Orazaq Smaǵul, QR UǴA akademıgi: Halqymyzdyń 4 myń jyldyq tarıhyn álem ǵalymdary moıyndap otyr

4608
Adyrna.kz Telegram

Keńes úkimeti dáýirinde ǵylymnyń genetıka, kıbernetıka sa­lalary sekildi antropologııaǵa da qatty qysym jasalǵan. Sonyń saldarynan, antropologııa damymaı qaldy. Al, osy salany betke alǵan antropologtardyń barlyǵy sol keńes dáýirinde qýǵyn-súrginge ushyrady. Olar Stalın qaıtys bolǵannan keıin ǵana aqtalyp, raqymshylyqpen keıbiri aman qaldy.

– Aǵa, búginde «tas laqtyrsań, akademıkke tıedi» dep jatady. Biraq sol ǵalymdardyń ishindegi antropolog-akademık siz jalǵyzsyz. Nege?

– Jalpy, antropologııa bıologııa ǵylymynyń salasy, adam balasynyń bıologııalyq erekshelikterimen aı­nalysady. Keńes úkimeti dáýirinde ǵylymnyń genetıka, kıbernetıka sa­lalary sekildi antropologııaǵa da qatty qysym jasalǵan. Sonyń saldarynan, antropologııa damymaı qaldy. Al, osy salany betke alǵan antropologtardyń barlyǵy sol keńes dáýirinde qýǵyn-súrginge ushyrady. Olar Stalın qaıtys bolǵannan keıin ǵana aqtalyp, raqymshylyqpen keıbiri aman qaldy.

– Sonda bul keńestik saıasatqa qaıshy boldy ma?

– Keńestik saıasatqa resmı túrde qaıshy kelgen joq. Biraq, partııa óz qyzmetine bul sala nuqsan keltiredi dep úlken kúdikpen qarady. Onyń bir aıǵaǵy keńes dáýirinde, máselen, keńestik arhe­ologııa, keńestik túrkologııa, keńestik etnografııa, keńestik lıngvıstıka – bári boldy, al, keńestik antropologııa bolǵan joq. Mundaı ǵylym betin ashýǵa tyıym salyndy. Sondyqtan, bul taqyrypta anda-sanda jınaqtar shyǵarylyp turdy.

– Qazaqta sizge deıin antropolog bolǵan joq. Siz osy salaǵa qalaı bardyńyz?

– Stýdent kezimde toppen birge arheologııalyq ekspedıııalarǵa ba­ratynbyz. Sonda adamnyń súıegin zerttep, zerdeleıtin bir mamannyń joqtyǵy tań qaldyrǵan edi. Kele-kele osy sala qyzyǵýshylyǵymdy týdyrdy. Osy zárý mamandyqty jas kezden qolǵa alǵanymyz durys shyǵar dep túıdim. Bizdiń baqytymyzǵa oraı, Máskeýde sol kezdegi Lenıngradtan kelgen antro­pologtar Qazaqstanǵa ulttyq kadrlar daıyndap bereıik dep, nıet bildirip jatty. Sol kómek bizdiń úlesimizge tıdi. Atalmysh salada aspırantýraǵa oqýǵa tústim. Sodan beri, mine, jarty ǵasyrdan artyq ómirimiz osy antropo­logııa salasyna arnalyp otyr.

– Sizder negizinen súıekti zertteısizder ǵoı. Adamnyń súıegi neshe jyl boıy jer astynda saqtalýy múmkin?

– Ol topyraqtyń bıohımııalyq quramyna baılanysty. Eger topyraqtyń qurylymy óte agressıvti, qyshqyl bolsa, onda súıek tez shirıdi. Al, topyraq qyrtysy yńǵaıly bolsa, onda súıek mıllıondaǵan jyldar boıy shirimeı jata berýi múmkin.

– Qazaq qaıtys bolǵan adamnyń jetisin, qyrqyn, jylyn berip ja­tady. Osynyń bári qabirdegi adam tániniń bıologııalyq proesterine baılanysty qalyptasqan dep estigenim bar edi.

– Iá, múmkin. Jer qabatynda adam súıegi de suryptalyp otyrady.

– Al endi, elý jyl ótkennen keıin molany syryp tastap, jerin paıda­lana berýge bolady dep jatady ǵoı. Siz osyǵan qalaı qaraısyz? Ózińiz súıek mıllıondaǵan jyl boıy saqtalýy múmkin dep otyrsyz…

– Elý jyl emes, on jyldan soń mo­lany syryp tastaıtyn elder de bar. Máselen, qazirgi arab elderinde jer óte qymbat. Onda barlyq jer satylyp ketken. Sondyqtan, eshkim ólgen adamdy óz betimen aparyp, jerleı almaıdy. Jer ıelerinen áýeli ruqsat alady. Ekinshiden, dál osy elderde qaıtqan adamdy jerlegen soń, birneshe jyl ótkende burynǵy máıitti yǵystyryp, jańa máıitti ákelip jerleı beredi. Onda bizdegideı bir adamdy jerlep, onyń basyna úlken etip, záýlim kúmbez turǵyzyp jatpaıdy. Eýropa elderinde de solaı. Onda, máselen, «otbasylyq tabyt» degen bolady. Sol jerge kisi jerlegen soń, on jyl ótkennen keıin-aq jańa máıitti ákelip ústine qoıa beredi. Onyń, árıne, epıdemıologııalyq jaǵynan zııandy jaqtary da bar. Máselen, oba aýrýynyń mıkrobtary 200 jylǵa deıin ólmeıtini dáleldengen ǵoı. Sondyqtan, bul jaǵyna jalpy saqtyqpen qaraǵan durys.

– Siz ózińiz antropologııamen jar­ty ǵasyrǵa jýyq ýaqyt aınalysyp kele jatyrsyz ǵoı. Zerthanadaǵy eń eski súıek qaı ýaqytty qamtıdy?

– Budan 7-8 myń jyl buryn ómir súrgen turǵyndardyń keıbir súıekteri tabylǵany málim.

– Ony qaı jerden keziktirdińiz?

– Batys jáne Shyǵys Qazaqstannan, sodan keıin Pavlodardyń Jelezın­ka degen jerinen neolıt dáýirindegi adamdardyń súıekteri tabylǵany bar. Árıne, olardyń saqtalý deńgeıi óte nashar boldy. Biraq, soǵan qaramastan, biz onyń keıbir beıne-erekshelikterin anyqtaýǵa múmkindik aldyq. Sodan soń osydan 10-12 myń jyl buryn da Kóne jurtymyzda adamdar ómir súrgeni aıqyndalyp otyr.
Bul kúnde antropologııanyń bir ereksheligi ótken ýaqytta ómir súrgen adamdardyń tirshiligine qatysty eshqandaı qupııany búgip qalmaıdy. Zerthanada súıekterdi zertteý arqasynda tirshilik ıesiniń jasyn, jynysyn, onyń beınesin, dene propor­ııasyn, genetıkalyq qurylymdaryn, qan júıelerin, qandaı tamaqty kóp tutynyp, neni kásip etkenin – taǵy basqa erekshelikterin ajyrata berýge bolady. Sondyqtan, adam balasynyń súıegi – etnotarıhı jaǵynan óte qundy jádiger. Ol arqyly jazba dúnıelerine qaraǵanda áldeqaıda kóp bıoáleýmettik málimetter alýǵa bo­lady. Al, arheologııalyq-tarıhı jaz­balardan mundaı keń maǵlumattar alýǵa múmkinshilik joq. Antropologııa ǵylymynyń qoǵamǵa qajettiligi de, mine, osynda. Sol sebepti, biz Kóne Qazaq jurtynan tabylǵan-tabylǵan súıekterdiń bárin saqtaýymyz kerek. Bul – álem deńgeıindegi talap.

– Al, bizde antropologııalyq zerthanalardyń zertteý deńgeıi jetkilikti me?

– Jalpy, deńgeı aıtarlyqtaı, biraq, qajetti kólemdi tolyq óteı alatyn dárejede emes. Máselen, bizde genetıkalyq, násildik jaǵynan anyqtaıtyn zerthana jaǵy tolyq jetilmegen. Sodan keıin, onda qoldanylatyn qural-jabdyqtyń bári bir rettik qana. Bir zertteýge paıdalanǵannan keıin laqtyryp tas-taıtyn dúnıeler. Al, baǵasy qymbat. Sondyqtan, bul salany oıdaǵydaı da­mytyp, alǵa jyljyta almaı jatyrmyz.

– Qural-jabdyq qymbat dep otyr­syz. Bizde osy tarıhty tolyq ashýǵa degen qulshynys qalaı? Memleket tarapynan osyǵan múddelilik tany­lyp otyr ma?
– Árıne, keńes úkimetimen salystyrýǵa bolmaıdy. Egemendiktiń aty – egemendik. Bul halqymyzǵa Qudaıdyń bergen bir syıy, ereksheligi. Basqa qonǵan baq bul. Biraq qolymyzǵa bul «baqyt qusy» úlken qıyndyqtarmen jetti. Ótken HH ǵasyrda halqymyz qanshama apatty bastan ótkerdi. Máselen, 1911 jyly bolǵan ashtyqta mıllıonǵa jýyq qazaq qyrylyp qaldy degen faktiler bar. Sodan keıin 1921 jyldary da ashtyq boldy. Munda da mıllıonnan astam qazaq opat bolǵan. Al, 1932-1933 jyldary qazaqtardyń taǵy 30-40 paıyzy qyrylyp qaldy. Bunyń bári – qoldan jasalǵan ǵulamat bola­tyn. Mine, osyndaılarǵa qalaı jol ber­meý kerek?.. Sodan keıin 1930-shy jyl­dary Túrkistan óńirinde qazaqtardyń bostandyq surap kóterilgeni úshin 200 qazaqty tirideı jerge kómip tastaǵany bar. Tipti kóteriliske dem bergen keıbir basshylardyń tirideı arqasynan soıyp otyryp, terisin alǵan. Sondaǵy keıbir qazaqtardyń terisi búginde Praganyń murajaıynda eks­ponat retinde saqtaýly tur. Al, 1937-38 jyldardaǵy qandy balaq repressııanyń zardaby taǵy bar. Mine, qazaq osyn­daı qorlyqty da kórdi. Sondyqtan, atalmysh jaılardan keıin egemendikti baǵalaı bilýimiz kerek. Úlkenimiz bar, kishimiz bar qazaqtyń bostandyq degen osy uly murasyn saqtaýǵa kúsh salýy­myz qajet.
Italııaǵa barǵanymda bir ǵalymnyń aıtqany bar edi: «Egemendik Sizderge qudaı bergen bir názik zat, alaqanǵa salǵan. Eger ony qatty ustasańyzdar, syndyryp alasyzdar, bos ustasańyzdar, túsirip alasyzdar» – degen bolatyn. Ol óte durys aıtylǵan pikir dep oılaımyn. Anaý-mynaý pendeshilikpen bizdiń keıbir azamattarymyz osy egemendikke tolyq mán bermeı kele jatqanyna qatty qarnym ashady.

– Al, tarıhty ashý, tarıhtyń aqtańdaq betterin ashyp, shyn tarıh­ty jazyp, jarııalaý táýelsizdigimizdi nyǵaıtýǵa yqpal ete me?

– Sóz joq, yqpal etedi. Urpaqtarymyzdy tárbıeleýge de shyn tarıhtyń bereri mol. Adam balasynyń tarıhyn alyp qarasańyz, qandaı memleket, qandaı patsha bolmasyn, onyń óziniń ustanar saıasaty, ıdeologııasy bolǵan. Adam balasy tek qoǵamdyq ómir arqyly ómir súredi, onsyz tirshilik ete almaıdy. Bylaısha aıtqanda, árkim óz betinshe ómir súre almaıdy, shashylyp ketken tary sııaqty. Qoǵam bolǵan soń onyń ortaq qundylyǵy bolýy kerek. Jáne sonyń bári halyqtyń ıgiligine arnalýy tıis. Menińshe, bizdiń elimizde barlyq ıgilik eń aldymen osy memlekettiń negizgi ıesi, qanshama qıynshylyqty kórip, azattyqqa qol jetkize almaı ketken ata-babalarymyzdyń rýhyna bas ıip, qazaqtyń búgingi urpaqtarynyń múddesine arnalýy kerek.

– Bizde olaı emes pe?

– Bizde orynsyz nárseler kóp. Máselen, «kópulttymyz», «basqa ulttarǵa da qamqorlyq jasaýymyz kerek» deıdi. Al, Kóne jurtymyzda 4 myń jyl boıy osy jerge ıelik jasaǵan halyq – qazaqtar emes pe? Sondyqtan, aldymen osy jer men eldiń ıesine, olardyń ata-babasyna, búgingi urpaǵyna bas ısek tarıhı ádildik bolmaı ma? Qazaq halqynyń bastan ótkergen ta­rıhyna syı-qurmet kórsetilýi qajet. Kez kelgen ult ózderiniń qandaı jerde turyp jatqanyn, onyń ótkeni qandaı bolǵanyn, egemendikke deıin qandaı qıynshylyqtan ótkenin eskerýi qajet. Egemendi el retinde, árıne, kópultty memleket shyǵarmyz. Biraq ózge ulttardyń barlyǵynyń muqtajyn ta­rıhı otanynda oryndaýǵa shama kelgen­she umtylyp jatqany málim. Biz qazaq halqynyń muqtajyn ulttyq dárejede oryndaýǵa mindettimiz. Óıtkeni, basqa elderdiń bári de aldymen óz halqynyń múddesin iske asyrýǵa umtylyp jatyr.

– Aıtpaqshy, siz bir suhbatyńyzda «Qazaqstan «kópultty» el emes» degen ekensiz…

– Iá, Qazaqstan «kópultty» emes, munda bir-aq ult bar, ol – qazaq halqy. Al, basqalary tek etnos ókilderi. Olar dıaspora qataryna jatady. Óıtkeni, olardyń basqa jaqta ózderiniń tarıhı otandary bar. Máselen, nemistiń otany – Germanııa da, orystyń otany – Reseı. Ózbektiń otany – Ózbekstan, taǵysyn taǵy. Bul jaıdy durys túsine bilý kerek. Qazaqtyń Qazaqstannan basqa otany joq! Qazaqtyń Qazaqstannan basqa barar jeri, basar taýy joq! Sondyqtan, basqalarǵa teńdik berý qajet, biraq, memleket deńgeıinde qazaqtyń múddesi birinshi qatarda turýǵa tıis!

– Ózińiz de estigen shyǵarsyz, Qytaıdyń keıbir uıǵyrlary qazaq bolyp jazylyp, osynda kóship kelip jatty. Jalpy, qujatyna qazaq bolyp jazylǵan tatarlar da, uıǵyrlar da az emes. Osy oraıda, qazaq bolǵysy kelgen ózge ulttardy ózimizge sińdire berý úshin shejire jazýdyń qajeti joq deıtinder bar. Siz qalaı oılaısyz?

– Ol durys emes. Sonda qalaı, biz basqa halyqty sińirý úshin óz tegimizden bas tartýymyz kerek pe? Qazaqtyń qazaq degen tegin tek qazaqtar, qazaqtyń urpaǵy ǵana qorǵaı alady. Máselen, Uly Otan soǵysy jyldarynda Ven­grııada qanshama nemister, evreıler «venger» bolyp jazylyp ketken. Qazir olardyń kópshiligi Úkimet ba­synda otyr. Negizgi madııarlardyń múddesin olar tolyq oılap otyrǵan joq. Majarstannyń kóptegen baılyǵyn satyp, aqshasyn syrtqa shashyp jatqany da málim. Men ózim 2008 jyly Vengrııada VII dúnıejúzilik quryltaıda bolǵanymda osy jaǵdaıdy óz kózimmen kórip, qynjylyp qaıttym. «Mynaý kim?» deseń, «burynǵy nemis» deıdi. «Anaý kim?» deseń, «burynǵy evreı» deıdi. Olar venger bolyp kirip alǵan da, sol eldiń bıligine qol jetkizip, endi óz múddesin ǵana oılap otyr deıdi qarapaıym halyq. Al, halyqtyń jaǵdaıyn eshkim eskerip jatqan joq deıdi.
Sol sekildi, búgin uıǵyrdy kirgizip alaıyq, tatardy kirgizip alaıyq, basqalardyń da qazaq bolyp jazylýy-na jol bereıik, biraq, ol saıasattyń eshqandaı da strategııalyq máni joq. Biz osyny túsine bilýimiz kerek.

– Aǵa, siz búgingi qazaq jerinen osydan 7-8 myń jyl burynǵy tirshilik ıeleriniń súıekterin tap­tym dedińiz. Olar gendik jaǵynan búgingi qazaqtarǵa uqsaı ma?

– 4 myń, 5 myń jyl buryn Kóne Qazaq jurtynda ómir súrgen taıpalardyń gendik ereksheliginiń úshten bir paıyzy búgingi qazaqtardyń dene qurylymynda saqtalyp qalǵan. Iaǵnı, qazaqtar popýlıaııasynda bıoáleýmettik erekshelikteriniń tamy­ry osynshama ýaqyt úzilmeı, saqtalyp qalǵany málim. Sondyqtan, qazaq týra­ly qytaı jazbalary ne aıtty, parsy jazbalary ne aıtty, orys ne aıtty – olardyń báriniń tarıhı qundylyǵy genetıkalyq anyqtamalyǵy jetpeıdi. Óz tarıhymyz – óz súıegimizde. By­laısha aıtqanda, tarıhymyz ózimizdiń genimizde, ózimizdiń fızıologııalyq, morfologııalyq ereksheligimizde tolyqqandy oryn alǵan. Eger biz 4 myń jyl boıy ózimizdiń ereksheligimizdi saqtap qalǵan bolsaq, onda ári qaraı da, ıaǵnı ústimizdegi úshinshimyńjyldyqta urpaqtarymyzdy saqtaý múmkindigimiz bar dep tolyq aıta alamyz. Laıym qazaq eli erkindiginiń ǵumyry uzaq bolsyn!

– Qarataý bókterinde alǵashqy adamnyń izi qalǵan degen derek bar. Biz sonda sol alǵashqy adamdardyń urpaǵymyz ba?

– Arheologııa salasynda mádenı turǵydan adamdardyń ómir súrý dáýirleri paleolıt, neolıt, qola dáýiri dep bóline beredi ǵoı. Qola, tipti, neolıt dáýirinde ómir súrgen adamdardyń kóptegen morfologııalyq ereksheligi tek qana búgingi qazaqtardyń denesinde saqtalyp qalǵan. Sondyqtan, bizdiń tarıhymyz keńes úkimetinde jazylǵandaı, bertinde bastalǵan joq, tarıhymyzdyń tamyry tereńde jatyr. Álem aldynda biz muny talaı ret pash etken bolatynbyz. Bul kúnde ǵylym salasynda kim kúshtirek bolsa, sol álsizdi taptap, kózge ilgisi kelmeı, joqqa shyǵaryp kete beretin kún ótti. Qazaq týraly da: «álemde qazaq degen halyq joq, ol qoldan jasalǵan ult» degen pikirdi aıtqandar bolǵan. «Olar tek qaǵazdaǵy ǵana halyq» dep jazǵandar da bar. Al, men elý jyl boıy sonda neni zerttedim? Qazaqtyń ata-babalarynyń qańqa súıekterin, tis qurylystaryn, qan júıelerin, alaqanyndaǵy teri bederin, maı búrmelerin, dám sezimderin zerttep, anyqtadym. Eger qazaq qoldan jasandy ult bolsa, ondaı halyq shy­nymen joq bolsa, onda búgingi keshendi antropologııalyq zertteýlerde qazaqtar qalmaqtarǵa, mońǵoldarǵa, bashqurttarǵa qosylyp ketýi kerek edi ǵoı. Joq, qosylmaıdy. Óıtkeni, qazaqtyń ózine ǵana tán morfologııalyq erekshelikteri bar. Genetıkalyq jaǵynan da, fızıologııalyq, morfologııalyq jaǵynan da qazaq – jeke basty statýsy bar halyq. Keshendi ǵylymı zertteýdiń arqasynda biz buǵan kóz jetkizdik. Demek, qazaqtyń ózindik bıologııalyq-antropologııalyq tarıhy bar jáne ol 4 myń jyldan astam etnomádenı dáýirdi qamtıdy.

– Siz osynyń bárin ǵylymı turǵyda dáleldedińiz. Endi basqa halyqtarǵa, basqa elderdiń ǵalym-daryna moıyndata aldyńyz ba?

– Árıne, olar moıyndap otyr. Tek bul jaıdyń ǵylymı mán-jaıyn elimiz áli túsine almaı keledi.

– Iaǵnı, moıyndamaı otyrǵan qazaq qana deısiz ǵoı… Bul bilmestikti qalaı joıýǵa bolady?

– Jaqynda men «Qazaq halqynyń antropologııalyq tarıhy» atty kitap shyǵardym. Bul ózi serııalyq eńbek, qazaqtyń tarıhy týraly jazylatyn úsh tomdyq dúnıeniń bir tomy. Basqa tomdary ana tilimiz ben mádenıetine arnalady. Kitapty arnaıy munaı kom­panııasy qarjylandyryp, shyǵaryp jatyr. Bastyǵy – Barıs Cherdaba­ev degen azamat. Sonda men óz sala­ma arnalǵan kitapta qazaqtyń 4 myń jyldyq evolıýııalyq bıoáleýmettik tarıhyn dáleldep otyryp jazyp berdim. Munda morfologııa men fızıo­logııa júıeleri – bári oryndy zerttelip kórsetilgen. Qarsy pikir aıtatyndar bolsa, osy sekildi naqtyly dálelderdi alǵa tartsa eken degen oıdamyz.
Men Qytaıda, Japonııada, Indııada, Italııada, Germanııada, Amerıkada jáne basqa da elderde ótken kongres-ter men sımpozıýmdarǵa baryp, onda arnaıy ǵylymı baıandamalar jasadym. Olar bizdiń ǵylymı izdenisterimizdiń nátıjelerin moıyndap otyr.

– Baıqap otyrmyn, myna kitapta adamnyń bet súıekteri aıqyn be­derlengen sýretter toptamasyn bas-tyrypsyz. Bet pishini ártúrli adam­dar, ár qyrynan túsirilgen eken… Munymen suraıyn degenim, rasynda da, bizdiń qazaqtardyń bet álpeti ártúrli. Birimiz káriske, birimiz mońǵolǵa, endi birimiz, tipti tatarǵa, ózbekke uqsap ketetin sııaqtymyz… Bul neden?

– Qan júıesin alyp qarasańyz, maımyldardyń gıbbon degen túri men adamnyń arasynda 1 paıyzdyq qana aıyrmashylyq bar. Shımpanze men adamnyń arasyndaǵy genetıkalyq aıyrmashylyq ta bir paıyz ǵana. Biraq, siz osyǵan qarap, maımyl men adam uqsaıdy dep aıta alasyz ba?.. Qan júıesi 1 paıyz ǵana bolsa da, olardyń túrleri, tynys-tirshiligi, bolmysy, jaratylysy múldem bólek qoı. Demek, túr eshteńe bildirmeıdi. Ol genetıkalyq kórsetkish bola almaıdy. Siz ben bizdiń kózimizge kórinip turǵan aıyrmashylyq ol tarıhqa, geografııalyq ortaǵa, so­dan keıin neke qııý, qyz alys-beris sekildi máselelerge baılanysty kezdeısoq aıyrmashylyqtar. Ol kóp bolsa, besinshi, altynshy satydaǵy aıyrmashylyq bolýy múmkin. Iaǵnı, mundaı túrge qarap aıyrmashylyq izdeý genetıkalyq alystyq pen jaqyndyqty izdeýge negiz emes. Ol árkimniń tabıǵatyna, tirshiligine, týmy­syna baılanysty erekshelikter.

– Aǵa, siz búgin nege alańdaısyz?

– Halqymyzdyń egemendigi baıandy bolýy úshin biz memlekettik saıasatty, ulttyq saıasatty durys baǵyttaýymyz kerek. Ananyń-mynanyń kóńilin taba­myz dep, óz halqymyzdy qurban qylyp almaıyq. Birinshi qazaqtyń tarıhı ulttyq múddesimen sanasa bileıik.

– Jalpy, barlyq halyqty qazaqtyń múddesine jumyldyrýdyń qandaı tájirıbesi bar. Siz, máselen, qandaı jolyn usynar edińiz?

– Bul jerde Germanııadan úlgi alýǵa bolady. Ol elde qyzmetke alyna­tyndar anketa toltyrady. Sonda «Siz jumys barysynda kimge qyzmet etesiz?» degen suraq bar. Iaǵnı, bul «qaı halyqqa qyzmet etesiz» degeni. Sonda, eshkim «qazaqqa», ıa «orysqa» dep jazbaıdy. Óıtip jazsa, qyzmetke alynbaıdy. Al, qyzmetke turǵysy kelgenniń bári «nemis halqyna qyzmet etemin» dep jazady. Solaı qol qoıady. Polıııa bolsyn, jeke mekemeler bolsyn, memlekettik qyzmet bolsyn – bárinde solaı. Al, bizde mundaı ta­lap joq. «Demokratııa» dep qoldan jasap alǵan qundylyǵymyz bar. Al, shyn máninde biz kimge qyzmet etý kerektiginiń basyn ashyp aıtpaımyz. Sondyqtan, osy turǵyda nemisterdiń tájirıbesin alǵan durys dep oılaı­myn.

– Bizde quramyna 130 ult ókilderi kiretin «Qazaqstan halqy» degen uǵym basym. Siz aıtqandaı «qazaqqa qyzmet etemin» deý basqa ulttardyń quqyn taptaý bolyp shyqpaı ma?

– Joq, bul eshkimniń quqyn tap­taý emes, bul – memlekettiń óz-ózin qurmetteýi. Árıne, osy sózim úshin áldekimder meni «ultshyl» dep aıypta­ýy da múmkin. Álemde kózi ashyq azamat óziniń týǵan ultyn esh ýaqytta joqqa shyǵarmaıdy. Biz ne isteý kerektigin bilýimiz kerek. Ózimizdiń halyqty, memleketti damytý tujyrymdamasyna barynsha qoldaý jasaýymyz qajet.
Ótkende estip jatyrmyn, bir qazaq Londonǵa baryp turyp, ushaqtan túse sala jata qalyp, jerdi súıgen eken. «Anglııany da kóretin kúnim bar eken ǵoı» dep. Ózimizdiń qazaq arasynda mundaı nadandyqqa barýdyń qajeti joq! Adam óziniń týǵan jerinen basqa jerdi súımeýi kerek qoı. Men, óz basym qansha elde qyzmet etip, qansha jerdi kórdim, biraq eshqaısysyn týǵan elimnen artyq súıgen emespin. Týǵan jerimnen basqa jerge ıilip, taǵzym etpeımin de. Biraq, halqyn, el-jurtyn syılaımyn.
Sondyqtan, Qazaqstandaǵy árbir azamat qazaqtyń múddesin birinshi qatarǵa qoıý mindetti ekenin túsinse eken dep tileımin.

– Aǵa, ózińiz bir suhbatyńyzda Eınshteınniń «din ǵylymsyz soqyr, dinsiz ǵylym aqsaq» degen sózin aıtqan ekensiz… Dinge senesiz be?

– Senemin. Óıtkeni, din – halyqtyń tarıhı ómirinen alynyp jınaqtalǵan nanym men senimniń ortaq kózqarasy.

– Endeshe, ıslamda qaıtys bolǵan adamnyń súıeginiń erterek shirip, topyraqqa aınalyp ketkeni jaqsy delinedi. Al, sizdiń kásibińiz sol súıektiń saqtalýyn kózdeıdi. Osy turǵydan, meniń mamandyǵym dinge qaıshy dep eseptemeısiz be?
– Ol ras. Bul jaıynda ózim de talaı tolǵanǵanmyn. Biraq, meniń jumysym dinge qaıshy dep eseptemeımin. Sebebi, Indııada júrgenimde eski Delıdegi Jammý Majıd meshitine baryp, bir moldadan suraǵanmyn. «Osylaı da osylaı, ózim keńes úkimetinenmin, mamandyǵym boıynsha súıekterdiń bıologııalyq qasıetterin zertteımin. Meniń osy jumysym ıslamǵa qaıshy ma?» dep suraǵanmyn. Ol, árıne, osy qyzmetke qulshyna kirisip, jańa bastaǵan kezim. Áli táýelsizdik almaǵan kezimiz.

– Olar ne dep jaýap berdi?

– «Joq» dedi. «Sebebi, siz ǵylymmen aınalysyp júrsiz. Basqa múddeni kózdep júrgen joqsyz. Is­lam ǵylymǵa shek qoımaıdy» dedi. Al, eger men ólikterdi paıdalansam, onyń denesin saýda-sattyqqa salyp, paıda kórýge jumsasam, ol kúná eken. Basqa jerlerge barǵanda da úlken dindarlardan osy jónindegi pikirin surap turamyn. Biraq, túsingenim, dinge qaıshylyǵy joq eken. Óıtkeni, shynynda da, biz buny saýdaǵa salmaı­myz. Halyqtyń tarıhyn bilý úshin ǵana jasaımyz.

Jalpy, ıslam boıynsha, súıektiń erterek qýrap, topyraqqa aınalyp ketkeni jaqsy dep aıtylady ǵoı. Al­matyda ǵylymı zertteý ınstıtýtynda istep júrgenimde bir inishektiń menen: «Aǵa, siz myna súıekterdi zerttedińiz, kitap jazdyńyz, endi zıratqa apa­ryp nege kómip tastamaısyz?» dep suraǵany bar. Men zerthanashyǵa: «Odan da siz meni aparyp kómip tastańyz» dedim. «Nege?» deıdi. So­dan keıin mynany aıtyp túsindirdim. Men laboratorııaǵa alyp zerttegen súıekterde ǵylymı jumystarymnyń faktileri bar. Bular qazirgi qazaq degen halyq joq dep, qazaqty qorlaǵysy, onyń ótken tarıhyn joqqa shyǵarǵysy keletinderge qarsy kórsetetin birden-bir faktiler bolyp sanalady. Súıekter sol úshin saqtalyp qalýy kerek. Halqymyzdyń barlyq bıoáleýmettik anyqtamalary sonda jatyr. Al, erteń álemde «revızııa» bola qalsa, ana «Orazaq Smaǵuldyń jazǵandaryn teksereıik, materıal­dary qaıda» dese, sender: «Oı, ony biz baıaǵyda, óziniń tiri kezinde kómip tastaǵanbyz» demeksińder me? So­dan keıin olar: «Onda Smaǵulovtyń eńbegi falsıfıkaııa eken. Dáleli joq, ana materıaldyń bárin ótirik oıdan jazǵan» demeı me? Sosyn qazaqtyń bıoáleýmettik tarıhyn nemen dáleldeısińder? Sondyqtan, bar ǵylymı baılyqty urpaqtar úshin saqtap qalý kerek! Keleshekte ony zerttegender meniń aıtqanymdy ýaǵyzdap, ana dáleldi kórsetedi, qate ketken jerim bolsa, túzetip, tolyqtyrady. Eń bastysy, qazaqtyń osy jerde turyp jatqan 4 myń jyldyq tarıhy bar el ekenin jáne jeri barlyǵyn osy faktiler arqyly dáleldep kórsetedi.

– Siz jarty ǵasyrǵa jýyq antro­pologııamen aınalystyńyz. Qazir otbasyńyzda da sizdiń jolyńyzdy qýǵandar bar dep estımiz. Sanaly ómirińizge shyraq bolǵan eń basty ustanymyńyz qandaı?

– Meniń ustanymym paıda taýyp, baıý nemese ataq alyp, ǵylymı dárejemdi ósirý emes, barynsha týǵan halqyma, ultyma qyzmet etý. Sondyqtan da, men qashannan ult múddesin jeke basymnan bıik qoıamyn. Ulttyq múddege qyzmet etýdi baqyt dep sanaımyn jáne ózimniń Otan aldyndaǵy boryshym dep bilemin.


Áńgimelesken Názıra BAIYRBEK

derekkóz: http://www.astana-akshamy.kz/?p=2627

 

Pikirler