الەمدىك ءتارتىپ قازىر بارلىعى بىرگە تۇراتىن، بىراق ەشكىم جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزبەيتىن ۇيگە ۇقسايدى. ول ءۇي تاعى بىرنەشە جىل تۇرۋى مۇمكىن، بىراق ەگەر ءبىز سول قارقىندا قالا بەرسەك، ءبىز «دجۋنگلي» زامانىنا قايتا ورالامىز.
ءححى عاسىردىڭ ءۇشىنشى ونجىلدىعىندا ادامزات قازىرگى ۋاقىتتا شەشىمىن تابۋ قيىنعا سوعاتىن كوپتەگەن پروبلەمالار مەن ماسەلەلەرگە كەزىگەدى. مەن ادامزاتتىڭ ومىر سۇرۋىنە قاۋىپ توندىرەتىن پروبلەمالارعا نازار سالعىم كەلەدى. بۇلار – يادرولىق سوعىس، ەكولوگيالىق قۇلدىراۋ جانە تەحنولوگيالىق سەرپىلىس. يادرولىق سوعىس پەن ەكولوگيالىق كۇيرەۋى – بىزگە بۇرىننان تانىس قاۋىپ تۇرلەرى، سوندىقتان مەن ءبىز ءۇشىن نەعۇرلىم بەيتانىس بولىپ كەلەتىن تەحنولوگيالىق سەرپىلىستەن تۋىندايتىن قاۋىپ-قاتەر تۋرالى ءتۇسىندىرىپ وتەيىن. ءبىز بولاشاق تەحنولوگيالاردىڭ پايداسى تۋرالى كوپ ەستيمىز، جانە دە بۇل – ارينە، دۇرىس، بىراق ولار، سونىمەن بىرگە، ادام قوعامىنداعى تەڭگەرىمدى بۇزىپ، ادام ءومىرىنىڭ ءمانىن ءارتۇرلى جولمەن وزگەرتە الادى – وعان الەمدە پايداسىز تاپتىڭ قۇرىلۋىنان باستاپ، وتارشىلدىق پەن تسيفرلىق ديكتاتۋرانىڭ پايدا بولۋىنا دەيىنگى جاعدايلاردى جاتقىزۋعا بولادى.
- قاجەتسىز تاپ. اۋەلى ءبىز الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق دەڭگەيدەگى كۇيزەلىستەرمەن قاقتىعىسۋىمىز مۇمكىن. اۆتوماتتاندىرۋ پروتسەسى جاقىن ارادا ميلليونداعان جۇمىس ورىندارىن جويىپ جىبەرەدى. ال جاڭا جۇمىس ورىندارى ءۇشىن (ولاردىڭ مىندەتتى تۇردە اشىلاتىنى ءسوزسىز) ادامداردىڭ قاجەتتى ءبىلىم مەن داعدىنى ۋاقىتىلى جيناي الاتىندىعىنا ەشقانداي كەپىلدىك جوق.
ماسەلەن، ءسىز – 50 جاستاعى جۇك كولىگىنىڭ جۇرگىزۋشىسىسىز، بىراق باقىلاۋشىسىز باسقارۋ جۇيەسىنىڭ كەسىرىنەن جۇمىستان ايىرىلاسىز. دەسە دە جاڭا جۇمىسقا تۇرۋ نۇسقالارى دا بار – مىسالى، باعدارلامالىق جاساقتاما ازىرلەۋ نەمەسە ينجەنەرلەرگە يوگا ۇيرەتۋ. الايدا 50 جاستاعى جۇك كولىگى جۇرگىزۋشىسى قالاي ءوزىن باعدارلامالىق جاساقتاما جاساۋشىسى نەمەسە يوگا مۇعالىمى رەتىندە ءوزىن قالىپتاستىرماق؟ مۇنى ادامدارعا ءبىر رەت ەمەس، قايتا-قايتا جاساۋ كەرەك، ويتكەنى اۆتوماتتاندىرۋ رەۆوليۋتسياسى كەيىن ەڭبەك نارىعى قايتا ورنىعىپ، تەپە-تەڭدىككە جاعدايىنا ورالاتىن ءبىر رەتتىك وقيعا ەمەس.
جاساندى ينتەللەكت ءوز مۇمكىندىگىن ءالى تولىق تاپپاعاندىعىن ەسكەرسەك، ءبىزدى سارقىلماس ۇلكەن وزگەرىستەر كۇتىپ تۇرعان شىعار. جۇمىس ورىندارى جويىلىپ، جاڭالارى پايدا بولادى، بىراق سودان كەيىن بۇل جۇمىس ورىندارى دا وزگەرىپ، جويىلا تۇسەدى. ەگەر بۇرىن ادامدار قاناۋمەن كۇرەسكەن بولسا، ءححى عاسىردا ولار قاجەت ەمەس زاتتارمەن شىنىمەن كۇرەسەتىن بولادى. قانالعاننان گورى قاجەتسىز بولۋ ودان بەتەر جامان. بۇل كۇرەستە جەڭگەندەر پايداسىز تاپتىڭ قاتارىنا قوسىلادى. بۇل ادامدار، ارينە، وتباسى مەن دوستارىنىڭ الدىندا ەمەس، ەكونوميكالىق جانە ساياسي جۇيە تۇرعىسىنان پايداسىز بولادى. پايداسىز تاپ وكىلدەرى ءوسىپ كەلە جاتقان قۋاتتى ەليتالى تاپتان شەتتەتىلەتىن بولادى.
- تەڭسىزدىك جانە مالىمەتتەر كولونيالارى. جاساندى ينتەللەكت (جي) رەۆوليۋتسياسى تەك تاپتار اراسىندا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ەلدەر اراسىنداعى تەڭسىزدىكتى تۋدىرۋى مۇمكىن. ءحىح عاسىردا ۇلىبريتانيا مەن جاپونيا سياقتى بىرنەشە مەملەكەتتەر يندۋستريالدى تۇرعىدان ءبىرىنشى بولىپ دامىدى، بۇل ولارعا باسقا ەلدەردى جاۋلاپ الۋعا جانە پايدالانىپ قاناۋعا مۇمكىندىك بەردى. ەگەر ءبىز «اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باسپاساق»، ءححى عاسىردا ءدال وسىنداي جاعداي ءبىزدىڭ باسىمىزعا جي ارقاسىندا تۇسەدى.
ادامزات قازىردىڭ وزىندە جەتەكشى پوزيتسيالارداعى اقش پەن قىتاي يەلەنىپ وتىرعان جي سالاسىنىڭ قارۋلانۋ بايگەسىنىڭ ورتاسىندا تۇر، ال كوپتەگەن ەلدەر ءالى دە ارتتا قالىپ وتىر. ەگەر ءبىز ارامىزداعى جي-ءتىڭ پايداسى مەن كۇشىن ءبولىستىرۋ ءۇشىن شارالار قولدانباساق، وندا بىرنەشە تەحنولوگيالىق ورتالىقتارعا شەكسىز بايلىق اكەلىپ، ال باسقا ەلدەر بانكروتقا ۇشىراپ، قاناۋ كولونيالارىنا اينالۋى بولۋى مۇمكىن.
بۇل جەردە روبوتتار ادامدارعا قارسى بۇلىك شىعاراتىن عىلىمي فانتاستيكا كىتاپتارىنان شىققان ستسەناري تۋرالى ايتىلىپ جاتقان جوق. الەمدىك تەپە-تەڭدىكتى بۇزۋعا ءالى جەتەتىن الدەقايدا قاراپايىم جي تۋرالى ايتىپ وتىرمىز.
كاليفورنيادا مەكسيكاعا قاراعاندا ماتالار نەمەسە اۆتوموبيلدەر شىعارۋ ارزاندايتىن بولسا، دامۋشى ەلدەر ەكونوميكاسى نە بولاتىنىن ويلاپ كورىڭىزشى. ەگەر 20 جىلدان كەيىن سان-فرانتسيسكودا نەمەسە بەيجىڭدە ءبىر ادام ءاربىر ساياساتكەردىڭ، سوتتىڭ جانە ءجۋرناليستىڭ بۇكىل مەديتسينالىق جانە جەكە تاريحى، ونىڭ ىشىندە ماحاببات وقيعاسى، پسيحولوگيالىق السىزدىگى جانە كوررۋپتسيالىق ارەكەتتەرى تۋرالى بىلەتىن بولسا، ءسىزدىڭ ەلىڭىزدىڭ ساياساتى قانداي جاعدايعا دۋشار بولماق؟ مۇنداي ەل تاۋەلسىز بولىپ قالا الا ما، الدە ول اقپاراتتار وتارىنا اينالا ما؟ قولىڭىزدا جەتكىلىكتى اقپارات بولعاندا، ەلدى باسقارۋ ءۇشىن وندا اسكەر جىبەرۋدىڭ قاجەتى جوق.
- ساندىق ديكتاتۋرا. بىزگە ءتونىپ تۇرعان تاعى ءبىر قاۋىپ-قاتەر – بارلىعىمىزدى ۇزدىكسىز باقىلاپ تۇرعان ساندىق ديكتاتۋرانىڭ ءوسۋى. مەنىڭ پىكىرىمشە، بۇل قاۋىپتى ءححى عاسىرداعى ءومىردى انىقتايتىن قاراپايىم فورمۋلا تۇرىندە سيپاتتاۋعا بولادى: ب x ە x ا = ابم (ب ح ۆ ح د=ۆحچ). وندا «ب» بيولوگيالىق ءبىلىمدى بىلدىرەدى، «ە» ەسەپتەۋ قۋاتىن، ال «ا» - اقپاراتتى بىلدىرەدى. كوبەيتىندىنىڭ ءمانى«ابم» بولادى – بۇل ادامزاتتى بۇزۋ مۇمكىندىگى («ۆحچ» — ۆوزموجنوست حاكنۋت چەلوۆەچەستۆو). ەگەر ءسىزدىڭ بيولوگيا، ەسەپتەۋ قۋاتى مەن دەرەكتەر تۋرالى ءبىلىمىڭىز جەتكىلىكتى بولسا، ءسىز مەنىڭ دەنەمدى، ميىمدى جانە بۇكىل ءومىرىمدى بۇزا الاسىز، ءسىز ءتىپتى مەنى وزىمنەن دە جاقسى بىلەتىن بولاسىز. ءسىز مەنىڭ جەكە تۇلعالىق ءتيپىمدى، مەنىڭ ساياسي كوزقاراستارىمدى، جىنىستىق قالاۋلارىمدى، پسيحيكامنىڭ ءالسىز تۇستارىن، قورقىنىشتارىم مەن سەنىمدەرىم تۋرالى بىلە الاسىز.
ءبىزدى وزىمىزدەن جاقسى تۇسىنەتىن بۇل جۇيە ءبىزدىڭ سەزىمىمىزدى، شەشىمدەرىمىزدى بولجاي الادى جانە ءبىز ءۇشىن شەشىم قابىلداي الادى. وتكەن تاريحتىڭ كوپتەگەن تيراندار (زۇلىم بيلەۋشىلەر) مەن ۇكىمەتشىلەر وسى تۋرالى ارمانداعان، بىراق ولاردىڭ ميلليونداعان ادامداردى «بۇزۋ» (حاكنۋت) ءۇشىن جوعارىدا اتالعان ءبىلىم، قۋات پەن دەرەكتەر جەتىسپەگەن. بۇل گەستاپونىڭ دا، مقك-نىڭ دا قولىنان كەلگەن ەمەس. بىراق كوپ ۇزاماي كەيبىر كورپوراتسيالار مەن ۇكىمەتتەر ادامزاتقا جۇيەلى تۇردە زيان كەلتىرە الادى.
ءبىزدىڭ ەندى جۇمباق جاندار ەمەس، «بۇزۋعا» بولاتىن جانۋارلار ەكەندىگىمىزگە ۇيرەنە بەرۋگە بولادى. ادامداردى بۇزۋ قابىلەتى، ارينە، پايدالى ماقساتتا جۇزەگە اسىرىلۋى مۇمكىن، مىسالى، دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىندا. بىراق مۇنداي بيلىك ءححى عاسىر ءستالينىنىڭ قولىنا تۇسسە – الەمدە بۇل ءرولدى العىسى كەلەتىندەر جەتكىلىكتى – ناتيجەسىندە ادامزات تاريحىنداعى ەڭ قاتاڭ توتاليتارلىق رەجيم بولادى. 20 جىلدان كەيىنگى سولتۇستىك كورەيانى ەلەستەتىپ كورىڭىزشى: بارلىق ادام قىسىمىن، جۇرەك سوعىسىن، مي جۇمىسىن ۇنەمى قاداعالاپ وتىراتىن بيومەتريالىق بىلەزىك تاعۋعا ءماجبۇر بولادى. ەگەر ءسىز بيلىگى مول كوشباسشىنىڭ ءسوزىن تىڭداپ وتىرىپ، اشۋلى بولساڭىز، بىراق سول مەزەتتە كۇلىمسىرەپ، قول شاپالاقتاساڭىز، بۇل تۋرالى بيلىك ءبىلىپ وتىرادى جانە ءسىزدى كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ گۋلاگ سياقتى ورىنعا ايداپ جىبەرۋى دە مۇمكىن.
ەگەر تولىق باقىلاۋدىڭ وسىنداي رەجيمدەرى بولاتىن بولسا، كىمدە-كىمنىڭ قاۋىپسىزدىكتە قالاتىنىن ويلاپ تا كەرەك ەمەس. ستاليندىك كەزەڭدەگى كسرو-نىڭ بيلىگى باسقالارىنا قاراعاندا كوممۋنيستىك ەليتانى قاداعالادى. تولىق باقىلاۋدىڭ بولاشاق رەجيمدەرى وسىعان ۇقساس بولادى – يەرارحياداعى پوزيتسياڭىز نەعۇرلىم جوعارى بولسا، سوعۇرلىم ءسىزدى قاتاڭ باقىلايدى. ءسىز باس ديرەكتورىڭىزدىڭ نەمەسە پرەزيدەنتتىڭ ولار تۋرالى شىنىمەن نە ويلايتىنىن بىلگىڭىز كەلەدى مە؟ سول سەبەپتى دە بۇكىل ادامزات، ونىڭ ىشىندە ەليتالى تاپ تا وسىنداي تسيفرلىق ديكتاتۋرانىڭ پايدا بولۋىنا جول بەرمەۋگە مۇددەلى. [...]
ساندىق ديكتاتۋرانىڭ پايدا بولۋىن بولدىرماعان كۇننىڭ وزىندە، ادامداردى بۇزۋ مۇمكىندىگى ادام بوستاندىعى تۋرالى جالپى ۇعىمدى وزگەرتىپ جىبەرە الادى. شەشىمدەر قابىلداۋدا ءبىز جي-كە كوبىرەك سەنگەن سايىن، بيلىك سوعۇرلىم الگوريتمدەرگە اۋىسادى.
بۇل قازىردىڭ وزىندە بولىپ جاتقان دۇنيە: بۇگىن ميللياردتاعان ادامدار جاڭالىقتاردى Facebook ارقىلى ءبىلىپ وتىر، Google الگوريتمى كەلتىرگەن اقپاراتتىڭ شىنايىلىعىنا سەنەدى. ەندى Netflix ءسىز ىزدەيتىن نارسەنى شەشەدى، ال Amazon جانە Alibaba/Aliexpress الگوريتمدەرى ءسىزدىڭ نە ساتىپ الاتىندىعىڭىز تۋرالى شەشىم قابىلدايدى. جاقىن ارادا ۇقساس الگوريتمدەر سىزگە جۇمىس نەمەسە سەرىكتەس تاڭداي الادى، ولار سىزگە نەسيە بەرە مە، ورتالىق بانك پايىزدىق مولشەرلەمەنى كوتەرە مە – وسىنىڭ باپلىعىنا قاتىستى شەشىمدى ءسىز ءۇشىن قابىلدايتىن بولادى. ال ەگەر نەلىكتەن سىزگە نەسيە بەرىلمەگەنىن نەمەسە بانك پايىزدىق مولشەرلەمەنى نەگە كوتەرمەگەنىن سۇرايتىن بولساڭىز، جاۋاپ بىردەن مىناداي بولادى: «كومپيۋتەر جوق» دەدى. ادام ميىنىڭ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بولعاندىقتان، ءبىلىم، وڭدەۋ قۋاتى مەن دەرەكتەر جەتىسپەگەندىكتەن، ولار كومپيۋتەرلىك شەشىمدەردى تۇسىنبەيدى.
سوندىقتان، ەركىن ەلدەردە دە ادامدار ءوز ومىرلەرىن باقىلاۋدى جوعالتىپ، مەملەكەتتىك ساياساتتى ءتۇسىنۋدى دوعاراتىن سياقتى. قازىردىڭ وزىندە، شامامەن 1% ادامدار عانا قارجىلىق جۇيەنى تۇسىنەدى. بىرنەشە ونجىلدىقتا بۇل پايىز نولگە تەڭ بولادى.
- فيلوسوفيالىق داعدارىس. ءبىز، ادامدار، ءومىردى شەشىم قابىلداۋداعى دراما رەتىندە قاراستىرۋعا داعدىلانعانبىز. ەگەر كوپتەگەن شەشىمدەر الگوريتمدەرمەن قابىلداناتىن بولسا، ادام ءومىرىنىڭ ءمانى نە بولادى؟ بىزدە مۇنداي بولمىستى ءتۇسىنۋدىڭ فيلوسوفيالىق ۇلگىلەرى دە جوق!
فيلوسوفتار مەن ساياساتكەرلەر اراسىنداعى قاراپايىم پىكىرتالاس بۇرىن بىلاي بولعان: فيلوسوفتار كوپتەگەن فانتاستيكالىق يدەيالارمەن بولىسەدى، ال ساياساتكەرلەر بۇل يدەيالاردى ومىرگە ەنگىزۋ ءۇشىن قاراجات جەتىسپەيتىنىن سابىرمەن تۇسىندىرەتىن. قازىر ءبىز كەرىسىنشە جاعدايدامىز، ءبىز فيلوسوفيالىق بانكروتتىڭ الدىندا تۇرمىز. ەگىز رەۆوليۋتسيالار – اقپاراتتىق- جانە بيو-تەحنولوگيالار – ساياساتكەرلەر مەن كاسىپكەرلەرگە توزاق نەمەسە جۇماق قۇرۋعا مۇمكىندىك بەردى، ال فيلوسوفتارعا جاڭا جۇماقتىڭ نەمەسە توزاقتىڭ قالاي كورىنەتىنى تۋرالى تۇجىرىمداما جاساۋ قيىن، دەمەك، بۇل – وتە قاۋىپتى جاعداي.
ەگەر ءبىز جاڭا جۇماق تۋرالى يدەيانى ۋاقىتىندا تۇسىنبەسەك، ءبىزدى قاراپايىم ۋتوپيالاردىڭ ءوزى اداستىرۋى مۇمكىن. ەگەر جاڭا توزاقتى تۇجىرىمداۋ مۇمكىن بولماسا، ءبىز ودان كەتۋگە ەشقانداي مۇمكىندىك بولماي، ءوزىمىزدى قاماپ قويامىز.
- جۇيەلى وي. الداعى ونجىلدىقتا تەحنولوگيا ەكونوميكا، ساياسات پەن فيلوسوفيانى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، بيولوگيانى دا وزگەرتە الادى. جي جانە بيوتەحنولوگيا بىزگە ۇلكەن مۇمكىندىكتەر بەرەدى، ءبىز ءتىپتى ءومىردىڭ جاڭا فورمالارىن قالىپتاستىرا الامىز. تابيعي سۇرىپتاۋ ارقىلى ورگانيكالىق تىرشىلىكتى 4 ميلليارد جىل بويىنا قالىپتاستىرعاننان كەيىن، ءبىز بەيورگانيكالىق تىرشىلىك جۇيەلى ويمەن قالىپتاساتىن جاڭا ءداۋىردىڭ تابالدىرىعىن اتتاعالى تۇرمىز. ءبىزدىڭ جۇيەدى ويىمىز ەۆوليۋتسيانىڭ جاڭا قوزعاۋشى كۇشى بولادى.
سوندىقتان، قۇدايدىڭ كۇشىنە ۇقساس جاراتىلىس كۇشتەرىن قولدانا وتىرىپ، ءبىز بۇكىلالەمدىك دەڭگەيدەگى قاتەلىكتەر جاساۋىمىز مۇمكىن. ۇكىمەتتەر مەن كورپوراتسيالار زياتكەرلىك پەن ءتارتىپ سياقتى ادامي داعدىلاردى جەتىلدىرۋ ءۇشىن تەحنولوگيانى قولدانىپ، جاناشىرلىق، كوركەمدىك سەزىمتالدىق جانە رۋحانيات سياقتى باسقا ادامي قابىلەتتەردى ەسكەرمەۋى دە مۇمكىن. ناتيجەسىندە وتە اقىلدى جانە ءتارتىپتى ادامداردىڭ ءناسىلى قۇرىلىپ، بىراق ولار جاناشىرلىق، شىعارماشىلىق جانە رۋحاني تەرەڭدىككە يە بولماۋى دا مۇمكىن.
ارينە، بۇل ساۋەگەيلىك ەمەس، جاي عانا بولاشاقتا بولۋى مۇمكىن جايت. تەحنولوگيانى پايدالانىلۋىن الدىن-الا انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس. حح عاسىردا ادامدار يندۋستريالىق رەۆوليۋتسيا تەحنولوگياسىن ءارتۇرلى قوعامدار قۇرۋ ءۇشىن قولداندى – فاشيستىك ديكتاتۋرا، كوممۋنيستىك رەجيم، ليبەرالدى دەموكراتيا – ءححى عاسىردا ءدال وسىنداي بولادى. جي پەن بيوتەحنولوگيا الەمدى وزگەرتەتىنى ءسوزسىز، بىراق ءبىز ولاردى ءارتۇرلى قوعامدار قۇرۋ ءۇشىن قولدانا الامىز.
دۇنيەجۇزىلىك ىنتىماقتاستىق. ەگەر مەن ايتقان نارسەلەردەن قورقاتىن بولساڭىز، ءسىز ءبىر نارسە جاساي الاسىز، بىراق شىنىمەن ءتيىمدى ناتيجە ءۇشىن بىزگە جاھاندىق ىنتىماقتاستىق قاجەت.
ءبىز اتاپ وتكەن ءۇش ەكزيستەنتسيالدىق پروبلەما – بۇل الەمدىك شەشىمدى تالاپ ەتەتىن الەمدىك پروبلەمالار. كەز-كەلگەن كوشباسشى «مەنىڭ ەلىم – ەڭ الدىمەن» دەپ ايتقان كەزدە، ءبىز بۇل كوشباسشىعا ەل وزدىگىنەن يادرولىق سوعىستىڭ الدىن الا المايتىنىن نەمەسە ەكولوگيالىق قۇلدىراۋدى توقتاتا المايتىنىن ەسكەرتۋىمىز كەرەك. جي جپەن بيوينجەنەريا قىزمەتىن وزدىگىنەن رەتتەي الاتىن مەملەكەت جوق. كەز-كەلگەن ەل: «ەي، ءبىز كيللەر روبوتتارىن جاساعىمىز نەمەسە نارەستەلەردىڭ گەندىك ينجەنەرياسىمەن اينالىسقىمىز كەلمەيدى، ءبىز – جاقسى ادامدارمىز! بىراق ءبىزدىڭ دۇشپاندارىمىز ەمەس، ولارعا سەنۋگە بولمايدى، مۇمكىن ولار سولاي جاسايدى، سوندىقتان ءبىز ءبىرىنشى بولىپ جاسايمىز» دەپ ويلاۋى مۇمكىن. ەگەر ءبىز وسىنداي قارۋلانۋ جارىسىنىڭ جي جانە بيوينجەنەريا سياقتى سالالاردا وتۋىنە جول بەرسەك، وندا كىم جەڭەتىنى ماڭىزدى ەمەس، ويتكەنى تۇبىندە ادامزات جەڭىلىسكە ۇشىرايدى.
وكىنىشكە وراي، الەمدىك ىنتىماقتاستىق بۇرىنعىدان كوبىرەك قاجەت بولعان كەزدە، كەيبىر قۋاتتى ەلدەر مەن الەمدىك كوشباسشىلار قازىردىڭ وزىندە وعان قارسى تۇرۋدا. اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ سياقتى جەتەكشىلەر بىزگە ۇلتشىلدىق پەن گلوباليزمنىڭ اراسىندا قايشىلىق بار ەكەنىن ايتادى، سوندىقتان ءسىز ۇلتشىلدىقتى تاڭداۋىڭىز كەرەك، بىراق بۇل قاۋىپى جوعارى قاتەلىك! ۇلتشىلدىق پەن گلوباليزم اراسىندا ەشقانداي قايشىلىق جوق، ويتكەنى ۇلتشىلدىق دەگەنىمىز شەتەلدىكتەردى جەك كورۋ دەگەن ءسوز ەمەس. ۇلتشىلدىق دەگەنىمىز – ءوز وتانداستارىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، ال ءححى عاسىردا ءوز وتانداستارىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قورعاۋ ءۇشىن شەتەلدىكتەرمەن ىنتىماقتاستىق قاجەت.
ءححى عاسىردىڭ ۇلگىلى ۇلتشىلى دا گلوباليست بولۋى كەرەك. گلوباليزم دەگەنىمىز – جاھاندىق ۇكىمەتتى قۇرۋ، بارلىق تانىمال داستۇرلەردەن باس تارتۋ نەمەسە شەكسىز ميگرانتتار ءۇشىن شەكارالاردى اشۋ ەمەس. گلوباليزم – كەيبىر جاھاندىق ەرەجەلەرگە باعىنۋ. ءار ۇلتتىڭ بىرەگەيلىگىن دالەلدەيتىن ەرەجەلەرگە – تەك ولاردىڭ اراسىنداعى قاتىناستى رەتتەيتىن ەرەجەلەرگە باعىنۋ دەگەن ءسوز. الەم چەمپيوناتىن ۇلگى ەتۋگە بولادى. بۇل ادامدار ۇلتتىق قۇراماسى ءۇشىن جانكۇيەرلىك ەتەتىن ەلدەر اراسىنداعى جارىس، بىراق سونىمەن بىرگە، بۇل الەمدەگى ۇيلەسىمدىلىكتىڭ كەرەمەت ۇلگىسى. فرانتسيا مەن حورۆاتيا بىردەي ويىن ەرەجەلەرىمەن كەلىسپەسە، وندا بۇل ەلدەر ءبىر-بىرىمەن ماتچ ويناي المايدى. بۇل گلوباليزمنىڭ ۇلگىسى، ەگەر سىزگە فۋتبولدان الەم چەمپيوناتى ۇناسا – ءسىز قازىردىڭ وزىندە گلوباليستسىز.
مەن ەلدەر تەك فۋتبولدا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، ەكولوگيالىق قۇلدىراۋدىڭ الدىن-الۋ، قاۋىپتى تەحنولوگيالاردى باقىلاۋ جانە الەمدىك تەڭسىزدىكتى ازايتۋعا قاتىستى ورتاق ەرەجەلەرگە باعىناتىن كەزەڭگە دە جەتەدى ۇمىتتەنەمىن. جي امەريكاندىق باعدارلامالىق جاساقتاما جاساۋشىلارىنا عانا ەمەس، مەكسيكاداعى توقىما جۇمىسشىلارىنا دا پايدالى ەكەنىنە كوز جەتكىزۋ كەرەك. ارينە، بۇل فۋتبولعا قاراعاندا الدەقايدا كۇردەلى، بىراق مۇمكىن ەمەس نارسە جوق، ويتكەنى ءبىز مۇمكىن ەمەس نارسەگە جەتتىك. ءبىز بۇكىل تاريحىمىزدا ءومىر سۇرگەن قاۋىپتى دجۋنگليدەن قۇتىلدىق.
«دجۋنگلي» زاڭى. مىڭداعان جىلدار بويى ادامدار «دجۋنگلي» زاڭىنا سايكەس سوعىس جاعدايىندا ءومىر ءسۇردى. «دجۋنگلي» زاڭى بويىنشا، كەلەسى جىلى كەز-كەلگەن ەكى كورشى ەل اراسىندا سوعىس باستالۋى ىقتيمال دەپ مالىمدەلەدى. بەيبىتشىلىك تەك سوعىس بولماعان ۋاقىتشا كەزەڭدى ءبىلدىردى. بەيبىتشىلىك جاعدايى، مىسالى، افينا مەن سپارتا نەمەسە فرانتسيا مەن گەرمانيا اراسىندا بولعان كەزدە، بۇل ەندى ولار سوعىسپايدى، بىراق كەلەسى جىلى سوعىسۋلارى مۇمكىن دەگەندى بىلدىرگەن.
مىڭداعان جىلدار بويى ادامدار بۇدان قۇتىلۋ مۇمكىن ەمەس دەپ ويلادى، بىراق سوڭعى بىرنەشە ونجىلدىقتا ادامزات مۇمكىن ەمەس نارسەنى ىستەي الدى – زاڭدى بۇزىپ، «دجۋنگليدەن» قۇتىلدى. ءبىز كوپتەگەن كەمشىلىكتەرگە قاراماستان، ادامزات تاريحىنداعى ەڭ گۇلدەنگەن جانە بەيبىت داۋىرگە ەنۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن ەرەجەلەرگە نەگىزدەلگەن ليبەرالدى الەمدىك ءتارتىپتى قۇردىق. «بەيبىتشىلىك» ءسوزىنىڭ تۇسىنىگى وزگەردى، ەندى بۇل ۋاقىتشا سوعىستىڭ بولماۋى ەمەس، ونىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن بىلدىرەدى.
قازىر الەمدە كەلەسى جىلى ءبىر-بىرىمەن سوعىساتىندىقتارىن ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس كوپتەگەن ەلدەر بار. مىسالى، فرانتسيا مەن گەرمانيا. الەمنىڭ كەيبىر ايماقتارىندا، ارينە، سوعىس ءجۇرىپ جاتىر، بىراق بۇل الەمدىك كورىنىستى بۇرمالاماۋى كەرەك. ەندى سوعىس كەزىندە سۋيتسيدكە قاراعاندا از ءولىم ورىن الادى، ال وق ءدارىسى قانتتان گورى نەعۇرلىم قاۋىپسىز سانالادى. ەرەكشە جاعدايداعى رەسەي سياقتى ەلدەردى ساناماعاندا، كوپتەگەن ەلدەر كورشىلەرىن جاۋلاپ الۋدى نەمەسە اننەكسيالاۋدى ارمانداي بەرمەيدى، سوندىقتان كوپتەگەن ەلدەر قورعانىس سالاسىنا ءجىو-ءنىڭ 2%-ىن عانا جۇمساپ، ءبىلىم مەن دەنساۋلىققا كوپ قارجى جۇمساي الادى.
بۇل – «دجۋنگلي» ەمەس. وكىنىشكە قاراي، ءبىز وسى عاجاپ جاعدايعا ابدەن ۇيرەنگەنىمىز سونشالىق، ءبىز ونى مىندەت رەتىندە قابىلدايتىن بولدىق، دەمەك – ءبىز بۇعان بەيقام، جايباراقات قارايمىز. مەملەكەتتەر ءالسىز دۇنيەجۇزىلىك ءتارتىپتى نىعايتۋ ءۇشىن قولدارىنان كەلگەننىڭ ءبارىن جاساۋدىڭ ورنىنا، وعان ءمان بەرمەيدى جانە ءتىپتى وعان قارسى ارەكەت جاسايدى.
الەمدىك ءتارتىپ قازىر بارلىعى بىرگە تۇراتىن، بىراق ەشكىم جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزبەيتىن ۇيگە ۇقسايدى. ول ءۇي تاعى بىرنەشە جىل تۇرۋى مۇمكىن، بىراق ەگەر ءبىز سول قارقىندا ۇالا بەرسەك، ءبىز «دجۋنگلي» زامانىنا قايتا ورالامىز.
مۇنىڭ نە ەكەنىن ۇمىتىپ كەتتىك، بىراق ماعان تاريحشى رەتىندە سەنىڭىز، ءسىز وندايعا ورالعىڭىز كەلمەيدى. وندا ءسىز ويلاعاننان دا جامان. ءيا، ءبىزدىڭ تۇرلەرىمىز وسى «دجۋنگليدا» دامىپ، ءتىپتى مىڭداعان جىلدار بويى گۇلدەندى، بىراق وندا ءححى عاسىردىڭ جاڭا تەحنولوگيالارىمەن ورالعاننان كەيىن، ءبىز ءوزىمىزدى قۇرتۋىمىز مۇمكىن. ارينە، ءبىز جوعالىپ كەتسەك تە، اقىرزامان بولمايدى. ءبىزدىڭ ورنىمىزعا باسقا تىرشىلىك يەسى كەلۋى مۇمكىن، مىسالى ەگەۋقۇيرىقتار، ۋاقىت وتە كەلە وركەنيەتتى قالپىنا كەلتىرە الادى. مۇمكىن، سول كەزدە ەگەۋقۇيرىقتار ءبىزدىڭ قاتەلىكتەرىمىزدەن ساباق الادى، بىراق مەن ەگەۋقۇيرىقتارعا ەمەس، الەمدىك كوشباسشىلاردىڭ ۇمىتىنە سەنەمىن.
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
