قازاقتىڭ ءداستۇرلى مۋزىكالىق اسپاپتارى دىبىس ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي التى توپقا جىكتەلەدى. ولار: سوقپالى-شۋلى; سىلدىرلى; ۇرلەمەلى; ىسپالى; ىشەكتى-شەرتپەلى; كوپ ىشەكتى. گازەتتىڭ بۇگىنگى نومىرىنەن باستاپ وسى جىكتەلۋ ءتارتىبىن ساقتاي وتىرىپ، ولاردىڭ سىرتقى سيپاتىنا، اسپاپ جاسالاتىن زاتىنا، جاساۋ ءادىس-تاسىلدەرىنە، قولدانىلاتىن قۇرال-سايماندارىنا ەتنوگرافيالىق تۇرعىدا شولۋ جاساماقپىز.
سوقپالى-شۋلى اسپاپتار
سوعىپ وينالاتىن اسپاپتاردىڭ ۇلگى-نۇسقالارى كوپ. سونىڭ ءبىرى – دابىل. ونىڭ شاناعى دوڭگەلەك شەڭبەر ەتىپ، ەكى جاعىنا ەكى ايدان التى ايعا دەيىنگى جاستاعى بۇزاۋ، تۇيە تەرىسى قاپتاپ جاسالادى. مۋزىكالىق اسپاپتارعا ارنالعان مال تەرىسىن پايدالانۋ جانە ونى قاپتاپ جاساۋ كۇردەلى ادىستەرمەن اتقارىلادى. ول ءۇشىن مال تەرىسىن نەمەسە قارنىن دوڭگەلەك اعاش شاناققا كەرىپ قاپتايدى. جاڭا سويىلعان مالدىڭ ءجۇنىن قىرقىپ الىپ، سارى ەتىن سىلىپ الادى. اسپاپتارعا قولداناتىن تەرى جارعاقتىڭ ءجۇنى جاس كەزىندە ءجيدىتىپ الىنادى. تازارتۋدىڭ ەكى ءتاسىلى بار جانە ول كۇردەلى ادىسپەن يگەرىلەدى. ءبىرى – ي سالۋ ءتاسىلى. بۇل تاسىلدە ءيدىڭ بىرشىعان وتكىر ءيسىن تەرىگە سىڭدىرمەۋ قاجەت. ەكىنشىسىندە – تەرىنى ءجىبىتىپ بارىپ وتكىر ۇستارامەن تۇگى سىلىنىپ الىنادى. سودان سوڭ تۇكسىز تەرىنىڭ شۋاشى مەن شايىرى كەتكەنشە جۋىلادى. ابدەن تازارعان كەزدە تەرىنى شالا كەپتىرىپ الىپ دابىل، داۋىلپاز، داڭعىرا، كەپشىك، دۋدىعا، توقىلداق سەكىلدى ءبىر جاعى نەمەسە تۇتاسىمەن تەرىدەن جاسالاتىن سوقپالى-شۋلى اسپاپتارعا قولدانادى.
داۋىلپاز – حالىقتىق نۇسقادا جاسالاتىن كونە اسپاپ. ەرتەدە اڭشىلىق، ساياتشىلىق، قۇسبەگىلىك سالت-داستۇرلەردە قولدانىلعان. شاناعى وزەگى الىنعان سىرتى جۇمىر بىتەۋ اعاشتان جاسالىپ، سىرتىنا عانىشتاۋ ادىسىمەن ويۋ-ورنەكتەر سالىنادى. شەڭبەر اۋماعى 40-50 سم. بولىپ كەلەتىن بۇل اسپاپتىڭ تەك ءبىر جاعى عانا شالا كەپكەن تەرىمەن قاپتالادى. سال-سەرىلەر ساياتشىلىققا قولداناتىن داۋىلپازعا ۇكى قاۋىرسىنى تاعىلىپ، جيەكتەرىنە كۇمىس نەمەسە اسىل تاستار ورناتىپ جاسايتىن بولعان. قايىستان جاسالاتىن بەلبەۋىن اڭشىلار قۇس، اڭ قۋعان كەزدە ەرتوقىمنىڭ الدىڭعى قاس بەتىنە نەمەسە مويىنعا اسىپ الادى. بۇل اسپاپتىڭ ەل اراسىندا قول داۋىلپاز، نار داۋىلپاز اتالاتىن تۇرلەرى بار. قول داۋىلپازدىڭ شەڭبەر اۋماعى 30-35 سم. مولشەرىندە جاسالادى. شاناعى تۇتاس اعاشتان ءىشىن ويىپ، كەيدە تىلىكشە ەتىپ كەسىلگەن اعاشتاردان قۇراپ جاسالادى. شاناعى الىنىپ-سالىناتىن ءۇش سيراعى بار قوندىرعىعا ورناتىلادى. قول داۋىلپازدىڭ بەتى تۇيەنىڭ نەمەسە بۇزاۋدىڭ تەرىسىمەن قاپتالادى. داۋىلپازدىڭ وسى نۇسقاسى قولدانۋعا ىڭعايلى بولعاندىقتان، ونەر توپتارى اراسىندا سۇرانىس كوپ. ال نار داۋىلپاز ۇلكەن ەتىپ جاسالادى، بەتىنە نار تۇيەنىڭ تەرىسى قاپتالادى. ۇلكەندىگى مەن جاسالۋ زاتىنا بايلانىستى ەل اراسىندا «نار داۋىلپاز» اتالعان. شاناعى ەمەن، جاڭعاق، قايىڭ، قىزىل اعاش سەكىلدى قاتتى اعاشتاردان قۇراپ جاسالادى. بەتىنە تارتىلعان تەرىنىڭ دىبىسىن تومەندەتىپ نەمەسە جوعارىلاتىپ وتىرۋ ءۇشىن شاناققا ارنايى تەمىر بۇراندالار ورناتىلادى. اسپاپتى تاياقپەن ۇرىپ وينايدى. كوبىنەسە حالىقتىق مەرەكەلەردە جانە ۇلكەن وركەستر قۇرامىندا وينالادى.
وسىعان ۇقساس ەتىپ جاسالاتىن سوقپالى-شۋلى شىڭداۋىل، شىڭ اسپاپتارىنىڭ شاناعى تۇتاسىمەن مەتالدان جاسالىپ، ءبىر جاق بەتى مال تەرىسىمەن قاپتالادى. تەرى قاپتالماس بۇرىن شاناقتىڭ ىشىنە شۋلى ءۇن بەرەتىن شاعىن سىلدىرماق-قوڭىراۋلار نەمەسە تەمىر شىعىرشىقتار تاعىلادى. اسپاپتى ەرتەدە اڭ-قۇستاردى ۇركىتىپ، قاۋمالاپ اۋلاۋ ءۇشىن نەمەسە قۋىپ، ارانعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن قولدانعان. شىڭنىڭ شىڭداۋىلدان ايىرماشىلىعى تۇتاسىمەن كۇڭگىرتتەنبەيتىن جەز مەتالدان جۇقا تاباقشا تارىزدەس ەتىپ، تەرى قاپتالماي جاسالادى. ارنايى جاسالاتىن شاعىن تاياقشامەن ۇرىپ وينالادى. سيپاتى مەن جاسالۋ ءادىس-ءتاسىلى جاعىنان كۇردەلى اسپاپتىڭ ءبىرى – قوس دۇڭكىلدەك. ەكى شاناقتان تۇراتىن بۇل اسپاپ جاي عانا دۇڭكىلدەك دەپ تە اتالادى. شاناق ىشتەرى قۋىس، بەتى بۇزاۋ تەرىسىمەن قاپتالادى. شەبەرلەر ونىڭ ءبىر بەتىن جۇقا تەرىمەن، ەكىنشىسىن قالىڭداۋ ەتىپ كەرىپ جاسايدى. ەكى بەتىندەگى كەرىلگەن تەرى-جارعاقتى ۇرسا، ەكەۋىنەن ەكى ءتۇرلى دۇڭكىلدەگەن ءۇن شىعادى. بۇل ءادىس اسپاپتان ەكى ءتۇرلى دىبىس بەرۋگە لايىقتالعان. شاناقتارى قايىڭ، ەمەن، قاراعاي سەكىلدى قاتتى اعاشتاردان جاسالادى. دىبىس جاڭعىرىعىن قامتاماسىز ەتىپ وتىراتىن وزەگى سالىنادى. دۇڭكىلدەكتى كولدەنەڭ جاتقىزىپ تا، تىزەگە قويىپ تا، مويىنعا اسىپ الىپ تا ويناي بەرەدى.
وسى توپقا جاتاتىن دۋدىعا، داڭعىرا، توقىلداق، كەپشىك، ساقپان، شارتىلداۋىق، زىرىلداۋىق، اساتاياق، سىلدىرماق، قوڭىراۋ، تۇياق تاس، شىڭ سەكىلدى سوقپالى-شۋلى اسپاپتار ءوز ۇلگى-نۇسقالارى جاعىنان ەتنوگرافيالىق مۇرالار ساناتىنا جاتادى. ولاردىڭ قولدانىلۋ ورتاسى، سىرتقى سيپاتتارى مەن جاسالۋ زاتتارى ءارتۇرلى. ماسەلەن، دۋدىعانى ەرتە زامانداردا ساردارلار مەن جەكە باتىرلار قولدانعان. اسپاپ تۋرالى: «…دۋدىعا قاعىپ، سىرنايىن تارتىپ» نەمەسە «دۋدىعا سىلكىپ قاعايىن، دۇشپانعا ويران سالايىن» دەپ كەلەتىن ەپيكالىق جىر-داستانداردا ايتىلادى.
اسپاپتىڭ جالپى تۇرقى سەگىز قىرلى، كۇمبەزدى ەتىپ جاسالادى. جاسالۋ ءادىس-ءتاسىلى كۇردەلى بولعاندىقتان دا ەل اراسىندا سيرەك كەزدەسەدى. اسپاپتىڭ شاناعى تۇتاسىمەن شالا يلەنگەن تەرىدەن جاسالادى. تەرىنى ۇستاپ تۇراتىن ىشىندەگى كەرەگىشتەرى قاتتى اعاشتان ورناتىلىپ، وعان شاعىن سىلدىرماقتار نەمەسە ۇساق قوڭىراۋلار تاعىلادى. شاناق سىرتىنا ەمەننەن جاسالعان ۇساق جارعاق قاققىش سالپەنشەكتەر ورناتىلادى. ەرتەدە ونىڭ سىرتىن اسىل تاستارمەن بەزەندىرىپ جاسالاتىنى تۋرالى ەل اراسىندا ايتىلادى. اسپاپتى شايقاپ، ىرعاقتاتىپ، سىلكىپ وينايدى. «…اسپاپ اتاۋى باتىرلاردىڭ دۋ-دۋ ەتكەن شايقاستى كورىنىسى مەن «دۋ-دۋعا قوسىلدى» دەگەن ۇعىمنان تۋىنداعان» دەيدى اقپار بەرۋشى و.حايمولدين. اسپاپتىڭ بەلگىلى زەرگەر د.شوقپارۇلى مەن شەبەر ا.حاسەنوۆ قالپىنا كەلتىرگەن جالعىز ەتنوگرافيالىق نۇسقاسى حالىق اسپاپتارى مۋزەيىندە ساقتالعان.
ءزابيرا جاكىشەۆا،
اسپاپتانۋشى-ەتنولوگ،
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ
مادەنيەت قايراتكەرى،
«انا ءتىلى»
