"امان بولسا تابيعات،
امان بولار ادامزات"
اۋا - اعزاسىنىڭ ەڭ ماڭىزدى بولىگى. ال،ءبىز دەمالىپ جۇرگەن اۋا -قانداي اۋا؟ ءوزىمنىڭ تۋعان قالام، الماتىنىڭ ەلىمىزدەگى ەڭ لاس قالالاردىڭ قاتارىنا جاتاتىنى مەنىڭ وسى ماقالانى جازۋىما تۇرتكى بولدى. قازىرگى تاڭدا ءبىر عانا الماتى قالاسىنىڭ وزىندە 600 مىڭعا جۋىق كولىك تىركەلگەن ەكەن. ال قالاعا كىرىپ - شىعاتىن كولىك قانشاما؟ ەلەستەتىپ كورىڭىز، ءاربىر كولىكتەن بولىنگەن قىشقىلدار ءبىزدىڭ اعزامىزعا ەنىپ، ءتۇرلى اۋرۋلار تۋعىزادى. ادامنىڭ ءومىر جاسىنىڭ قىسقارۋىنا ءدال وسى لاس اۋا تىكەلەي سەبەپ بولادى. بۇل رەتتە، كولىك جۇرگىزۋشىلەرگە وي تاستاعىم كەلەدى، سول اۋانى ءسىز ءوزىڭىز جۇتىپ، سول اۋامەن ءوزىڭىز تىنىستاپ ءجۇرسىز. مەنىڭشە، قالاداعا ەسكى، جارامسىز كولىكتەردى جۇرگىزبەگەن ءجون. بۇل ماسەلە تەك كولىكتەرگە كەلىپ تىرەلىپ تۇرعان جوق. پروبلەمانىڭ كەلەسى ءبىر سەبەبى انتروپولوگيالىق فاكتورلار ەكەنىن دە ەسكەرۋمىز كەرەك . ياعني، اۋانىڭ لاستانۋى ادام بالاسىنىڭ ءىس-ارەكەتىنە تىكەلەي بايلانىستى.
الماتى قالاسىندا ەكى ميلليونعا جۋىق تۇرعىن بار. تازا اۋانى لاستايتىن دا، ادام،ساقتايتىن دا ادام. ەندەشە، بىزگە قايسىسى قاجەت. وسى ورايدا، ساۋالناماعا كوز جۇگىرتەيىك. الماتى قالاسىنىڭ اۋا تازالىعىنىڭ تومەنگى دەڭگەيدە ەكەنىنە 25%-ى ،ورتاشا دەڭگەيدە 65%-ى ،جوعارعى دەڭگەيدە دەگەنگە 10% داۋىس بەردى. داۋىس بەرۋشىلەردىڭ 75%-ى اۋا تازالىعىنا كوڭىل بولمەيدى ەكەن. 45% ادامنىڭ تۇراتىن ايماعىندا اۋا تازالىعىنا ءمان بەرۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيدى . ساۋالناماعا قاتىسۋشىلاردىڭ 30% -ى ءجيى تاۋعا شىعىپ، تازا اۋادا دەمالۋدى ادەتكە اينالدىرعان ،سونىمەن قاتار داۋىس بەرۋشىلەردىڭ 85%-ى تازا اۋامەن تىنىستاۋ قاجەت دەپ سانايدى. اۋانىڭ ادام اعزاسىنا تيگىزەتىن پايداسى تۋرالى اقپارات 75% ادامعا ءمالىم ەكەن. سونداي - اق ادامدار كۇنىنە 3-4 رەت تەرەڭ تىنىس الاتىندارىن ايتتى. مۇنىمەن شەكتەلمەيمىز، 25% ادام ومىرىندە ءبىر رەت بولسىن اعاش وتىرعىزىپتى،ال ەر ادامعا اعاش ەگۋدىڭ ومىرلىك پارىز ەكەنىن 95% ادام جاقسى بىلەدى ەكەن . قازىرگى ۋاقىتتا تازا اۋا پروبلەماسىنىڭ باستى ءبىر شەشىمى اعاش وتىرعىزۋ بولىپ تۋر. بۇل باستاما "جاسىل قالا" دەگەن اتاۋعا يە بولىپ، ومىرىمىزگە ەندى . الماتى قالاسىنىڭ اكىمى باقىتجان ساعىنتاەۆتىڭ ايتۋىنشا، ء"اربىر الماتىلىق ءبىر ءتۇپ اعاشتان ەكسە، "جاسىل قالا " ستاتۋسىن قايتادان قايتارا الامىز".الماتىداعى ەگىلەن اعاشتىڭ سانى ەكى ميلليون ەكى ءجۇز مىڭ ، بىراق، سونىڭ ىشىندەگى جايقالىپ ءوسىپ تۇرعانى ءبىر ميلليون ەكى ءجۇز مىڭ عانا. اۋانىڭ تازالىعىن ساقتاۋ، تىكەلەي تۇرعىنداردىڭ قولىندا. قالا تۇرعىندارى قوقىس تاستاعاندا ونىڭ تيگىزەتىن زيانىنىڭ سەبەپ-سالدارىن ويلاي بەرمەيدى. شىندىعىندا، دۇرىس وڭدەلمەگەن قوقىس، ءار جەرگە تاستالعان قالدىقتار، ءدال وسى ادامنىڭ قولىنان ىستەلگەن فاكتورلار اۋا قۇرامىن وزگەرتەدى. ەگەر دە ءاربىر ادام، ءوزىنىڭ قوقىسىن كورىنگەن جەرگە تاستاماي، ارتىن تازالاپ جۇرسە ساپالى اۋانى ساقتاۋعا ءوز ۇلەستەرىن قوسار ەدى. الماتى قالاسىندا قوقىستاردى وڭدەيتىن ورىندار ساۋساقپەن سانارلىق. ءبىز ءوزىمىز سول قالدىقتاردى سارالاپ ءوز جاشىكتەرىنە سالاتىن بولساق، اۋاعا ەشقانداي زيان تيگىزبەس ەدىك.
تىپتى، ۇلى اباي "ادام-تابيعات پەرزەنتى" دەمەپ پە ەدى. تابيعاتتىڭ جاۋى دا - ادام، دوسى دا - ادام. تابيعاتقا قانداي ارەكەت ىستەسەڭ، ول بىزگە سونى قايتارادى. ەندەشە، دۇرىس تاڭداۋ جاسايىق، دوس بولامىز با، الدە قاس بولامىز با؟
رىسباي ەرنۇر
الماتى قالاسى، الاتاۋ اۋدانى №169
مەكتەپ-ليتسەيىنىڭ،
10 سىنىپ وقۋشىسى
عىلىمي جەتەكشىسى: ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ دوتسەنتى
ج. ابدىجادىقىزى
