ورازاق سماعۇل، قر ۇعا اكادەميگى: حالقىمىزدىڭ 4 مىڭ جىلدىق تاريحىن الەم عالىمدارى مويىنداپ وتىر

4609
Adyrna.kz Telegram

كەڭەس ۇكىمەتى داۋىرىندە عىلىمنىڭ گەنەتيكا، كيبەرنەتيكا سا­لالارى سەكىلدى انتروپولوگياعا دا قاتتى قىسىم جاسالعان. سونىڭ سالدارىنان، انتروپولوگيا دامىماي قالدى. ال، وسى سالانى بەتكە العان انتروپولوگتاردىڭ بارلىعى سول كەڭەس داۋىرىندە قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى. ولار ستالين قايتىس بولعاننان كەيىن عانا اقتالىپ، راقىمشىلىقپەن كەيبىرى امان قالدى.

– اعا، بۇگىندە «تاس لاقتىرساڭ، اكادەميككە تيەدى» دەپ جاتادى. بىراق سول عالىمداردىڭ ىشىندەگى انتروپولوگ-اكادەميك ءسىز جالعىزسىز. نەگە؟

– جالپى، انتروپولوگيا بيولوگيا عىلىمىنىڭ سالاسى، ادام بالاسىنىڭ بيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىمەن اي­نالىسادى. كەڭەس ۇكىمەتى داۋىرىندە عىلىمنىڭ گەنەتيكا، كيبەرنەتيكا سا­لالارى سەكىلدى انتروپولوگياعا دا قاتتى قىسىم جاسالعان. سونىڭ سالدارىنان، انتروپولوگيا دامىماي قالدى. ال، وسى سالانى بەتكە العان انتروپولوگتاردىڭ بارلىعى سول كەڭەس داۋىرىندە قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى. ولار ستالين قايتىس بولعاننان كەيىن عانا اقتالىپ، راقىمشىلىقپەن كەيبىرى امان قالدى.

– سوندا بۇل كەڭەستىك ساياساتقا قايشى بولدى ما؟

– كەڭەستىك ساياساتقا رەسمي تۇردە قايشى كەلگەن جوق. بىراق، پارتيا ءوز قىزمەتىنە بۇل سالا نۇقسان كەلتىرەدى دەپ ۇلكەن كۇدىكپەن قارادى. ونىڭ ءبىر ايعاعى كەڭەس داۋىرىندە، ماسەلەن، كەڭەستىك ارحە­ولوگيا، كەڭەستىك تۇركولوگيا، كەڭەستىك ەتنوگرافيا، كەڭەستىك لينگۆيستيكا – ءبارى بولدى، ال، كەڭەستىك انتروپولوگيا بولعان جوق. مۇنداي عىلىم بەتىن اشۋعا تىيىم سالىندى. سوندىقتان، بۇل تاقىرىپتا اندا-ساندا جيناقتار شىعارىلىپ تۇردى.

– قازاقتا سىزگە دەيىن انتروپولوگ بولعان جوق. ءسىز وسى سالاعا قالاي باردىڭىز؟

– ستۋدەنت كەزىمدە توپپەن بىرگە ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسيالارعا با­راتىنبىز. سوندا ادامنىڭ سۇيەگىن زەرتتەپ، زەردەلەيتىن ءبىر ماماننىڭ جوقتىعى تاڭ قالدىرعان ەدى. كەلە-كەلە وسى سالا قىزىعۋشىلىعىمدى تۋدىردى. وسى ءزارۋ ماماندىقتى جاس كەزدەن قولعا العانىمىز دۇرىس شىعار دەپ ءتۇيدىم. ءبىزدىڭ باقىتىمىزعا وراي، ماسكەۋدە سول كەزدەگى لەنينگرادتان كەلگەن انترو­پولوگتار قازاقستانعا ۇلتتىق كادرلار دايىنداپ بەرەيىك دەپ، نيەت ءبىلدىرىپ جاتتى. سول كومەك ءبىزدىڭ ۇلەسىمىزگە ءتيدى. اتالمىش سالادا اسپيرانتۋراعا وقۋعا ءتۇستىم. سودان بەرى، مىنە، جارتى عاسىردان ارتىق ءومىرىمىز وسى انتروپو­لوگيا سالاسىنا ارنالىپ وتىر.

– سىزدەر نەگىزىنەن سۇيەكتى زەرتتەيسىزدەر عوي. ادامنىڭ سۇيەگى نەشە جىل بويى جەر استىندا ساقتالۋى مۇمكىن؟

– ول توپىراقتىڭ بيوحيميالىق قۇرامىنا بايلانىستى. ەگەر توپىراقتىڭ قۇرىلىمى وتە اگرەسسيۆتى، قىشقىل بولسا، وندا سۇيەك تەز ءشىريدى. ال، توپىراق قىرتىسى ىڭعايلى بولسا، وندا سۇيەك ميلليونداعان جىلدار بويى شىرىمەي جاتا بەرۋى مۇمكىن.

– قازاق قايتىس بولعان ادامنىڭ جەتىسىن، قىرقىن، جىلىن بەرىپ جا­تادى. وسىنىڭ ءبارى قابىردەگى ادام ءتانىنىڭ بيولوگيالىق پروتسەستەرىنە بايلانىستى قالىپتاسقان دەپ ەستىگەنىم بار ەدى.

– ءيا، مۇمكىن. جەر قاباتىندا ادام سۇيەگى دە سۇرىپتالىپ وتىرادى.

– ال ەندى، ەلۋ جىل وتكەننەن كەيىن مولانى سىرىپ تاستاپ، جەرىن پايدا­لانا بەرۋگە بولادى دەپ جاتادى عوي. ءسىز وسىعان قالاي قارايسىز؟ ءوزىڭىز سۇيەك ميلليونداعان جىل بويى ساقتالۋى مۇمكىن دەپ وتىرسىز…

– ەلۋ جىل ەمەس، ون جىلدان سوڭ مو­لانى سىرىپ تاستايتىن ەلدەر دە بار. ماسەلەن، قازىرگى اراب ەلدەرىندە جەر وتە قىمبات. وندا بارلىق جەر ساتىلىپ كەتكەن. سوندىقتان، ەشكىم ولگەن ادامدى ءوز بەتىمەن اپارىپ، جەرلەي المايدى. جەر يەلەرىنەن اۋەلى رۇقسات الادى. ەكىنشىدەن، ءدال وسى ەلدەردە قايتقان ادامدى جەرلەگەن سوڭ، بىرنەشە جىل وتكەندە بۇرىنعى ءمايىتتى ىعىستىرىپ، جاڭا ءمايىتتى اكەلىپ جەرلەي بەرەدى. وندا بىزدەگىدەي ءبىر ادامدى جەرلەپ، ونىڭ باسىنا ۇلكەن ەتىپ، ءزاۋلىم كۇمبەز تۇرعىزىپ جاتپايدى. ەۋروپا ەلدەرىندە دە سولاي. وندا، ماسەلەن، «وتباسىلىق تابىت» دەگەن بولادى. سول جەرگە كىسى جەرلەگەن سوڭ، ون جىل وتكەننەن كەيىن-اق جاڭا ءمايىتتى اكەلىپ ۇستىنە قويا بەرەدى. ونىڭ، ارينە، ەپيدەميولوگيالىق جاعىنان زياندى جاقتارى دا بار. ماسەلەن، وبا اۋرۋىنىڭ ميكروبتارى 200 جىلعا دەيىن ولمەيتىنى دالەلدەنگەن عوي. سوندىقتان، بۇل جاعىنا جالپى ساقتىقپەن قاراعان دۇرىس.

– ءسىز ءوزىڭىز انتروپولوگيامەن جار­تى عاسىرعا جۋىق ۋاقىت اينالىسىپ كەلە جاتىرسىز عوي. زەرتحاناداعى ەڭ ەسكى سۇيەك قاي ۋاقىتتى قامتيدى؟

– بۇدان 7-8 مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن تۇرعىنداردىڭ كەيبىر سۇيەكتەرى تابىلعانى ءمالىم.

– ونى قاي جەردەن كەزىكتىردىڭىز؟

– باتىس جانە شىعىس قازاقستاننان، سودان كەيىن پاۆلوداردىڭ جەلەزين­كا دەگەن جەرىنەن نەوليت داۋىرىندەگى ادامداردىڭ سۇيەكتەرى تابىلعانى بار. ارينە، ولاردىڭ ساقتالۋ دەڭگەيى وتە ناشار بولدى. بىراق، سوعان قاراماستان، ءبىز ونىڭ كەيبىر بەينە-ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك الدىق. سودان سوڭ وسىدان 10-12 مىڭ جىل بۇرىن دا كونە جۇرتىمىزدا ادامدار ءومىر سۇرگەنى ايقىندالىپ وتىر.
بۇل كۇندە انتروپولوگيانىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى وتكەن ۋاقىتتا ءومىر سۇرگەن ادامداردىڭ تىرشىلىگىنە قاتىستى ەشقانداي قۇپيانى بۇگىپ قالمايدى. زەرتحانادا سۇيەكتەردى زەرتتەۋ ارقاسىندا تىرشىلىك يەسىنىڭ جاسىن، جىنىسىن، ونىڭ بەينەسىن، دەنە پروپور­تسياسىن، گەنەتيكالىق قۇرىلىمدارىن، قان جۇيەلەرىن، قانداي تاماقتى كوپ تۇتىنىپ، نەنى كاسىپ ەتكەنىن – تاعى باسقا ەرەكشەلىكتەرىن اجىراتا بەرۋگە بولادى. سوندىقتان، ادام بالاسىنىڭ سۇيەگى – ەتنوتاريحي جاعىنان وتە قۇندى جادىگەر. ول ارقىلى جازبا دۇنيەلەرىنە قاراعاندا الدەقايدا كوپ بيوالەۋمەتتىك مالىمەتتەر الۋعا بو­لادى. ال، ارحەولوگيالىق-تاريحي جاز­بالاردان مۇنداي كەڭ ماعلۇماتتار الۋعا مۇمكىنشىلىك جوق. انتروپولوگيا عىلىمىنىڭ قوعامعا قاجەتتىلىگى دە، مىنە، وسىندا. سول سەبەپتى، ءبىز كونە قازاق جۇرتىنان تابىلعان-تابىلعان سۇيەكتەردىڭ ءبارىن ساقتاۋىمىز كەرەك. بۇل – الەم دەڭگەيىندەگى تالاپ.

– ال، بىزدە انتروپولوگيالىق زەرتحانالاردىڭ زەرتتەۋ دەڭگەيى جەتكىلىكتى مە؟

– جالپى، دەڭگەي ايتارلىقتاي، بىراق، قاجەتتى كولەمدى تولىق وتەي الاتىن دارەجەدە ەمەس. ماسەلەن، بىزدە گەنەتيكالىق، ناسىلدىك جاعىنان انىقتايتىن زەرتحانا جاعى تولىق جەتىلمەگەن. سودان كەيىن، وندا قولدانىلاتىن قۇرال-جابدىقتىڭ ءبارى ءبىر رەتتىك قانا. ءبىر زەرتتەۋگە پايدالانعاننان كەيىن لاقتىرىپ تاس-تايتىن دۇنيەلەر. ال، باعاسى قىمبات. سوندىقتان، بۇل سالانى ويداعىداي دا­مىتىپ، العا جىلجىتا الماي جاتىرمىز.

– قۇرال-جابدىق قىمبات دەپ وتىر­سىز. بىزدە وسى تاريحتى تولىق اشۋعا دەگەن قۇلشىنىس قالاي؟ مەملەكەت تاراپىنان وسىعان مۇددەلىلىك تانى­لىپ وتىر ما؟
– ارينە، كەڭەس ۇكىمەتىمەن سالىستىرۋعا بولمايدى. ەگەمەندىكتىڭ اتى – ەگەمەندىك. بۇل حالقىمىزعا قۇدايدىڭ بەرگەن ءبىر سىيى، ەرەكشەلىگى. باسقا قونعان باق بۇل. بىراق قولىمىزعا بۇل «باقىت قۇسى» ۇلكەن قيىندىقتارمەن جەتتى. وتكەن حح عاسىردا حالقىمىز قانشاما اپاتتى باستان وتكەردى. ماسەلەن، 1911 جىلى بولعان اشتىقتا ميلليونعا جۋىق قازاق قىرىلىپ قالدى دەگەن فاكتىلەر بار. سودان كەيىن 1921 جىلدارى دا اشتىق بولدى. مۇندا دا ميلليوننان استام قازاق وپات بولعان. ال، 1932-1933 جىلدارى قازاقتاردىڭ تاعى 30-40 پايىزى قىرىلىپ قالدى. بۇنىڭ ءبارى – قولدان جاسالعان عۇلامات بولا­تىن. مىنە، وسىندايلارعا قالاي جول بەر­مەۋ كەرەك؟.. سودان كەيىن 1930-شى جىل­دارى تۇركىستان وڭىرىندە قازاقتاردىڭ بوستاندىق سۇراپ كوتەرىلگەنى ءۇشىن 200 قازاقتى تىرىدەي جەرگە كومىپ تاستاعانى بار. ءتىپتى كوتەرىلىسكە دەم بەرگەن كەيبىر باسشىلاردىڭ تىرىدەي ارقاسىنان سويىپ وتىرىپ، تەرىسىن العان. سونداعى كەيبىر قازاقتاردىڭ تەرىسى بۇگىندە پراگانىڭ مۇراجايىندا ەكس­پونات رەتىندە ساقتاۋلى تۇر. ال، 1937-38 جىلدارداعى قاندى بالاق رەپرەسسيانىڭ زاردابى تاعى بار. مىنە، قازاق وسىن­داي قورلىقتى دا كوردى. سوندىقتان، اتالمىش جايلاردان كەيىن ەگەمەندىكتى باعالاي ءبىلۋىمىز كەرەك. ۇلكەنىمىز بار، كىشىمىز بار قازاقتىڭ بوستاندىق دەگەن وسى ۇلى مۇراسىن ساقتاۋعا كۇش سالۋى­مىز قاجەت.
يتالياعا بارعانىمدا ءبىر عالىمنىڭ ايتقانى بار ەدى: «ەگەمەندىك سىزدەرگە قۇداي بەرگەن ءبىر نازىك زات، الاقانعا سالعان. ەگەر ونى قاتتى ۇستاساڭىزدار، سىندىرىپ الاسىزدار، بوس ۇستاساڭىزدار، ءتۇسىرىپ الاسىزدار» – دەگەن بولاتىن. ول وتە دۇرىس ايتىلعان پىكىر دەپ ويلايمىن. اناۋ-مىناۋ پەندەشىلىكپەن ءبىزدىڭ كەيبىر ازاماتتارىمىز وسى ەگەمەندىككە تولىق ءمان بەرمەي كەلە جاتقانىنا قاتتى قارنىم اشادى.

– ال، تاريحتى اشۋ، تاريحتىڭ اقتاڭداق بەتتەرىن اشىپ، شىن تاريح­تى جازىپ، جاريالاۋ تاۋەلسىزدىگىمىزدى نىعايتۋعا ىقپال ەتە مە؟

– ءسوز جوق، ىقپال ەتەدى. ۇرپاقتارىمىزدى تاربيەلەۋگە دە شىن تاريحتىڭ بەرەرى مول. ادام بالاسىنىڭ تاريحىن الىپ قاراساڭىز، قانداي مەملەكەت، قانداي پاتشا بولماسىن، ونىڭ ءوزىنىڭ ۇستانار ساياساتى، يدەولوگياسى بولعان. ادام بالاسى تەك قوعامدىق ءومىر ارقىلى ءومىر سۇرەدى، ونسىز تىرشىلىك ەتە المايدى. بىلايشا ايتقاندا، اركىم ءوز بەتىنشە ءومىر سۇرە المايدى، شاشىلىپ كەتكەن تارى سياقتى. قوعام بولعان سوڭ ونىڭ ورتاق قۇندىلىعى بولۋى كەرەك. جانە سونىڭ ءبارى حالىقتىڭ يگىلىگىنە ارنالۋى ءتيىس. مەنىڭشە، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بارلىق يگىلىك ەڭ الدىمەن وسى مەملەكەتتىڭ نەگىزگى يەسى، قانشاما قيىنشىلىقتى كورىپ، ازاتتىققا قول جەتكىزە الماي كەتكەن اتا-بابالارىمىزدىڭ رۋحىنا باس ءيىپ، قازاقتىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارىنىڭ مۇددەسىنە ارنالۋى كەرەك.

– بىزدە ولاي ەمەس پە؟

– بىزدە ورىنسىز نارسەلەر كوپ. ماسەلەن، «كوپۇلتتىمىز»، «باسقا ۇلتتارعا دا قامقورلىق جاساۋىمىز كەرەك» دەيدى. ال، كونە جۇرتىمىزدا 4 مىڭ جىل بويى وسى جەرگە يەلىك جاساعان حالىق – قازاقتار ەمەس پە؟ سوندىقتان، الدىمەن وسى جەر مەن ەلدىڭ يەسىنە، ولاردىڭ اتا-باباسىنا، بۇگىنگى ۇرپاعىنا باس يسەك تاريحي ادىلدىك بولماي ما؟ قازاق حالقىنىڭ باستان وتكەرگەن تا­ريحىنا سىي-قۇرمەت كورسەتىلۋى قاجەت. كەز كەلگەن ۇلت وزدەرىنىڭ قانداي جەردە تۇرىپ جاتقانىن، ونىڭ وتكەنى قانداي بولعانىن، ەگەمەندىككە دەيىن قانداي قيىنشىلىقتان وتكەنىن ەسكەرۋى قاجەت. ەگەمەندى ەل رەتىندە، ارينە، كوپۇلتتى مەملەكەت شىعارمىز. بىراق وزگە ۇلتتاردىڭ بارلىعىنىڭ مۇقتاجىن تا­ريحي وتانىندا ورىنداۋعا شاما كەلگەن­شە ۇمتىلىپ جاتقانى ءمالىم. ءبىز قازاق حالقىنىڭ مۇقتاجىن ۇلتتىق دارەجەدە ورىنداۋعا مىندەتتىمىز. ويتكەنى، باسقا ەلدەردىڭ ءبارى دە الدىمەن ءوز حالقىنىڭ مۇددەسىن ىسكە اسىرۋعا ۇمتىلىپ جاتىر.

– ايتپاقشى، ءسىز ءبىر سۇحباتىڭىزدا «قازاقستان «كوپۇلتتى» ەل ەمەس» دەگەن ەكەنسىز…

– ءيا، قازاقستان «كوپۇلتتى» ەمەس، مۇندا ءبىر-اق ۇلت بار، ول – قازاق حالقى. ال، باسقالارى تەك ەتنوس وكىلدەرى. ولار دياسپورا قاتارىنا جاتادى. ويتكەنى، ولاردىڭ باسقا جاقتا وزدەرىنىڭ تاريحي وتاندارى بار. ماسەلەن، نەمىستىڭ وتانى – گەرمانيا دا، ورىستىڭ وتانى – رەسەي. وزبەكتىڭ وتانى – وزبەكستان، تاعىسىن تاعى. بۇل جايدى دۇرىس تۇسىنە ءبىلۋ كەرەك. قازاقتىڭ قازاقستاننان باسقا وتانى جوق! قازاقتىڭ قازاقستاننان باسقا بارار جەرى، باسار تاۋى جوق! سوندىقتان، باسقالارعا تەڭدىك بەرۋ قاجەت، بىراق، مەملەكەت دەڭگەيىندە قازاقتىڭ مۇددەسى ءبىرىنشى قاتاردا تۇرۋعا ءتيىس!

– ءوزىڭىز دە ەستىگەن شىعارسىز، قىتايدىڭ كەيبىر ۇيعىرلارى قازاق بولىپ جازىلىپ، وسىندا كوشىپ كەلىپ جاتتى. جالپى، قۇجاتىنا قازاق بولىپ جازىلعان تاتارلار دا، ۇيعىرلار دا از ەمەس. وسى ورايدا، قازاق بولعىسى كەلگەن وزگە ۇلتتاردى وزىمىزگە سىڭدىرە بەرۋ ءۇشىن شەجىرە جازۋدىڭ قاجەتى جوق دەيتىندەر بار. ءسىز قالاي ويلايسىز؟

– ول دۇرىس ەمەس. سوندا قالاي، بىز باسقا حالىقتى ءسىڭىرۋ ءۇشىن ءوز تەگىمىزدەن باس تارتۋىمىز كەرەك پە؟ قازاقتىڭ قازاق دەگەن تەگىن تەك قازاقتار، قازاقتىڭ ۇرپاعى عانا قورعاي الادى. ماسەلەن، ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا ۆەن­گريادا قانشاما نەمىستەر، ەۆرەيلەر «ۆەنگەر» بولىپ جازىلىپ كەتكەن. قازىر ولاردىڭ كوپشىلىگى ۇكىمەت با­سىندا وتىر. نەگىزگى ماديارلاردىڭ مۇددەسىن ولار تولىق ويلاپ وتىرعان جوق. ماجارستاننىڭ كوپتەگەن بايلىعىن ساتىپ، اقشاسىن سىرتقا شاشىپ جاتقانى دا ءمالىم. مەن ءوزىم 2008 جىلى ۆەنگريادا ءVىى دۇنيەجۇزىلىك قۇرىلتايدا بولعانىمدا وسى جاعدايدى ءوز كوزىممەن كورىپ، قىنجىلىپ قايتتىم. «مىناۋ كىم؟» دەسەڭ، «بۇرىنعى نەمىس» دەيدى. «اناۋ كىم؟» دەسەڭ، «بۇرىنعى ەۆرەي» دەيدى. ولار ۆەنگەر بولىپ كىرىپ العان دا، سول ەلدىڭ بيلىگىنە قول جەتكىزىپ، ەندى ءوز مۇددەسىن عانا ويلاپ وتىر دەيدى قاراپايىم حالىق. ال، حالىقتىڭ جاعدايىن ەشكىم ەسكەرىپ جاتقان جوق دەيدى.
سول سەكىلدى، بۇگىن ۇيعىردى كىرگىزىپ الايىق، تاتاردى كىرگىزىپ الايىق، باسقالاردىڭ دا قازاق بولىپ جازىلۋى-نا جول بەرەيىك، بىراق، ول ساياساتتىڭ ەشقانداي دا ستراتەگيالىق ءمانى جوق. ءبىز وسىنى تۇسىنە ءبىلۋىمىز كەرەك.

– اعا، ءسىز بۇگىنگى قازاق جەرىنەن وسىدان 7-8 مىڭ جىل بۇرىنعى تىرشىلىك يەلەرىنىڭ سۇيەكتەرىن تاپ­تىم دەدىڭىز. ولار گەندىك جاعىنان بۇگىنگى قازاقتارعا ۇقساي ما؟

– 4 مىڭ، 5 مىڭ جىل بۇرىن كونە قازاق جۇرتىندا ءومىر سۇرگەن تايپالاردىڭ گەندىك ەرەكشەلىگىنىڭ ۇشتەن ءبىر پايىزى بۇگىنگى قازاقتاردىڭ دەنە قۇرىلىمىندا ساقتالىپ قالعان. ياعني، قازاقتار پوپۋلياتسياسىندا بيوالەۋمەتتىك ەرەكشەلىكتەرىنىڭ تامى­رى وسىنشاما ۋاقىت ۇزىلمەي، ساقتالىپ قالعانى ءمالىم. سوندىقتان، قازاق تۋرا­لى قىتاي جازبالارى نە ايتتى، پارسى جازبالارى نە ايتتى، ورىس نە ايتتى – ولاردىڭ ءبارىنىڭ تاريحي قۇندىلىعى گەنەتيكالىق انىقتامالىعى جەتپەيدى. ءوز تاريحىمىز – ءوز سۇيەگىمىزدە. بى­لايشا ايتقاندا، تاريحىمىز ءوزىمىزدىڭ گەنىمىزدە، ءوزىمىزدىڭ فيزيولوگيالىق، مورفولوگيالىق ەرەكشەلىگىمىزدە تولىققاندى ورىن العان. ەگەر ءبىز 4 مىڭ جىل بويى ءوزىمىزدىڭ ەرەكشەلىگىمىزدى ساقتاپ قالعان بولساق، وندا ءارى قاراي دا، ياعني ۇستىمىزدەگى ۇشىنشىمىڭجىلدىقتا ۇرپاقتارىمىزدى ساقتاۋ مۇمكىندىگىمىز بار دەپ تولىق ايتا الامىز. لايىم قازاق ەلى ەركىندىگىنىڭ عۇمىرى ۇزاق بولسىن!

– قاراتاۋ بوكتەرىندە العاشقى ادامنىڭ ءىزى قالعان دەگەن دەرەك بار. ءبىز سوندا سول العاشقى ادامداردىڭ ۇرپاعىمىز با؟

– ارحەولوگيا سالاسىندا مادەني تۇرعىدان ادامداردىڭ ءومىر ءسۇرۋ داۋىرلەرى پالەوليت، نەوليت، قولا ءداۋىرى دەپ بولىنە بەرەدى عوي. قولا، ءتىپتى، نەوليت داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن ادامداردىڭ كوپتەگەن مورفولوگيالىق ەرەكشەلىگى تەك قانا بۇگىنگى قازاقتاردىڭ دەنەسىندە ساقتالىپ قالعان. سوندىقتان، ءبىزدىڭ تاريحىمىز كەڭەس ۇكىمەتىندە جازىلعانداي، بەرتىندە باستالعان جوق، تاريحىمىزدىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتىر. الەم الدىندا ءبىز مۇنى تالاي رەت پاش ەتكەن بولاتىنبىز. بۇل كۇندە عىلىم سالاسىندا كىم كۇشتىرەك بولسا، سول ءالسىزدى تاپتاپ، كوزگە ىلگىسى كەلمەي، جوققا شىعارىپ كەتە بەرەتىن كۇن ءوتتى. قازاق تۋرالى دا: «الەمدە قازاق دەگەن حالىق جوق، ول قولدان جاسالعان ۇلت» دەگەن پىكىردى ايتقاندار بولعان. «ولار تەك قاعازداعى عانا حالىق» دەپ جازعاندار دا بار. ال، مەن ەلۋ جىل بويى سوندا نەنى زەرتتەدىم؟ قازاقتىڭ اتا-بابالارىنىڭ قاڭقا سۇيەكتەرىن، ءتىس قۇرىلىستارىن، قان جۇيەلەرىن، الاقانىنداعى تەرى بەدەرىن، ماي بۇرمەلەرىن، ءدام سەزىمدەرىن زەرتتەپ، انىقتادىم. ەگەر قازاق قولدان جاساندى ۇلت بولسا، ونداي حالىق شى­نىمەن جوق بولسا، وندا بۇگىنگى كەشەندى انتروپولوگيالىق زەرتتەۋلەردە قازاقتار قالماقتارعا، موڭعولدارعا، باشقۇرتتارعا قوسىلىپ كەتۋى كەرەك ەدى عوي. جوق، قوسىلمايدى. ويتكەنى، قازاقتىڭ وزىنە عانا ءتان مورفولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى بار. گەنەتيكالىق جاعىنان دا، فيزيولوگيالىق، مورفولوگيالىق جاعىنان دا قازاق – جەكە باستى ستاتۋسى بار حالىق. كەشەندى عىلىمي زەرتتەۋدىڭ ارقاسىندا ءبىز بۇعان كوز جەتكىزدىك. دەمەك، قازاقتىڭ وزىندىك بيولوگيالىق-انتروپولوگيالىق تاريحى بار جانە ول 4 مىڭ جىلدان استام ەتنومادەني ءداۋىردى قامتيدى.

– ءسىز وسىنىڭ ءبارىن عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەدىڭىز. ەندى باسقا حالىقتارعا، باسقا ەلدەردىڭ عالىم-دارىنا مويىنداتا الدىڭىز با؟

– ارينە، ولار مويىنداپ وتىر. تەك بۇل جايدىڭ عىلىمي ءمان-جايىن ەلىمىز ءالى تۇسىنە الماي كەلەدى.

– ياعني، مويىنداماي وتىرعان قازاق قانا دەيسىز عوي… بۇل بىلمەستىكتى قالاي جويۋعا بولادى؟

– جاقىندا مەن «قازاق حالقىنىڭ انتروپولوگيالىق تاريحى» اتتى كىتاپ شىعاردىم. بۇل ءوزى سەريالىق ەڭبەك، قازاقتىڭ تاريحى تۋرالى جازىلاتىن ءۇش تومدىق دۇنيەنىڭ ءبىر تومى. باسقا تومدارى انا ءتىلىمىز بەن مادەنيەتىنە ارنالادى. كىتاپتى ارنايى مۇناي كوم­پانياسى قارجىلاندىرىپ، شىعارىپ جاتىر. باستىعى – باريس چەردابا­ەۆ دەگەن ازامات. سوندا مەن ءوز سالا­ما ارنالعان كىتاپتا قازاقتىڭ 4 مىڭ جىلدىق ەۆوليۋتسيالىق بيوالەۋمەتتىك تاريحىن دالەلدەپ وتىرىپ جازىپ بەردىم. مۇندا مورفولوگيا مەن فيزيو­لوگيا جۇيەلەرى – ءبارى ورىندى زەرتتەلىپ كورسەتىلگەن. قارسى پىكىر ايتاتىندار بولسا، وسى سەكىلدى ناقتىلى دالەلدەردى العا تارتسا ەكەن دەگەن ويدامىز.
مەن قىتايدا، جاپونيادا، ينديادا، يتاليادا، گەرمانيادا، امەريكادا جانە باسقا دا ەلدەردە وتكەن كونگرەس-تەر مەن سيمپوزيۋمدارعا بارىپ، وندا ارنايى عىلىمي باياندامالار جاسادىم. ولار ءبىزدىڭ عىلىمي ىزدەنىستەرىمىزدىڭ ناتيجەلەرىن مويىنداپ وتىر.

– بايقاپ وتىرمىن، مىنا كىتاپتا ادامنىڭ بەت سۇيەكتەرى ايقىن بە­دەرلەنگەن سۋرەتتەر توپتاماسىن باس-تىرىپسىز. بەت ءپىشىنى ءارتۇرلى ادام­دار، ءار قىرىنان تۇسىرىلگەن ەكەن… مۇنىمەن سۇرايىن دەگەنىم، راسىندا دا، ءبىزدىڭ قازاقتاردىڭ بەت الپەتى ءارتۇرلى. ءبىرىمىز كارىسكە، ءبىرىمىز موڭعولعا، ەندى ءبىرىمىز، ءتىپتى تاتارعا، وزبەككە ۇقساپ كەتەتىن سياقتىمىز… بۇل نەدەن؟

– قان جۇيەسىن الىپ قاراساڭىز، مايمىلداردىڭ گيببون دەگەن ءتۇرى مەن ادامنىڭ اراسىندا 1 پايىزدىق قانا ايىرماشىلىق بار. شيمپانزە مەن ادامنىڭ اراسىنداعى گەنەتيكالىق ايىرماشىلىق تا ءبىر پايىز عانا. بىراق، ءسىز وسىعان قاراپ، مايمىل مەن ادام ۇقسايدى دەپ ايتا الاسىز با؟.. قان جۇيەسى 1 پايىز عانا بولسا دا، ولاردىڭ تۇرلەرى، تىنىس-تىرشىلىگى، بولمىسى، جاراتىلىسى مۇلدەم بولەك قوي. دەمەك، ءتۇر ەشتەڭە بىلدىرمەيدى. ول گەنەتيكالىق كورسەتكىش بولا المايدى. ءسىز بەن ءبىزدىڭ كوزىمىزگە كورىنىپ تۇرعان ايىرماشىلىق ول تاريحقا، گەوگرافيالىق ورتاعا، سو­دان كەيىن نەكە قيۋ، قىز الىس-بەرىس سەكىلدى ماسەلەلەرگە بايلانىستى كەزدەيسوق ايىرماشىلىقتار. ول كوپ بولسا، بەسىنشى، التىنشى ساتىداعى ايىرماشىلىق بولۋى مۇمكىن. ياعني، مۇنداي تۇرگە قاراپ ايىرماشىلىق ىزدەۋ گەنەتيكالىق الىستىق پەن جاقىندىقتى ىزدەۋگە نەگىز ەمەس. ول اركىمنىڭ تابيعاتىنا، تىرشىلىگىنە، تۋمى­سىنا بايلانىستى ەرەكشەلىكتەر.

– اعا، ءسىز بۇگىن نەگە الاڭدايسىز؟

– حالقىمىزدىڭ ەگەمەندىگى باياندى بولۋى ءۇشىن ءبىز مەملەكەتتىك ساياساتتى، ۇلتتىق ساياساتتى دۇرىس باعىتتاۋىمىز كەرەك. انانىڭ-مىنانىڭ كوڭىلىن تابا­مىز دەپ، ءوز حالقىمىزدى قۇربان قىلىپ المايىق. ءبىرىنشى قازاقتىڭ تاريحي ۇلتتىق مۇددەسىمەن ساناسا بىلەيىك.

– جالپى، بارلىق حالىقتى قازاقتىڭ مۇددەسىنە جۇمىلدىرۋدىڭ قانداي تاجىريبەسى بار. ءسىز، ماسەلەن، قانداي جولىن ۇسىنار ەدىڭىز؟

– بۇل جەردە گەرمانيادان ۇلگى الۋعا بولادى. ول ەلدە قىزمەتكە الىنا­تىندار انكەتا تولتىرادى. سوندا «ءسىز جۇمىس بارىسىندا كىمگە قىزمەت ەتەسىز؟» دەگەن سۇراق بار. ياعني، بۇل «قاي حالىققا قىزمەت ەتەسىز» دەگەنى. سوندا، ەشكىم «قازاققا»، يا «ورىسقا» دەپ جازبايدى. ءويتىپ جازسا، قىزمەتكە الىنبايدى. ال، قىزمەتكە تۇرعىسى كەلگەننىڭ ءبارى «نەمىس حالقىنا قىزمەت ەتەمىن» دەپ جازادى. سولاي قول قويادى. پوليتسيا بولسىن، جەكە مەكەمەلەر بولسىن، مەملەكەتتىك قىزمەت بولسىن – بارىندە سولاي. ال، بىزدە مۇنداي تا­لاپ جوق. «دەموكراتيا» دەپ قولدان جاساپ العان قۇندىلىعىمىز بار. ال، شىن مانىندە ءبىز كىمگە قىزمەت ەتۋ كەرەكتىگىنىڭ باسىن اشىپ ايتپايمىز. سوندىقتان، وسى تۇرعىدا نەمىستەردىڭ تاجىريبەسىن العان دۇرىس دەپ ويلاي­مىن.

– بىزدە قۇرامىنا 130 ۇلت وكىلدەرى كىرەتىن «قازاقستان حالقى» دەگەن ۇعىم باسىم. ءسىز ايتقانداي «قازاققا قىزمەت ەتەمىن» دەۋ باسقا ۇلتتاردىڭ قۇقىن تاپتاۋ بولىپ شىقپاي ما؟

– جوق، بۇل ەشكىمنىڭ قۇقىن تاپ­تاۋ ەمەس، بۇل – مەملەكەتتىڭ ءوز-ءوزىن قۇرمەتتەۋى. ارينە، وسى ءسوزىم ءۇشىن الدەكىمدەر مەنى «ۇلتشىل» دەپ ايىپتا­ۋى دا مۇمكىن. الەمدە كوزى اشىق ازامات ءوزىنىڭ تۋعان ۇلتىن ەش ۋاقىتتا جوققا شىعارمايدى. ءبىز نە ىستەۋ كەرەكتىگىن ءبىلۋىمىز كەرەك. ءوزىمىزدىڭ حالىقتى، مەملەكەتتى دامىتۋ تۇجىرىمداماسىنا بارىنشا قولداۋ جاساۋىمىز قاجەت.
وتكەندە ەستىپ جاتىرمىن، ءبىر قازاق لوندونعا بارىپ تۇرىپ، ۇشاقتان تۇسە سالا جاتا قالىپ، جەردى سۇيگەن ەكەن. «انگليانى دا كورەتىن كۇنىم بار ەكەن عوي» دەپ. ءوزىمىزدىڭ قازاق اراسىندا مۇنداي ناداندىققا بارۋدىڭ قاجەتى جوق! ادام ءوزىنىڭ تۋعان جەرىنەن باسقا جەردى سۇيمەۋى كەرەك قوي. مەن، ءوز باسىم قانشا ەلدە قىزمەت ەتىپ، قانشا جەردى كوردىم، بىراق ەشقايسىسىن تۋعان ەلىمنەن ارتىق سۇيگەن ەمەسپىن. تۋعان جەرىمنەن باسقا جەرگە ءيىلىپ، تاعزىم ەتپەيمىن دە. بىراق، حالقىن، ەل-جۇرتىن سىيلايمىن.
سوندىقتان، قازاقستانداعى ءاربىر ازامات قازاقتىڭ مۇددەسىن ءبىرىنشى قاتارعا قويۋ مىندەتتى ەكەنىن تۇسىنسە ەكەن دەپ تىلەيمىن.

– اعا، ءوزىڭىز ءبىر سۇحباتىڭىزدا ەينشتەيننىڭ «ءدىن عىلىمسىز سوقىر، ءدىنسىز عىلىم اقساق» دەگەن ءسوزىن ايتقان ەكەنسىز… دىنگە سەنەسىز بە؟

– سەنەمىن. ويتكەنى، ءدىن – حالىقتىڭ تاريحي ومىرىنەن الىنىپ جيناقتالعان نانىم مەن سەنىمنىڭ ورتاق كوزقاراسى.

– ەندەشە، يسلامدا قايتىس بولعان ادامنىڭ سۇيەگىنىڭ ەرتەرەك ءشىرىپ، توپىراققا اينالىپ كەتكەنى جاقسى دەلىنەدى. ال، ءسىزدىڭ كاسىبىڭىز سول سۇيەكتىڭ ساقتالۋىن كوزدەيدى. وسى تۇرعىدان، مەنىڭ ماماندىعىم دىنگە قايشى دەپ ەسەپتەمەيسىز بە؟
– ول راس. بۇل جايىندا ءوزىم دە تالاي تولعانعانمىن. بىراق، مەنىڭ جۇمىسىم دىنگە قايشى دەپ ەسەپتەمەيمىن. سەبەبى، ينديادا جۇرگەنىمدە ەسكى دەليدەگى جاممۋ ماجيد مەشىتىنە بارىپ، ءبىر مولدادان سۇراعانمىن. «وسىلاي دا وسىلاي، ءوزىم كەڭەس ۇكىمەتىنەنمىن، ماماندىعىم بويىنشا سۇيەكتەردىڭ بيولوگيالىق قاسيەتتەرىن زەرتتەيمىن. مەنىڭ وسى جۇمىسىم يسلامعا قايشى ما؟» دەپ سۇراعانمىن. ول، ارينە، وسى قىزمەتكە قۇلشىنا كىرىسىپ، جاڭا باستاعان كەزىم. ءالى تاۋەلسىزدىك الماعان كەزىمىز.

– ولار نە دەپ جاۋاپ بەردى؟

– «جوق» دەدى. «سەبەبى، ءسىز عىلىممەن اينالىسىپ ءجۇرسىز. باسقا مۇددەنى كوزدەپ جۇرگەن جوقسىز. يس­لام عىلىمعا شەك قويمايدى» دەدى. ال، ەگەر مەن ولىكتەردى پايدالانسام، ونىڭ دەنەسىن ساۋدا-ساتتىققا سالىپ، پايدا كورۋگە جۇمساسام، ول كۇنا ەكەن. باسقا جەرلەرگە بارعاندا دا ۇلكەن ءدىندارلاردان وسى جونىندەگى پىكىرىن سۇراپ تۇرامىن. بىراق، تۇسىنگەنىم، دىنگە قايشىلىعى جوق ەكەن. ويتكەنى، شىنىندا دا، ءبىز بۇنى ساۋداعا سالماي­مىز. حالىقتىڭ تاريحىن ءبىلۋ ءۇشىن عانا جاسايمىز.

جالپى، يسلام بويىنشا، سۇيەكتىڭ ەرتەرەك قۋراپ، توپىراققا اينالىپ كەتكەنى جاقسى دەپ ايتىلادى عوي. ال­ماتىدا عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا ىستەپ جۇرگەنىمدە ءبىر ىنىشەكتىڭ مەنەن: «اعا، ءسىز مىنا سۇيەكتەردى زەرتتەدىڭىز، كىتاپ جازدىڭىز، ەندى زيراتقا اپا­رىپ نەگە كومىپ تاستامايسىز؟» دەپ سۇراعانى بار. مەن زەرتحاناشىعا: «ودان دا ءسىز مەنى اپارىپ كومىپ تاستاڭىز» دەدىم. «نەگە؟» دەيدى. سو­دان كەيىن مىنانى ايتىپ ءتۇسىندىردىم. مەن لابوراتورياعا الىپ زەرتتەگەن سۇيەكتەردە عىلىمي جۇمىستارىمنىڭ فاكتىلەرى بار. بۇلار قازىرگى قازاق دەگەن حالىق جوق دەپ، قازاقتى قورلاعىسى، ونىڭ وتكەن تاريحىن جوققا شىعارعىسى كەلەتىندەرگە قارسى كورسەتەتىن بىردەن-ءبىر فاكتىلەر بولىپ سانالادى. سۇيەكتەر سول ءۇشىن ساقتالىپ قالۋى كەرەك. حالقىمىزدىڭ بارلىق بيوالەۋمەتتىك انىقتامالارى سوندا جاتىر. ال، ەرتەڭ الەمدە «رەۆيزيا» بولا قالسا، انا «ورازاق سماعۇلدىڭ جازعاندارىن تەكسەرەيىك، ماتەريال­دارى قايدا» دەسە، سەندەر: «وي، ونى ءبىز باياعىدا، ءوزىنىڭ ءتىرى كەزىندە كومىپ تاستاعانبىز» دەمەكسىڭدەر مە؟ سو­دان كەيىن ولار: «وندا سماعۇلوۆتىڭ ەڭبەگى فالسيفيكاتسيا ەكەن. دالەلى جوق، انا ماتەريالدىڭ ءبارىن وتىرىك ويدان جازعان» دەمەي مە؟ سوسىن قازاقتىڭ بيوالەۋمەتتىك تاريحىن نەمەن دالەلدەيسىڭدەر؟ سوندىقتان، بار عىلىمي بايلىقتى ۇرپاقتار ءۇشىن ساقتاپ قالۋ كەرەك! كەلەشەكتە ونى زەرتتەگەندەر مەنىڭ ايتقانىمدى ۋاعىزداپ، انا دالەلدى كورسەتەدى، قاتە كەتكەن جەرىم بولسا، تۇزەتىپ، تولىقتىرادى. ەڭ باستىسى، قازاقتىڭ وسى جەردە تۇرىپ جاتقان 4 مىڭ جىلدىق تاريحى بار ەل ەكەنىن جانە جەرى بارلىعىن وسى فاكتىلەر ارقىلى دالەلدەپ كورسەتەدى.

– ءسىز جارتى عاسىرعا جۋىق انترو­پولوگيامەن اينالىستىڭىز. قازىر وتباسىڭىزدا دا ءسىزدىڭ جولىڭىزدى قۋعاندار بار دەپ ەستيمىز. سانالى ومىرىڭىزگە شىراق بولعان ەڭ باستى ۇستانىمىڭىز قانداي؟

– مەنىڭ ۇستانىمىم پايدا تاۋىپ، بايۋ نەمەسە اتاق الىپ، عىلىمي دارەجەمدى ءوسىرۋ ەمەس، بارىنشا تۋعان حالقىما، ۇلتىما قىزمەت ەتۋ. سوندىقتان دا، مەن قاشاننان ۇلت مۇددەسىن جەكە باسىمنان بيىك قويامىن. ۇلتتىق مۇددەگە قىزمەت ەتۋدى باقىت دەپ سانايمىن جانە ءوزىمنىڭ وتان الدىنداعى بورىشىم دەپ بىلەمىن.


اڭگىمەلەسكەن نازيرا بايىربەك

دەرەككوز: http://www.astana-akshamy.kz/?p=2627

 

پىكىرلەر