عاسىر-عۇمىر يەسى حابيبا ەلەبەكوۆا ەسىمى مۇقىم قازاققا ءماشھۇر.بار ءومىرىن جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتەي ءان الىبىنىڭ اينىماس ادال جارى، ۇرپاعىنىڭ ارداقتى اناسى بولۋعا ارناعان اپامىزدىڭ ونەر سالاسىندا سالىپ كەتكەن سارا جولى دا تاعىلىمدى. ونەرىمەن عانا ەمەس، ومىرىمەن دە ۇلىلىقتىڭ بيىك ۇلگىسىن پاش ەتىپ كەلە جاتقان عاسىر تاعىلىمىنداعى عيبراتتى عۇمىر يەسى بۇگىن 96 جاسقا تولىپ وتىر. وسى مەرەيلى كۇنگە وراي اپايدىڭ شاڭىراعىنا ارنايى بارىپ، حال-جاعدايىن ءبىلىپ، قۇتتىقتاپ شىققان بولاتىنبىز. ادەمى قارتايۋدىڭ ايشىقتى ونەگەسىن كورسەتكەن كەمەڭگەر قاريانىڭ بىزگە شەرتكەن سىرى دا اسەرلى ءوربىدى. تالعامى تەرەڭ، پاراساتتى پايىمدى ساحنا ساڭلاعىنىڭ اۋەلگى اڭگىمەسى كىندىك قانى تامعان تۋعان جەرىنە دەگەن ساعىنىشتان باستالدى.
– قاراعاندى وبلىسىنىڭ قارقارالى اۋدانىندا ومىرگە كەلدىم. كىمگە بولسىن تۋعان جەر دەگەن ىستىق قوي. كەزىندە جاس بولدىق، تۋعان ەل، جەر دەگەندەرگە اسا كوپ كوڭىل بولە بەرمەدىك. قارتايعان شاعىندا ادام جەرشىل بولىپ الا ما؟ ەلىن اڭساي ما؟ كىم ءبىلسىن؟ قاسيەتتى قارقارالىمدى، تۋعان توپىراعىمدى ساعىندىم. قالعان عۇمىرىمداعى جالعىز تىلەگىم – ەلگە بارىپ، جاستىق شاعىمنىڭ ءتاتتى ەلەستەرىمەن قاۋىشىپ، اتا-بابامنىڭ ارۋاعىنا قۇران باعىشتاپ قايتسام، ارمانىم جوق، – دەيدى.
ءيا، قارقارالىسى قالاي ىستىق بولماسىن؟! كىندىك قانى تامعانى، قىز بولىپ بوي جەتكەنى ءوز الدىنا، ءۇنى كەتپەس قۇلاقتان دەپ جىرلايتىن سۇيگەن جارى، اينىماس سەرىگى جۇسىپبەگىمەن ەڭ العاش ءدال وسى جەردە تابىسپاپ پا ەدى؟!
– بiز وتباسىندا ءتورت قىز ەدiك. مەنەن ۇلكەن اپايىم ءداليلا قازاق قىزدارىنان شىققان ەڭ العاشقى ارتiستەردiڭ بiرi بولدى. اكەمiز قىز بالاسىنىڭ بۇيىعى، جاسقانشاق بولىپ وسۋiنە قارسى بولاتىن. قايتا، كەرiسiنشە، كوپشىلىكتىڭ ورتاسىنا وزiمەن بiرگە الا ءجۇرiپ، ءان سالعىزىپ، ۇيالىپ-قىسىلماۋىن تالاپ ەتەتiن. مىسالى، مەنى كىشكەنتاي كۇنىمنەن باستاپ جيىن-تويلارعا، ءار ءتۇرلى اس بەرۋلەرگە بىرگە ەرتىپ ءجۇردى. العاشىندا ماعان مۇنىڭ ەشبىرى تيتتەي دە قىزىق بولمايتىن. بىراق ۋاقىت وتە كەلە اكەمنىڭ بۇل ارەكەتىنىڭ «ەل كورسىن، جەر كورسىن» دەگەن يگى تىلەكتەن تۋعان كورەگەندىگى ەكەندىگىن ءتۇسىندىم، ءارى كەيىنگى ءومىر جولىما دا، جازعان كىتاپتارىما دا عۇمىرلىق ازىق بولدى.
1934 جىلى قارقارالى وكرۋگ بولىپ قۇرىلدى. سوعان بايلانىستى تەاتر اشىپ، العاشقىلاردىڭ بiرi بولىپ اتالمىش ونەر ورداسىنا 17 جاسىمدا ارتiستiككە قابىلداندىم. مىنە، سول كەزدە ساحناداعى ەڭ العاشقى ويىنىم قاليبەك قۋانىشباەۆقا ۇناپ قالىپتى. مەنiڭ جۇسiپبەكتi كوز توقتاتىپ بiرiنشi كورۋiم دە وسىندا بولدى. سپەكتاكلدەن سوڭ قاللەكي مەنi وزiنە شاقىرىپ الىپ، جاعدايىممەن تانىستى. سول تۇستا بiزدiڭ جانىمىزعا جۇسەكەڭ دە كەلە قالدى. اڭگiمە سالعان جەردەن باستالدى.
– شىراعىم، جۇسiپبەك ءالى سالت باستى ءجۇر. ايەل تابا الماعاندىعى ەمەس، بار ءماسەلە – ءدال بiز ويلاعانداي اياۋلى ادام، كەلىستى كەلىننىڭ كەزدەسپەي جۇرگەندىگى. كەيدە مۇنىڭ ۇناتقانى مەنiڭ سىنىمنان وتە الماي قالادى. «وسى دۇرىس-اۋ» دەگەن مەنiڭ ويىمدى بۇل قۇپتاي قويمايدى. سونىمەن بiراز ۋاقىت ءوتiپ كەتكەن جايى بار، ەندi ەكەۋمiز دە بiردەي سەنiڭ باسىڭا توقتادىق. جۇسiپبەككە ومiرلiك جولداس بولساڭ دەپ وتىرمىن. تiپتi وعان كەلiسپەسەڭ دە، سەنi الماتىعا الا كەتiپ، تەاترعا ورنالاستىرسام دەيمىن. ەرتەڭ باياناۋىلعا جۇرەمiز، قايتار جولدا الىپ كەتەمiز، دايىن وتىر، – دەدi. ءسويتiپ، مەن 1935 جىلى قارقارالىدان الماتىعا كەلىپ، قاللەكيدiڭ شاڭىراعىنا كەلiن بولىپ ءتۇستiم. سودان بەرi وسى ورتادامىن.
عۇمىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن تاتۋ-ءتاتتى ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا تۇرىپ، ارىستاي ازاماتتىڭ التىنداي باسىن ارداق تۇتىپ كەلگەن اپامىز، بۇگىنگە دەيىن جۇسىپبەك اعامىزدىڭ وشاعىنىڭ وتىن سوندىرمەي، مازداتۋدا. داريعا، اقان، ءبىرجان، ەستايداي ەسىمدەرى دە انگە اينالعان اسىلداردىڭ اتىن يەلەنگەن بالالارىن تاربيەلەي ءجۇرىپ، ساحنانىڭ دا سان سىناعىن قايىسپاي كوتەردى.
– ارينە، وتباسى مەن جۇمىستى قاتار الىپ ءجۇرۋ، اسىرەسە، ونەر ادامدارى ءۇشىن ءتىپتى وڭاي ەمەس. ءبىزدىڭ زامان قيىن ءارى قىزىق ەدى عوي. بالا تۋىلعاننان سوڭ 57 كۇن عانا دەمالىس بەرەدى. ودان كەيىن قالاي ءوسىرسەڭ، ولاي ءوسىر، جۇمىستارى جوق. امالسىز بالالارىمىزدى ءالى شاقالاق بولعانىنا قاراماستان، ۇيگە تاستاپ، جۇمىسقا شىعاتىنبىز. ماسەلەن، تۇڭعىشىمىز داريعا ءدال سوعىس ۋاقىتىمەن تۇسپا-تۇس – 1942 جىلى ومىرگە كەلدى. سوعىس كەزى، جاعداي قيىن، ءۇي سۋىق. سودان ءبىر كۇنى جۇمىسقا بارا جاتىپ، كەۋدەسىنە تۇيەنىڭ جۇنىنەن توقىلعان كەۋدەشەنى كيگىزىپ، قىزىمدى ىشىككە وراپ وتىرعىزىپ كەتتىم. قايتىپ كەلسەم، ءالى جۇرە المايتىن ءتورت ايلىق ءسابي ءۇيدىڭ سۋىقتىعىنان جىلاپ-جىلاپ، شارشاپ ۇيىقتاپ قالىپتى. كىشى دارەتى اياعىنا ءوتىپ، اياعىمەن قوسا باقايلارىن دا دومبىقتىرىپ، قىزارتىپ جىبەرگەن ەكەن. وسىنداي قيىندىقتاردىڭ بارلىعىنا ءتوزىپ، جۇمىستان دا ءبىر كۇن قالمايتىنبىز. ال، قازىر بالا ومىرگە كەلگەننەن كەيىن ءۇش جىل دەمالىس بەرەتىن كورىنەدى. ول ۋاقىتتا ەكى ايعا دا تولمايتىن دەمالىسقا قاناعات ەتەتىنبىز. ءارى تۇرمىس تا قيىن. جۇمىستان كەلە سالىپ وتىن-سۋ اكەلىپ، پەش جاعاتىنمىن. سونىڭ ءبارىن كورىپ ءجۇرىپ بالالارىمىزدى ەر جەتكىزدىك. قازىرگى جاستاردىڭ ارمانى جوق.
وسىنداي قاۋىرت جۇمىسپەن قاربالاسا ءجۇرىپ، جانى نازىك، جۇرەگى جۇمساق، جان بالاسىن وكپەلەتىپ كورمەگەن ءاننىڭ ەركەسى جۇسەكەڭىن دە اسا سەزىمتالدىقپەن سىيلاپ، ايالاپ باعالاي ءبىلدى. ارداقتى ازاماتىنىڭ سەنىمدى سىرلاسى بولۋمەن قاتار، ونەر جولىنداعى ءادىل سىنشىسىنا دا اينالعان ەدى. مۋزىكا مايتالمانى جايىندا ەستەلىكپەن بولىسپەككە اڭگىمەسىن باستاعان اپامىزدىڭ دەمىنەن اسىل جارعا دەگەن ۇلى ساعىنىش پەن شەكسىز قۇرمەتتىڭ لەبى سەزىلدى.
– جۇسەكەڭ انشىلىگىمەن قاتار، جانى دا كىرشىكسىز، تازا ادام ەدى. ومىرىندە ءبىر ادامعا تيتتەي دە جاماندىق جاساپ كورمەدى. ەلدىڭ قانداي ەكەندىگىنە ءانى ارقىلى-اق باعا بەرۋگە بولادى.
جۇسەكەڭ – انىمەن قازاقتىڭ قازاقتىعىن تانىتىپ كەتكەن ءانشى. 1934 جىلى ءبىرىنشى رەت ماسكەۋگە بىرنەشە ءانشىنى ءانىن تاسپاعا جازىپ الۋعا شاقىرادى. قۇرامىندا كۇلاش، ماناربەك، ۇلىقپان دەيتىن كۇيشى، جۇسەكەڭ – باس-اياعى 4-5 ادام ماسكەۋگە بارادى. سوندا مۇحتار اۋەزوۆ جۇسەكەڭدى كوپتەگەن اتاقتى ادامداردىڭ ورتاسىنا ەرتىپ اپارىپ، ءان شىرقاتقان ەكەن. مۇقاڭنىڭ ونداعى ماقساتى – وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ «قازاقتىڭ ءانىن ءبىلسىن، قادىرىنە جەتسىن، ءتۇسىنسىن» دەگەن تەرەڭ تۇسىنىگى بولاتىن. جۇسەكەڭە ءان سالعىزىپ، ءوزى اۋدارماسىن ايتىپ، ءتۇسىندىرىپ بەرىپ وتىرىپتى. ءسويتىپ، قازاقتىڭ انىمەن جينالعانداردى تامساندىرعان ەكەن. ءتۇن ورتاسىنا دەيىن ونەر كورسەتىپ، قايتىپ كەلە جاتقان جۇسىپبەككە مۇقاڭ: «ءاي، جۇسىپبەك، ەسىڭدە بولسىن، سەن جاي ءانشى ەمەسسىڭ. ءاندى ادام ويلانىپ، قاستەرلەپ ايتۋ كەرەك. ءان ارقىلى ەلىنىڭ قانداي ەكەنىن بىلۋگە بولادى» – دەگەنى بار. جۇسەكەڭ شاماسى كەلگەنشە سولاي ءوتتى ومىردەن.
ەلىن، جەرىن جانىنداي جاقسى كورەتىن. حالقى دا ونى توبەسىنە كوتەرە ارداقتادى. تەك ءوزى عانا ەمەس، اسا جاقسى كورەتىن شاكىرتتەرىنىڭ بىرەگەيى جانىبەك كارمەنوۆتى ۇنەمى جانىنان تاستاماي، الىپ جۇرەتىن. سوندا جانىبەك ايتىپ وتىراتىن: «تاتە، كونتسەرتتەردەن تۇندەلەتىپ جول ءجۇرگەندە كوزىم ءىلىنىپ بارا جاتسا، وياتىپ الىپ، ۇيىقتاتپاۋعا تىرىساتىن. «نەگە؟» دەسەم: – ۇيىقتاما، كور مىنا جەرلەردى! وسى جەر ارقىلى ەرتەڭ ءانىڭ جەتەدى. جەردى، ونىڭ ءاربىر تاسىن سەزىنىپ ايتساڭ، سوندا ونىڭ قادىر-قاسيەتى ارتادى»، – دەپ ۇنەمى ايتىپ وتىرادى ەكەن. مىنە، ءان دەپ كەلگەن جۇرەك، ءان دەپ ءوتتى دە ومىردەن… جۇسەكەڭ ەلىن شەكسىز سۇيەتىن. ومىرىندە ءبىرىنشى جانە سوڭعى رەت جىلاعان كوز جاسى دا وسى تۋعان جەرگە دەگەن ماحابباتتىڭ قۇدىرەتىنەن ىتقىپ شىققان ەدى جانارىنان. اقىرعى جىلاعانى – اۋرۋحانادا جاتقاندا ەلدەن كەلىپ، كوڭىلىن سۇراي بارعان جەرلەسىنە: «ەلگە سالەم ايت» دەگەندەگى كوڭىلىنىڭ بوساعانى. ودان باسقا جىلاپ كورگەن ەمەس.
جۇسىپبەك اتانىڭ كەرەمەت انشىلىگىمەن قاتار اسا سىمباتتى، سەرى ادام بولعانىن دا ەستەلىكتەردەن بىلەمىز. ءسىزدىڭ دە كوركىڭىزگە كوز تويادى. ۇنەمى حالىقتىڭ الدىندا جۇرگەن قوس بىردەي ءارتىس ءبىر-ءبىرىن قىزعانباي، قالاي تاتۋ-ءتاتتى ءومىر كەشتى؟ – دەگەن ساۋالىمىزعا كەمەڭگەر قاريا:
– ەندى، ارينە، سۇيسەڭ قىزعاناسىڭ عوي. بىراق، مەن جارىما سەندىم. جۇسەكەڭ دە ماعان شەكسىز سەنىم تانىتتى. ماسەلەن، سۇلتان قوجىقوۆتىڭ قويشىنىڭ ءومىرى جايىنداعى كينوسىنا ءتۇسۋ بارىسىندا ءتورت اي بويى دالادا جۇردىك. سول كەزدە قۇمدى جەر ىزدەپ، تۇركىمەنستانمەن شەكتەسەتىن شەكارانىڭ ماڭايىنا كەلىپ، شەكاراشىلار تۇراتىن ەكى ءۇيدى ءتۇسىرىلىم بىتكەنشە تۇراق ەتتىك. ءبىرىنشى ۇيدە وتباسىمەن كەلگەن ەرلى-زايىپتى ارتىستەر جاتسا، ەكىنشى ۇيدە كىشكەنتاي توسەكتە مەن جانە اۋىز ۇيىندە ءتۇسىرىلىمگە قاتىساتىن كۇللى ەر ادام تۇنەيتىن. باستىعى – سۇلتان. كىلەڭ ەركەكتىڭ ورتاسىندا جالعىز ءوزىم ءبىر ايدان اسا ۋاقىت تۇردىم. سوندا ماعان ءبىر ادام ءبىر اۋىز ءسوز ايتىپ كورمەپتى. جۇرگەن جەرىمدە مەنى وتە قاتتى سىيلايتىن ەدى. «حابەكە، حابەكە» دەگەننەن باسقاعا باتا المايدى. مۇنداي كەزدەردە دە جۇسەكەڭ مەنىڭ ونەرىمە ءتۇسىنىستىكپەن قارايتىن، سەنەتىن. سونىڭ ارقاسى دا بولار، وتباسىمىزدىڭ مىزعىماس ىنتىماعىن ساقتاي العانىمىز. جانە تاعى ءبىر ايتارىم: « ايەل بولىپ تۋدىڭ با؟ ايەل بولىپ ءول! ايەل سۇلۋلىقتى تىلەيدى. كەز كەلگەن ەر ادام ايەلى ادەمى بولىپ وتىرسا، سول اسەمدىكتەن راحاتتانادى. ايەل ءوزىنىڭ سۇلۋ بولعانىن قانداي قالاسا، ازامات ول سۇلۋلىقتى بىرنەشە ەسە ارتىق تىلەيدى. سوندىقتان ايەل بولىپ ومىرگە كەلدىڭ ەكەن، ايەلدىڭ سۇلۋلىعىن ساقتاۋعا ءتيىستىسىڭ!» – دەپ ءبولىستى ومىرلىك تاجىريبەسىمەن.
– شىنى كەرەك، اتاق-ابىرويدىڭ جولىندا كەيبىر ادامدار، اسىرەسە، ايەلدەر قاۋىمى ارىن دا، ابىرويىن دا ساتىپ جىبەرىپ جاتادى. ەر ادام كىممەن كوڭىل قوسسا، سوعان شاماسى كەلگەنشە جاقسىلىق ىستەيدى عوي. ال، ءبىزدى ونداي جولعا تۇسۋگە ار-نامىس دەگەن جىبەرمەدى. سوندىقتان دا شىعار، «ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىس» دەگەن جالعىز اتاقپەن قالعانىمىز. وعان ەش وكىنبەيمىن. ەلىم حالىق ارتىستەرىنەن كەم سىيلامايدى. قۇدايعا شۇكىر، سوعان ءتاۋبا. ناعىز ونەر ادامىنا كورەرمەنىنىڭ ىستىق ىقىلاسىنان ارتىق اتاق، ابىروي، قوشەمەت جوق ەكەن.
ەگەر قالاسا، كەزىندە ەسىمى ەل اۋىزىندا جۇرگەن جۇسەكەڭنىڭ ءبىر اۋىز ءسوزى-اق بار اتاق ابىرويعا كەنەلتەر ەدى. بىراق، ارلى جان وندايعا بارمادى، شەكپەندىلەرگە جالپاقتاپ، جالىنبادى دا. بار ونەرىن كوپتىڭ تالقى-تارازىسىنا سالدى. ناتيجەسىندە ەڭبەگى دە ەلەندى، ونەر الدىنداعى ارىنا دا داق تۇسىرمەدى.
– ولمەيتىن ادام جوق. مەنىڭ ارمانىم – اتاق ەمەس، تىلەگىم – ولگەننەن كەيىن سوڭىمنان جامان ءسوزدىڭ ەرمەگەنى. بارلىق مۇراتىم – وسى عانا. ەشكىم و دۇنيەگە اتاقتى دا، بايلىقتى دا الىپ كەتپەيتىن كورىنەدى. بارلىعى قالادى ەكەن. «بالا ءۇشىن ءسويتتىم» دەۋدىڭ دە قاجەتى جوق. بالاسى اقىلدى بولسا، ءوز كۇنىن ءوزى كورەدى، ال، اقىماق بولسا، ميلليارد اقشاڭ بولسا دا تۇككە تۇرمايدى.
باسى سايران، سۇم جالعاننىڭ سوڭى ويران.
ادام ءومىرى - تاعدىر ويىنى. ءبىل دە ويلان!
ەسىل جاستىق ەسكەن جەلدەي گۋىلدەپ،
ءالى-اق كەتەر جۇرەكتەن - وت، كۇش - بويدان.
كوزدىڭ نۇرى كەمىپ، جاقتار سۋالار،
ءسۇمبىل قارا شاش سەلدىرەپ قۋارار.
ەت تارالىپ، سۇيەك قالىپ ساۋدىراپ،
تامىرىڭنان ساسىق سارى سۋ اعار...
اللانىڭ بەرگەن 96 جاسىن سۇرسە دە، سىنى دا، سىرى دا كەتپەگەن اپامىز ماعجان اقىننىڭ 37 ولەڭىن وسىلاي جاتقا وقىپ بەردى. جانە ءجاي عانا ەمەس، بويىنداعى ونەر ادامىنا ءتان تالعامپازدىقپەن، شىنايى وبرازعا كىرىپ، اسا ءبىر شابىتپەن جىرلاعانىن كورىپ وتىرىپ، ءتانتى بولماسقا شاراڭىز جوق.
– اپالارىڭنىڭ ءبىر جاقسى جەرى – مەنىڭ وقىعان نارسەم ىشىمدە جازىلىپ قالادى. قالاي ەكەنىن بىلمەيمىن، وقىعان، كورگەن دۇنيەلەرىمنىڭ بارلىعى ۇمىتىلماي كوكەيىمدە ماڭگىلىككە جاتتالىپ، سانامدا سايراپ جاتادى، ونى ەشۋاقىتتا ۇمىتپايمىن. بۇل زەرەكتىك بويىمدا بالا كۇنىمنەن بار. بالا كەزىمدە «ەرتەگى ايت، جىر وقى»، – دەپ اكەمە مازا بەرمەيتىنمىن. ءبىزدىڭ ءۇي تولعان قيسسا-داستان بولاتىن. ءبىر كۇنى اكەم كىتاپ ۇسىنىپ: «مىنانى ءوزىڭ وقىپ شىق!» – دەدى. بىراق، ءالى ءارىپ تانىمايتىن بولعاندىقتان، اكەم وقۋدى ءوزى ۇيرەتە باستادى. ءۇيرەتكەندە دە ءالىپبيدى: «ا»، «ب»، «د» دەپ رەتىمەن ەمەس، ءار سوزدەگى ارىپتەردى رەتسىز تۇردە الىپ، سونى ءسوزدىڭ ايتىلۋى بويىنشا ءتۇسىندىرىپ، جاتتاتتى. ارينە، ولاي قارىپ تانۋ مۇمكىن ەمەس قوي. الايدا، ءوزىمنىڭ زەرەكتىگىمنىڭ ارقاسىندا وقۋدى دا جەتىك مەڭگەرىپ، از ۋاقىتتىڭ ىشىندە قيسسا-داستانداردى زۋىلداتا وقيتىن دارەجەگە جەتتىم. مەن ءبىلمەيتىن جىر بولمايتىن-دى. شاعاتاي ءتىلىن دە جەتىك مەڭگەردىم. شاعاتايشا قيسسالاردى وقىعانىم ءوز الدىنا، ونى بىردەن قازاق تىلىنە قوسا اۋدارىپ وتىراتىنمىن. جاسىمنىڭ ۇلعايۋىنا بايلانىستى تەز شارشاپ قالاتىندىعىم بولماسا، داستانداردىڭ ءبىرازىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن جاتقا ايتا الامىن. ءار نارسەنىڭ ءسوزىن ويلاپ، وعان تەرەڭ ءمان بەرۋ كەرەك. ءبىزدىڭ ءانشىلەردىڭ ءبىر جامانى – سوزىنە ماعىنا بەرمەيدى دە، ءاننىڭ تەك اۋەنىن، نوتاسىن ايتىپ جۇرە بەرەدى. مىسالى، ءبىرجان سالدىڭ، جاياۋ مۇسانىڭ ىشكى مۇڭىنان تۋعان اندەرىن كەيبىر انشىلەر قۋانىپ، كوڭىلدى قىلىپ ايتادى. اۋەننىڭ تاعدىرىن تۇسىنبەيدى. ءاربىر ءاننىڭ ءوز قايعىسى، ءوز قۋانىشى بار ەمەس پە؟ ءسوزدىڭ مانىنە تەرەڭنەن بويلاماعاننان كەيىن دە نەبىر كەرەمەت اندەردىڭ ءوز قۇدىرەتىن جوعالتىپ، قابىلدانباي جاتقاندىعى. سوعان بايلانىستى ءسوزى قانداي بولسا، سوعان ساي داۋىس مانەرىن دە لايىقتاۋ كەرەك. ءسوزدى ءتۇسىنىپ، جەتكىزىپ سويلەۋ، جەتكىزگەندە دە استارىمەن ايشىقتاي ءبىلۋ ونەرىن مەڭگەرۋ قاجەت. ونىڭ دا كيەسى بولادى.
اباي ولەڭدەرىنىڭ دە بىرنەشەۋىن جاتقا ايتىپ وتىرعان ءارتىستىڭ ايرىقشا ىقىلاسپەن وقىعان:
«ءبار جەردە بىرگە جۇرسەڭ باسىڭ قوسىپ،
ءبىرىڭنىڭ - ءبىرىڭ سويلە ءسوزىڭ توسىپ،
ءبىرىڭدى - ءبىرىڭ عيززات، قۇرمەت ەتىس،
تۇرعانداي بەينە قورقىپ، جانىڭ شوشىپ»، – دەگەن ولەڭى ومىرلىك ۇرانىنا اينالعانداي. عيبرات پەن تاعىلىمعا تولى اڭگىمە بارىسىندا عاسىر-عۇمىر يەسى ابايدىڭ اتاقتى «سەگىز اياق» ءانىنىڭ تۇپنۇسقالىق ءتۇرىن ىڭىلداپ وتىرىپ ءوزىنىڭ ورىنداۋىندا ايتىپ بەردى. «ابايدىڭ ناعىز ءانى – وسى. مەن مۇنى سوناۋ جاس كۇنىمنەن بىلەمىن. ال قازىرگى تەلىنىپ جۇرگەن ءان – ول شاكارىمنىڭ «ون ەكى اياق» دەگەن تۋىندىسى» – دەپ سانامىزعا سىڭىرە نىقتاي ءتۇسىندىرىپ، جاس ۇرپاق جادىنا وتكەن كۇندەر تاساسىندا قالعان جاڭا ءبىر جاۋھاردىڭ جارقىن جولىن اشىپ بەرگەندەي كوكىرەگىمىزگە كەمەڭگەرلىكتىڭ شۇعىلالى شۋاعىن توكتى. حالقىمىزدىڭ ءبىر عاسىرعا جۋىق ۋاقىت ارالىعىندا باسىنان وتكەرگەن نەبىر الماعايىپ زامانالارىنىڭ ءتىرى كۋاگەرىنىڭ تاريح قاتپارلارىنان شەرتكەن تولعانىستارى دا اسا تاعىلىمدى-اق.
– مىنە، مەنىڭ تەاتر ساحناسىندا قىزمەت ەتكەنىمە بيىل 78 جىل تولدى. سوندا قاليبەك قۋانىشباەۆ دەگەن ۇلكەن ادام بولدى. ادامدىق تۇرعىدان دا، جاس شاماسىنان دا. سول قاللەكيلەردىڭ جاسى نەبارى 42-لەردە بولسا دا، ءبىز ءۇشىن دانا ادامىمىز سياقتى كورىنەتىن. ول اعالاردىڭ الدىنان كەسە كولدەنەڭ وتپەيتىنبىز. ولار دا ءبىزدىڭ كوزىمىزشە باسى ارتىق ءبىر اۋىز قالجىڭ ءسوز ايتپايدى. ۇلكەندى – ۇلكەن، كىشىنى – كىشى دەپ سىيلاي ءبىلۋشى ەدىك. ءومىر وزگەرەدى، كەتەدى. قازىر تەاتر دا وزگەرىپ كەتكەن. كەزىندەگى اعادان – ىنىگە، قارىنداسقا بەرىلەتىن سۇڭعىلا سىيلاستىقتىڭ سارقىتى دا قالماعانداي. ارينە، ءوز تەاترىمدى ءوزىم جامانداعىم كەلمەيدى. بىراق، ازاماتتاردىڭ ونەردەگى تەكتىلىگىن ساقتاۋ بىلاي تۇرسىن، تەاتردى قولىمەن قۇرعان سول ادامداردى بۇگىندە كوبىسى ءجوندى بىلمەيدى دە… ەسىمدەرىن ءتيىپ-قاشىپ اتاعانىمەن، قازاق رۋحانياتى ءۇشىن ىستەپ كەتكەن جارقىن ىستەرىنەن مۇلدەم بەيحابار. ال ولاردىڭ ەڭبەگى قانداي ەرەن ەدى؟! مىسالى، 1926 جىلى قىزىلوردادا تەاتر قۇرىلىپ، 1928 جىلى وسى الماتىعا كەلگەن ەكەن. وندا الماتىدا ەشتەڭە جوق. جاپىرايىپ جاتقان جامان ۇيلەردەن وزگە، كينو كورسەتىپ، قويىلىم ساحنالايتىن بىردە-ءبىر مادەني وشاق بولماعان. سوندا ولار ويىندى قايدا قوياتىندارىن بىلمەي، زاتتارىن ارقالاپ، ءار جەرگە ءبىر سۇيرەتىپ جۇرگەن. اشارشىلىق جىلدارىندا دا قاجىماي، حالىقتى ونەرمەن سۋسىنداتقان. وگىز اربامەن ءجۇرىپ، ونەرلەرىن پاش ەتكەن. قاراعىم، قايتالاپ ايتامىن، ولاردىڭ ەڭبەگى دەگەن ەرەن بولاتىن. ءدال سول 1931-32 جىلدارى ءبىر جاعىنان اشارشىلىق القىمنان السا، ءبىر جاعىنان ەلدىڭ ءبارى قىتايعا كوشىپ كەتىپ جاتتى عوي. سونى توقتاتامىز دەپ جاڭادان قۇرىلعان جالعىز عانا تەاتر نە ىستەرىن بىلمەي، ەلىمىزدىڭ بار ايماعىنا بارىپ، ونەرلەرىن كورسەتىپ، جانۇشىرا قىزمەت ەتتى. جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ، رامازان ەلەباەۆ، كامال قارمىسوۆ، سەركە قوجامقۇلوۆ، ەلۋباي ومىرزاقوۆتار جاياۋ جۇرسە دە، حالىقتىڭ قىتايعا بارار جولىنا ونەرلەرىمەن توسقاۋىل بولدى. ال سول كەزدە ەل اراسىندا باندىلار كوپ بولعان. ەلدى توناپ الىپ كەتىپ جاتاتىن. مىنە، جوعارىدا اتى اتالعان ازاماتتار سونداي قيىن كۇندەردىڭ بارلىعىن باستارىنان وتكىزدى. ول ۋاقىتتا ويىن قوياتىن جەر دەگەن جوق، سپەكتاكلدەر قوي قورانىڭ ىشىنە قويىلادى ەكەن. كورەرمەن دە كوپ ەمەس، ءار اۋىلدا 4-5 ءۇي عانا وتىرادى. بىردە كونتسەرت بەرىپ جاتقاندا «ويباي، كەلىپ قالدى» – دەپ، قويىلىم كورۋگە كەلگەن جۇرت تۇرا قاشىپتى. سويتسە، باندىلار كەلىپ، كورشى اۋىلدى توناپ جاتىر ەكەن. ونەرگە شىن بەرىلگەن ارىستار ونەر دەپ ءجۇرىپ ولىممەن دە بەتپە-بەت كەلىپ، نەشە ءتۇرلى قيىندىقتاردى كورگەن. قازىر مۇنى ەشقايسىسى بىلمەيدى، ايتساڭ سەنبەيدى. مەنى قاپا قىلاتىن وسىنداي جايتتار. ءبارى دە باستىققا بايلانىستى، ارينە. باسشى كوڭىل ءبولىپ، قاي ۋاقىتتا دا وتكەندى ايتىپ، حاباردار ەتىپ وتىرۋ كەرەك. وتكەنىن بىلمەي، بولاشاق وركەندەي المايدى.
حالقىمىزدىڭ «جاس ۇلعايسا دا كوڭىل قارتايماسىن» دەيتىن تاعىلىمدى ءتامسىلىن اپامىز عۇمىرلىق قالتقىسىز ۇستانىم ەتىپ كەلەدى. كوركەم قارتايا بىلگەن ادەمى اجەي عاسىر-عۇمىر جاساسا دا، بويىنداعى ايەل زاتىنا ءتان كەربەزدىكتەن، اكتريساعا عانا جاراسار پاراساتتى پاڭدىقتان تيتتەي دە اجىراماپتى. وعان دالەل - اپامىزدىڭ سۇلۋ دا كەلىستى كەلبەتى، ونەگەمەن ورىلگەن ءورىستى ءومىر ورنەگى.
– دوسحان جولجاقسىنوۆتىڭ «ءبىرجان سال» كينوسىنا 93 جاسىمدا ءتۇستىم. مۇنى كورگەن ارىپتەس باۋىر-سىڭلىلەرىم: «مۇنداي جاستا ەشكىم كينوعا تۇسكەن ەمەس. جالعىز-اق ءبىر ءارتىس سەكسەن ەكى جاسىندا كىشكەنتاي ءبىر رولدە ويناسا، ال، حابيبا اپام كينوعا ءتۇسىپ قانا قويماي، اتقا دا ءمىندى» دەپ ريزا بولىپ، تاڭعالىسىپ جاتتى. سودان ەكى جىل ءوتىپ كەتكەننەن كەيىن، بىلتىر قىستا كينوستۋديادان: «حابيبا اپا، سىزگە سىيلىق اقشا بار» دەپ حابارلاستى. كينو ءتۇسىرىلىپ بولعاننان كەيىنگى ساراپتاۋ ناتيجەسىندە ساراپشىلار ويىنىمدى ۇزدىك دەپ تانىعان ەكەن. مەنىڭشە، ونەردە جاسپەن شەكتەلۋ دەگەن بولمايدى. شاماڭ كەلسە، ماڭايىڭداعىلارعا شاڭ قاپتىر. ونەرگە وكپە دە، جالعاندىق تا جۇرمەيدى. ال، ونەر يەسى – بۇلاقتىڭ كوزىندەي مولدىرلىگىن، سۇلۋلىعىن ساقتاي بىلۋگە ءتيىس. مەن ءالى كۇنگە دەيىن وسى قاعيدادان قيىس كەتكەن جوقپىن. ءۇيدەگى كۇتۋشى قىزىما: «ماعان ءايبات كويلەكتەر كيگىز» دەپ، بەتىمە ازداپ وپا دا جاققىزامىن (ادەمى جىميىسپەن كۇلىپ الدى). سۇلۋلىق ايەل زاتىنا قاي جاستا دا قاجەت.
ونەردىڭ، ءومىردىڭ سان سالاسىنان اسەرلى سىر شەرتكەن ءاز انانىڭ اڭگىمە سوڭىندا حالقىنا جولدار تىلەگىن دە بىلگەن ەدىك.
– حاكىم اباي: «ءبىرىڭدى، قازاق، ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ – ءىستىڭ ءبارى بوس»، – دەيدى. قازاقپىسىڭ، جىك-جىككە بولىنبەي، بارشا قازاق بىرگە بولىپ، ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارۋى كەرەك. قازاق ءبولىندى مە؟ وڭبايدى. وزىمەن ءوزى، ءبىرىن-ءبىرى جەك كورىسىپ، «مىناۋ ءبىزدىڭ ەل، مىناۋ بىزدىكى»، – دەپ الاۋىزدانار بولسا، الاش ءوسپەيدى، كەرىسىنشە قۇريدى. ەندەشە ەلىمىزدىڭ ىنتىماعى ىرىستى، بىرلىگى بەرەكەلى بولسىن دەگىم كەلەدى. سوندا عانا حالقىمىز عۇمىرلى بولادى. مەندەگى بار تىلەك – وسى.
نازەركە جۇماباي.
