كەز كەلگەن وركەنيەتتى قوعامدا تاربيە تۇراقتى سيپاتقا يە بولىپ، ءارتۇرلى ينستيتۋتتاردىڭ: وتباسى، ءبىلىم بەرۋ، باق ءىس-ارەكەتى ارقىلى جۇزەگە اساتىنى كوپشىلىككە بەلگىلى. ونىڭ ىشىندە جاس ۇرپاق مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋىندا وتباسىلىق تاربيە باستى ءرول اتقاراتىنى ءسوزسىز. قاي حالىقتى الساق تا شاڭىراق كوتەرگەن جاس وتباسى بالاسى بولۋىن ارمان ەتەدى. سەبەبى بالا – ءومىردىڭ جالعاسى، وتباسىنىڭ جەمىس بەرەر گۇلى، ەرلى- زايىپتىلاردىڭ تىرەۋ-دىڭگەگى.
سوندىقتان، قازاق حالقى «بەسىكسىز ۇيدە بەرەكە جوق»، «بالالى ءۇي – بازار، بالاسىز ءۇي – مازار» دەپ تەگىن ايتپاسا كەرەك-ءتى. وتباسىلىق تاربيەنىڭ اۋقىمى قاشاندا كەڭ. ونىڭ نەگىزى – بالانى ومىرگە اكەلۋ عانا ەمەس، وعان بويىنا جاقسى قاسيەتتەردى ءسىڭىرۋ، اعا ۇرپاقتىڭ تاجىريبەسىن ۇيرەتۋ، ءوز قوعامىنىڭ تولىققاندى مۇشەسى قىلىپ تاربيەلەۋ.
ۇلتتىق تاربيەگە كوپ نارسە بايلانىستى بولىپ كەلەدى. ەڭ ءبىرىنشى – اتادان بالاعا مۇرا بولىپ كەلە جاتقان سالت-ءداستۇرىمىز، ۇلگى-ونەگىمىز. «تاربيە تال بەسىكتەن باستالادى» دەگەن قاعيدانى بەرىك ۇستانا وتىرىپ، ءاربىر جاس ءسابيدىڭ بويىنا ىزگىلىكتىڭ نۇرىن مولىنان قۇيا بەرۋ كەرەك. سوندا ول ەلىنىڭ جاقسى ازاماتى بولىپ وسەرىنە كامىل دە بەرىك سەنۋگە بولادى.
وسى ورايدا، جاس بالانىڭ ىڭگالاپ دۇنيەگە كەلۋى – حالقىمىزدا شىلدەحانا تويىنا ۇلاسىپ جاتادى. بۇل دا – ونەگەسى مول دۇنيەنىڭ ءبىرى. شىلدەحانا تويىنان بەسىككە بولەۋ سالتى جاسالادى. سالت-داستۇرىمىزدە اتا-انا ءوز بالاسىن بەسىككە بولەپ، ايالاپ وسىرگەن. ويتكەنى بەسىك – كوشپەلى حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىندە وتە ىڭعايلى نارسە. بىراق ول تەك قانا ىڭعايلى ەمەس، سونىمەن قاتار بەسىكتىڭ جاس بالا ءۇشىن بەرەرى مول. سونىمەن بىرگە بەسىك – تازالىقتىڭ كەپىلى. جاتاتىن ورىنى ءاردايىم قۇرعاق بولىپ تۇرسا بالا اشۋشاڭ بولىپ، مازاسى قاشپايدى. بەسىكتى قايىڭ اعاشىنان جاسالادى. سالت-داستۇرىمىزدە بەسىكتى جاساۋعا ارنايى ۇستا بەلگىلەنەدى. ۇستالار بەسىكتىڭ ىڭعايلى بولۋىن، بالانىڭ ءوسىپ-جەتىلۋىنە ەش كەدەرگى كەلتىرمەۋىن قاداعالايدى. بالانى كىشى دارەتكە وتىرۋىنا ىڭعايلى ەتىپ، قويدىڭ اسىق جىلىگىنەن تەسىپ – شۇمەك، ال ۇلكەن دارەتكە ارناپ كيىزدەن تۇبەك جاسايدى. بالانى بولەگەن بەسىكتىڭ ۇستىنە جەتى نارسە جابادى. ءار جابىلعان نارسەنىڭ وزىندىك ءمانى بار. ءبىرىنشى ەتىپ بەسىك كورپە، ودان كەيىن شاپان، كەبەنەك، تون جابۋ، جۇگەن مەن قامشى سياقتى بۇيىمدار قوسا جابىلادى. تون، شاپان جابۋ – «ەرجەتكەندە بالا حالىققا قادىرلى بولسىن» دەگەن تىلەك، جۇگەن – ات ۇستايتىن ازامات بولۋىنا تىلەۋ، كەبەنەك، قامشى – «ەل قورعايتىن باتىر بولسىن» دەگەن تىلەك. جاس بالانى بەسىككە جاتقىزعان سوڭ، ونى تەربەتە وتىرىپ، اياۋلى انا كوڭىلىندەگى وي-ارمانىن، جاقسى تىلەگىن بىلدىرەدى. مۇنى حالىق «بەسىك جىرى» دەپ اتايدى. بەسىك جىرىندا ايتىلاتىن تىلەك، اقىل-وسيەتتەردەن اتا-انانىڭ نەنى اڭساپ، نەنى كوكسەگەندىگى كورىنەدى. بەسىك جىرى «ءالدي، ءالدي، اق بوپەم» دەپ باستالادى دا، حالىق جاس بالانىڭ بولاشاقتا كىم بولىپ ءوسۋىن، قانداي قىزمەت اتقارۋىن قالايتىندىعىن انا سوزىمەن باياندايدى. سوندا:
قۇرىعىڭدى مايىرىپ،
تۇندە جىلقى قايىرىپ،
جاۋدان جىلقى ايىرىپ،
جىگىت بولار ما ەكەنسىڭ؟
ايىر قالپاق كيىسىپ،
اقىرىپ جاۋعا ءتيىسىپ،
باتىر بولار ما ەكەنسىڭ؟
بارماقتارىڭ مايىسىپ،
ءتۇرلى ويۋ ويىسىپ،
شەبەر بولار ما ەكەنسىڭ، – دەيدى.
وتباسىلىق تاربيەدە بەسىك جىرىمەن بىرگە باتىرلار جىرى دا ۇلكەن تانىمدىق-تاعىلىمدىق مانگە يە. حالقىمىز باتىرلار جىرىن بالالاردى ەلدى، وتاندى سۇيۋگە، بۇكىل ءداۋىر رۋحىن بويىنا جيناقتاعان ءتول دۇنيەنى بالانىڭ ساناسىنا ءسىڭدىرىپ، حالىققا دەگەن ادال قىزمەتىن، ىستىق ماحابباتىن، جانىن سالۋعا تاربيەلەيتىن قۇرالدىڭ ءبىرى ەسەبىندە پايدالاندى. جىرداعى باتىرلاردىڭ ەل قورعاۋداعى ەرلىك ىستەرىن جاستارعا ۇلگى، ەلگە ۇشقان وققا كەۋدەسىن توساتىن تاربيەنى ونەگە ەتتى. ارينە، بۇل رەتتە دە باتىرلار جىرىنىڭ تاربيەلىك ءمانى بولعان.
سونىمەن قاتار، بالاعا ەرتەگى ايتىپ، ونىڭ دۇنيەدەگى جاقسى مەن جاماندى تانىپ بىلۋگە ۇيرەتىپ وتىرۋ دا سالتىمىزدا بار.
حالقىمىزدا جاڭا تۋعان بالانى جاقسى ازامات ەتىپ ءوسىرۋدىڭ بارلىق العىشارتتارى قالىپتاسقان. وكىنىشكە قاراي، قازىر سولاردىڭ كوبى ۋاقىت وتە كەلە ۇمىتىلىپ بارا جاتقانى ويلاندىرادى. قازىر جاس بالاعا «بەسىك جىرىن» ايتۋ مۇلدەم ۇمىتىلىپ بارادى. ول تۇرماق، شىلدەحانا وتكىزۋدىڭ بارلىق تالاپتارى، ءجون-جورالعىسى دا ساقتالا بەرمەيدى. ايتەۋىر، ۇلكەندەردەن ەستىگەن-كورگەندەرىمىزدى عانا قايتالاپ جاساۋمەن كۇن كەشىپ كەلەمىز. «سول سەبەپتى بۇل ماسەلەگە تەرەڭىرەك بارىپ، «شىلدەحانا»، «بەسىك تويى» قالاي وتەدى، قىز-كەلىنشەكتەرگە، بولاشاق انالارعا وسىلاردى تۇسىندىرەتىن ورتالىق تا كەرەك پە» دەپ ويلايسىڭ كەيدە. باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ «بەسىك جىرىن ايتپايتىن انالاردان قورقامىن» دەگەنى ءبىزدىڭ ۋاقىتقا قاراتا ايتىلعان با دەرسىڭ… شىنىندا دا، بەسىكتىڭ تاربيەلىك ماڭىزى، جاس بالانىڭ دۇنيەگە كەلۋىندەگى عيبراتى مەن ءتالىمى مول سالت-ءداستۇرىمىزدى ۇمىتپاي، قازاق حالقىنىڭ بايىرعى داستۇرىمەن جاساساق، ۇيرەنسەك، زەرتتەسەك دەگەن تىلەگىم بار.
شىنار يبرايموۆا،
شيەن ورتا مەكتەبىنىڭ باستاۋىش
سىنىپ مۇعالىمى
شيەن اۋىلى، الماتى وبلىسى
