، سول كىتاپتىڭ 349-شى بەتىندە: «شەجىرەلەردە مۇڭعۇل مەن تاتاردى ءبىر كىسىنىڭ، ياعني الاشا حاننىڭ بالاسى ەتىپ كورسەتكەنمەن، بۇلاردى ءبىر كەزدەردە تۇرىك ەلىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن، كەيىن ءبولىنىپ، ءوز الدىنا جەكە-جەكە حاندىق قۇرىپ كەتكەن ەكى ەل دەپ ۇققان ءجون» دەپ جازباس ەدى.
تاريحتى زەرتتەۋ بار دا، ونى كوپشىلىك پايدالانا الاتىنداي ەتىپ جازۋ بار. وسى ەكەۋى ءبىر ادامنىڭ بويىنا توعىسسا، نۇر ۇستىنە نۇر. يساي كالاشنيكوۆتىڭ «جەستوكي ۆەك» دەگەن شىعارماسىنىڭ قولدان تۇسپەيتىندىگى، وقىرماندى باۋراپ الاتىن قۇدىرەتى وسىندا. دەمەك، ءبىزدىڭ اۆتوردىڭ ارتىقشىلىعى دا سول بولۋ كەرەك. ول قانداي تاريحي وقيعانى جازباسىن سول كەزەڭنىڭ كورىنىسىن ءدال بەرۋگە تىرىسادى. مىسالى، «بيىك الاڭ – شىتقا ورنالاسقان حان ورداسى» دەپ باستالاتىن سويلەمدەگى «شىت» ءسوزىن زەرتتەۋشى تۇگىل جازۋشىلاردىڭ ءوزى سيرەك پايدالانادى. نەمەسە «كەڭ جوزىنىڭ ءۇستى ۇلتتىق تاماققا تولى» دەگەندەگى «جوزى» دەگەن كونەرگەن ءسوزدى ورىندى قولدانۋ وقۋشىنىڭ تاريحي شىعارماعا دەگەن سەنىمىن ارتتىرا تۇسەرى ءسوزسىز.
ەبە-ابىز (حالىققا قاراپ): – ۋا، حالايىق! حانزادامىز حان بولدى، ەل تىلەگىنە ساي جان بولدى. ەندى اتا-بابا داستۇرىمەن ۇلى حانعا لايىق جاڭا ەسىم بەرۋىمىز كەرەك. مەن ءتاڭىرى بەرگەن ايان بويىنشا، ونىڭ جاڭا ەسىمىن «شىڭعىس» دەپ اتادىم. بۇل «ءتاڭىردىڭ كۇشى»، «ءتاڭىردىڭ جەردەگى ءامىرشىسى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. مۇدە حانزادانىڭ ەندىگى اتى – شىڭعىس. شىڭعىس حان».
ارى قاراي تۇرىك تەكتەس حالىقتار اراسىندا «شىڭعىس» دەگەن قاھارلى لاۋازىمعا ەڭ العاش مۇدە حانزادا يە بولعانىن، بۇدان كەيىن بۇل لاۋازىمدى بەس عاسىر وتكەندە وسى حالىقتىڭ ەكىنشى ءبىر پەرزەنتى اتيللا، ودان كەيىن تاعى دا بەس عاسىر وتكەندە تەمۋجين يەلەنگەن ەدى دەگەن دەرەكتى العا تارتادى «مۇدە حان» دەگەن ەڭبەگىندە.
شىڭعىس حان دەمەكشى، قويشىەكەڭنىڭ «مۇڭعۇل مەن موڭعول جانە ءۇش شىڭعىس» دەپ اتالاتىن ەڭبەگى ءحىىى عاسىردان بەرى ءتۇرلى پىكىر تالاسىن تۋدىرىپ كەلە جاتقان موڭعول حالقى مەن شىڭعىس حانعا قاتىستى جاڭا وي-تۇجىرىمداردى العا تارتادى ەكەن.
«ورحون وزەنىنىڭ بويىنان تابىلعان ەسكەرتكىشتەردەگى قۇپيا جازۋلاردىڭ «كىلتى» تابىلىپ، ونداعى تاسقا باسىلعان بۇلتارتپاس تاريحي ايعاق-دەرەكتەردى دۇنيەجۇزى تانىپ-بىلمەگەندە بۇگىنگى تۇرىك تەكتەس دەپ جۇرگەن حالىقتارىمىزدىڭ ءبارى قازىرگى تۇسىنىكتەگى موڭعول تەكتەس حالىقتاردىڭ ءبىر بۇتاعىنا اينالىپ كەتە بارۋى عاجاپ ەمەس ەدى. حريستيانشا جىل ساناۋدان كەيىنگى ءVى عاسىردا تۇرىك دەگەن حالىقتىڭ «ماڭگى ەل» دەپ اتالاتىن اسا ءىرى دالالىق مەملەكەت ورناتقانىن جانە سول تۇرىكتەردىڭ سول ۇلاڭعايىر ايماققا ءۇش عاسىرعا جۋىق بيلىك جۇرگىزىپ تۇرعانىن ءبىلدى. وسىدان كەيىن بارىپ قانا تاريحشىلار بۇرىنعى موڭعول اتاۋىنىڭ الدىنا ەندى كەلىپ، تۇرىك اتاۋىن قوساقتاۋعا ءماجبۇر بولدى» (98-ب.).
«تۇرىك-موڭعول حالىقتارى» دەگەن جاڭا تۇراقتى تىركەس وسىلايشا عىلىمي اينالىمعا ەندى. تاتار اتاۋى جىلى ورنىن تۇرىككە بەرىپ، تۋنگۋستار اۋىلىنا قونىس اۋداردى» دەپ ۇزاق تاريحتى قىسقاشا قايىرادى. ارى قاراي اۆتور قازىرگى موڭعولداردىڭ شىڭعىس حان زامانىنىڭ موڭعولدارىنا ۇقسامايتىن بىرنەشە عالىمداردىڭ جاساعان تۇجىرىمدارى مەن ءوزى كەلتىرگەن تاريحي دەرەكتەر نەگىزىندە تاپتىشتەپ تۇسىندىرەدى. ونىڭ ايتۋى بويىنشا: «شىڭعىس حان اتالارى ەرگەنە-كوڭنەن شىققاننان كەيىن دە ولاردىڭ ەلى بىرنەشە عاسىر بويى قازىرگى «موڭعول» دەگەن اتاۋمەن اتالماعان كورىنەدى. ولار باسقا اتاۋمەن باسقا حالىقتاردىڭ قۇرامىندا جۇرگەن. ولار تەك ءحىى عاسىردا بورتە-چينونىڭ جيىرماسىنشى ۇرپاعى بايشىنقور كوكجالدىڭ بالاسى تۋمبيناي شەشەننىڭ جەتى ۇلىنىڭ ءبىرى – كابۋل قاعاننىڭ تۇسىندا عانا «حاماگ موڭعول ۇلىسى» («جالپى موڭعول ۇلىسى») اتالعان ەكەن.
ەندەشە، «… ەجەلگى مىڭعۇلداردىڭ تاريحى ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى ءVىى عاسىردىڭ اياعىنان باستالىپ، ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان كەيىنگى ءبىرىنشى عاسىردىڭ سوڭىمەن اياقتالادى. ەجەلگى مۇڭعىلدار ەتنوقۇرامى جونىنەن تۇگەلدەي تۇرىك تەكتى، تۇرىك تىلدەس حالىقتارعا جاتادى. ال كەيىنگى موڭعولداردىڭ تاريحى ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان كەيىنگى ءVىىى عاسىردان باستالىپ، ءحىىى عاسىردىڭ باسىندا شاڭىراق كوتەرگەن موڭعول يمپەرياسىنىڭ تاريحىنا جالعاسادى» (131-ب.) دەپ داۋلى ماسەلەگە نۇكتە قويادى.
حالقىمىزدىڭ تاريحى جايلى جازبا دەرەكتەر – ولاردى بىتىسپەس جاۋى، قاس دۇشپانى ساناعان وتىرىقشى حالىقتاردىڭ وكىلدەرى قالدىرعان جازبالار ەكەنى كوپكە ايان. مۇنداي دەرەكتەرمەن جازىلعان تاريحتىڭ سىڭارجاق بولارى داۋسىز. مۇندا «كوشكىنشىلەر تەك توناۋشى، قاراتۋشى، كىسى ولتىرۋشىلەر بولسا، وتىرىقشىلار پەندەگە قياناتى جوق «پەرىشتەلەر» سياقتى كورىنەدى» (9-ب.) دەپ كىتاپتىڭ باسىندا وقىرمانىنا مۇڭىن شاعاتىن اۆتور، اتالعان ەڭبەكتەردىڭ سوڭىندا وسى قياناتتى تەرىسكە شىعارىپ، «ادامزات تاريحىن تارازىلاعاندا مىندەتتى تۇردە تۇرىك تاريحىمەن بايلانىستىرماي قاراۋ مۇلدە قاتە» دەگەن پىكىرىن، ياعني وزىندىك عىلىمي كونتسەپتسياسىن قىتاي مۇراعاتتارىندا ساقتاۋلى قۇجاتتار نەگىزىندە، الەم تاريحشىلارىنىڭ تۇرىك تاريحىنا بايلانىستى جاساعان تۇجىرىمدارى ارقىلى جانە حالقىمىزدىڭ اڭىز-اڭگىمەلەرى جەلىسىنە سۇيەنىپ دالەلدەپ شىعادى.
اڭىز-اڭگىمەلەر دەمەكشى، ول «اۆتورى كورسەتىلمەگەن تاريحتى «اۋىزشا تاريح» دەيمىز. ونىڭ اۆتورى – حالىق. دەمەك، اۋىزشا تاريح – حالىق تاريحى. مىسالى، حالىق ءانىنىڭ ىشىندە جاساندىسى بار ما؟ ارينە، جوق. سول سەكىلدى حالىق تاريحى دا مىنە، وسىنداي. ەندەشە، وعان دەگەن كوزقاراس نەگە كەرىسىنشە بولۋ كەرەك؟» (38-ب.) دەيدى. ءۋالى سوزگە قوسىلماسقا لاج جوق. ۇلتىمىزدىڭ ۇلى بايلىعى، ادەبيەتىمىزدىڭ جاۋھارلارى، ماڭ دالا مارجاندارى – 100 تومدىق «بابالار ءسوزى» ءبىزدىڭ ەڭ اسىل مۇرالارىمىز ەمەس پە؟ ال ءبىزدىڭ تاريحشىلارىمىز وسىنى ورىندى پايدالانۋدىڭ ورنىنا، نەگە مۇرنىن شۇيىرە قارايتىنىنا قالاي قىنجىلماسسىڭ.
نامازالى وماشۇلى،
جۋرناليستيكا ماسەلەلەرىن زەرتتەۋ
ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى،
پروفەسسور،
«قازاق ادەبيەتى».
