قىتايدىڭ ۋحان قالاسىنان تاراعان دەرت بۇكىل الەمدى الاڭداتىپ وتىر. رەسمي قىتاي 80 ادام كوز جۇمعانىن حابارلاعانىمەن، كەيبىر اقپارات كوزدەرى ولگەندەردىڭ سانى الدەقايدا كوپ دەيدى.
Nege.kz ءتىلشىسى دينارا مىڭجاسار شىعىس مەديتسيناسى دارىگەرى، ءبىر كەزدەرى ءوزى دە قىتايدان كەلگەن ەرجان نۇرمۇحاننان قاۋىپتى ۆيرۋستىڭ جايىن سۇرادى.
ەرجان نۇرمۇحان
– بۇل ۆيرۋس 1937 جىلى تاۋىقتان شىققان. ءتۇرى تاجىگە (كوروناعا) ۇقسايدى. سول كەزدە ماماندار تاۋىقتىڭ دەنەسىنەن ءبولىنىپ شىققان ۆيرۋستى زەرتتەگەن. 1975 جىلدان باستاپ وسى ۆيرۋستىڭ ادام دەنەسىنە جۇعىپ، ودان ەكىنشى بىرەۋگە جۇعاتىنى بەلگىلى بولدى. ال 2002 جىلى قىتايدا وسى ۆيرۋستىڭ سالدارىنا ۇقساس اۋرۋ پايدا بولدى. ونى SARS جانە MERS دەپ اتادى. بۇل دەرت ادامنىڭ وكپەسىن قابىندىرادى. 2012 جىلدان كەيىن دسۇ بۇل اۋرۋدان قالاي ساقتانۋ جونىندە ءارتۇرلى قارار قابىلدادى، – دەيدى ە.نۇرمۇحان.
– بۇل ۆيرۋستىڭ ءتۇرى كوپ دەگەن ءسوز بە؟
– مۇنىڭ جەتى ءتۇرلى ۆيرۋسى بار. تىشقان، يت، مىسىق، شوشقا، جىلاننان جۇعادى. ال وسى جولعى كوروناۆيرۋس جارقاناتتان كەلگەن دەيدى. جارقاناتتان جۇققانى وتە تەز تارايدى. ءبىر دەمدە قىتاي اسىپ، گەرمانيا، ۇلىبريتانيا، فرانتسيا، تايلاند، وڭتۇستىك امەريكا، سينگاپۋر، گونكونگ، ت.ب. ەلدەرگە جەتتى. ويتكەنى، بۇل ەلدەردەن قىتايدان ساياحاتتايتىندار وتە كوپ. جىلىنا 100 ملن ادامعا دەيىن بارادى. سوندىقتان دا تارالىمى تەز بولدى. ونىڭ ۇستىنە قىتايدا جاڭا جىل مەرەكەسىندە 1 اي دەمالعان سوڭ، اقشاسى بارلارى سىرت ەلدەرگە قىدىرادى. مىنە، سول كەزدە بىرنەشە ادام ۆيرۋستى سىرتقا الىپ شىقتى.
– ادامنان ادامعا قالاي جۇعادى؟
– ادەتتە اۋرۋ سىلەكەيدەن، تۇشكىرگەننەن، اۋا ارقىلى تەز تارايدى. مۇنىڭ الدىن الۋ جولى – تازالىق. قولدى ءجيى جۋىپ، ءبىر ۋاقىت ءۇيدى جەلدەتىپ الۋ كەرەك. بۇل اۋرۋدىڭ تەز تارايتىنى – جاسىرىن ءتۇرى. ونىڭ كلينيكالىق سيمپتومى 2-5 كۇنگە دەيىن بايقالمايدى. قاۋىپتىسى دە سول، ۆيرۋس كىرىپ الىپ، جاسىرىن وسەدى.
– عالامتوردا ءتۇرلى اقپارات ءجۇر. «قىتايدا اۋرۋحانالار ناۋقاستان اياق الىپ جۇرگىسىز. دارىگەرلەردىڭ ءوزى جۇمىسىن تاستاپ، قاشىپ جاتىر» دەيدى. بۇل راس پا؟
– قىتاي تىلىندەگى باسىلىمداردى دا، اقش، رەسەي اقپارات كوزدەرىن دە قاراپ وتىرمىن. قىتايدىڭ ساياساتىنا بەيىمدەپ جازاتىن اقپارات قۇرالدارى بار. ال اقش باسىلىمدارى شىندىققا جاقىن جازادى. قازاقتا «اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى» دەگەن ءسوز بار. قىتاي العاشقى كەزدە ءبارىن جاسىرىپ باقتى. نەگە؟ الەمدەگى ساياسي بەدەلىمىزگە نۇقسان كەلتىرەدى دەدى. وسى ارەكەتى ارقىلى دۇنيەجۇزىنە قارابەت بولدى. اۋەلگىدە اۋزىنا بەتپەردە تاققانداردى ۇستاپ، «نەگە تاعاسىڭ؟ مۇنداي اۋرۋ جوق» دەپ مويىندامادى. دەرت تاراعان سوڭ عانا، امالسىز ايتا باستادى.
– تازالىق دەپ قالدىڭىز عوي. ولار بۇل دەرتتى وزدەرى تاۋىپ العان جوق پا وسى؟
– بۇرىن قازاقتا «جارقانات قاعىپ كەتسە، جىندى بولاسىڭ» دەيتىن. سول ءسوزدىڭ كەرى كەلدى مە دەپ ويلايمىن. اۋزىنا نە تۇسسە، سونى جەيتىن حالىق قوي. بۇل – تازالىقتىڭ جوقتىعىنان كەلگەن ناۋبەت.
– سونىمەن، بۇل ۆيرۋسقا قارسى ەم بار ما؟
– تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى، قازىر ءبىر ۆيرۋسقا قارسى ەمدەۋ شاراسىن قولدانساڭىز، ول ءاپ-ساتتە باسقا فورماعا كوشىپ كەتۋى مۇمكىن. ازىرگە بۇعان قارسى ەكپە دە، ەم دە جوق. بۇدان كىم امان قالادى؟ دەنساۋلىعى مىقتى، يممۋنيتەتى كۇشتى ادام عانا امان قالادى. قازىرگى ۋاقىتتا ءبىر ادام ەمدەلدى دەگەن اقپارات ەستىگەن جوقپىن. قىتاي مەملەكەتىنىڭ ءوزى تاراتقان دەرەگى بويىنشا، ۆيرۋس 2784 ادامعا جۇعىپ، 80 ادام كوز جۇمدى. قازاقستان تاراپى نازار اۋداراتىن جايت، قازاقتار كوپ شوعىرلانعان شۇار ايماعىنداعى ءۇرىمشى قالاسىندا ءۇش ادامعا (قىتايعا), قۇلجادا ءبىر ادامعا جۇعىپتى. دەمەك، قازاقستان شەكاراسىنا 150 شاقىرىم عانا قالدى.
– وندا بىزگە دە ساقتانۋ كەرەك قوي!
– اڭگىمە ءبىزدىڭ نە جەپ جۇرگەنىمىزدە. ءبىز، قازاقتار قازى-قارتا، جال-جايا جەيمىز. قوي ەتىنىڭ سورپاسىن ىشەمىز. تاماقتى تالعاپ جەسەك، ساقتانىپ جۇرسەك، جۇعا قويمايدى.
2003 جىلى وسى اۋرۋدىڭ الدىن الۋعا بايلانىستى قورعاس شەكاراسىنا جۇمىسپەن باردىم. حالىققا كەڭەس بەردىك. سول كەزدە بۇل اۋرۋ قازاق پەن ۇيعىرعا، ياعني، مۇسىلماندارعا جۇقپاعان. قىتايلار ءبىر-بىرىنە جۇقتىرعان. اللانىڭ كوزى ءتۇزۋ بولسىن دەيمىز.
«ساقتىقتا قورلىق جوق». شەكارادان كىرگەن-شىققانداردى قاتاڭ تەكسەرىپ، ساقتىق شارالارىن كۇشەيتۋ كەرەك. لاج بولسا، بەتپەردە تاعىپ ءجۇرۋ قاجەت. ءار ادام جەكە تازالىعىنا قاراۋى ءتيىس. ەكى-ءۇش كۇننىڭ بىرىندە جىلقىنىڭ ەتىن جەپ، قوي ەتىنىڭ قارا سورپاسىن ءىشۋ كەرەك. ءوزىمىزدىڭ ءداستۇرلى تاعامدى عانا تۇتىنساق، بالە-جالا جولامايدى.
Nege.kz
