قازاق حالقىنىڭ تاريحي-مəدەني قۇرىلىمىنداعى رۋشىلدىق – ءار قازاق ءۇشىن ءوزىنىڭ تەگىن، جەتى اتاسىن جانە ءتۇپ تامىرىن تانۋ جولىندا تاپتىرماس تاربيە قۇرالى. قازاقتار قاشاندا ءوزارا تانىسۋ بارىسىندا ءبىر-بىرىنەن رۋ سۇراسۋدى ءجون ساناعان. قوجالارعا ەلىمىزدە قالىپتاسقان بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋ قيىنعا سوعاتىنىن بىلەمىز. ويتكەنى، قوجالاردىڭ شىعۋ تاريحى وسى ۋاقىتقا دەيىن ارنايى زەرتتەلمەگەندىكتەن، حالىقتىڭ پىكىرى ءارالۋان. كەيبىرەۋلەرى قوجالاردى ارابتاردىڭ ۇرپاقتارى دەسە، ەندى بىرەۋلەرى ولار ءوزىمىزدىڭ قازاقتار بولۋ كەرەك دەپ جورامالدايدى. سونىمەن، قوجالار كىمدەر؟ اڭگىمەنىڭ القيسساسىن ارىدەن باستاساق.
632 جىلى يسلام ءدىنىنىڭ نەگىزىن قالاعان مۇحاممەد قايتىس بولعاننان كەيىن اراب حاليفاتىنىڭ باسشىسى بولىپ ءابۋ-باكىر تاعايىندالدى. ول «حاليف» (ورىنباسارى) دەگەن اتاق الدى. ول كەزەڭدە كوپتەگەن اراب تايپالارى ءمادينانىڭ بيلىگىن جانە يسلام ءدىنىن مويىنداعىسى كەلمەدى. بۇل مەملەكەت الدىمەن ارابتاردىڭ وزدەرىن باعىندىرىپ، مۇسىلماندىقتى بۇكىل اراب تۇبەگىنە جايدى. شونجارلار مەملەكەتتى نىعايتۋ ماقساتىندا «ءدىن ءۇشىن سوعىس» جيھاد ۇرانىمەن جاڭا جەرلەردى جاۋلاپ الۋ جولىنا ءتۇستى. ارابتار 70 جىل شاماسىندا ۇزدىكسىز جۇرگىزگەن جورىقتارىنىڭ ناتيجەسىندە سيريا، يران، يراك، مىسىر، سولتۇستىك افريكاداعى ليۆيا، پالەستينا جانە گرۋزياعا يە بولدى. ورتا ازياعا ءاماۋي ديناستياسىنىڭ قولباسشىسى قۇتايبا يبن مۋسليم باستاپ كەلىپ، 705 جىلى ءامۋداريا مەن سىرداريا وزەندەرىنىڭ ارالىعىنداعى ءماۋارانناحر جەرىنە تاۋ سۋىنداي كۇشتى ەكپىنمەن كىردى. تۇركى تايپالارى ءوزارا قىرقىستاردان ابدەن السىرەپ تۇرعان بولاتىن. ارابتار از ۋاقىتتىڭ ىشىندە بۇحارا، سامارقان، شاش جانە فەرعانانى الدى. تۇركى جازيراسىندا تۇرگەش قاعاناتى ماۋارانناحرعا بيلىك جۇرگىزۋدە ارابتارمەن تالاسىپ، ۇنەمى قارسىلىق كورسەتتى. الايدا، VIII عاسىردىڭ ورتا شەنىندە ورتالىق ازيا كۇردەلى گەوساياسي احۋالدى باستان كەشىردى. باتىستان ءاماۋي حاليفاتى، شىعىستان تان يمپەرياسى ۇدايى شابۋىل جاسادى. 750 جىلى ۇزاققا سوزىلعان تاق تالاسى اياقتالىپ، ءاماۋي اۋلەتىنىڭ ورنىنا ابباس اۋلەتى بيلىككە كەلدى. وسى تۇستا شىعىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ قۇلاۋىن پايدالانعان تان پاتشالىعىنىڭ اسكەرى تالاس وڭىرىنە جاقىنداپ، حاليفات يەلىگىنە قاۋىپ ءتوندىردى. 751 جىلى تارازعا جاقىن جەردەگى اتلاح قالاسىندا اراب جانە قىتاي اسكەرلەرىنىڭ اراسىندا 5 كۇنگە سوزىلعان ۇلكەن شايقاس ءوتتى. تان پاتشالىعىنان تەپەرىش كورىپ كەلە جاتقان تۇرگەشتەر مەن قارلۇقتار ابباس حاليفاتى اسكەرىنىڭ كومەگىنە سۇيەنۋ ءۇشىن ارابتار جاعىنا شىقتى. شايقاستا قىتاي اسكەرى تولىق تالقاندالدى. ابباس اۋلەتىنىڭ بۇل جەڭىسى ورتالىق ازيانىڭ تاريحي، مادەني جانە ساياسي كارتاسىن وتە قاتتى وزگەرىستەرگە ۇشىراتۋعا سەبەپ بولدى.
اراب ۇستەمدىگى حاليفات قۇرامىنا كىرگەن وڭتۇستىك قازاقستان مەن جەتىسۋدىڭ جەكەلەگەن ايماقتارىندا عانا ورناعاندىقتان، ءدىن الدىمەن وسى وڭىرلەرگە ەرەكشە قارقىنمەن ەندى. يسلام ءدىنى ۋاعىزداۋشىلارىنىڭ بەلسەندى ارەكەتتەرى ساياسي سيپات الدى. ولار كوشپەندى حالىققا كۇشتەمەي-اق يسلام ءدىنىن ۇيرەتۋ جاعىن قاراستىردى. قازاقستاننىڭ باسقا جەرلەرىنە ارابتار ساۋدا كەرۋەندەرىمەن بىرگە مۇسىلمان ميسسيونەرلەردى جىبەرىپ وتىردى. اۋىلداردى ارالاپ، قۇران ۋاعىزدارى مەن زاڭدارىن ناسيحاتتادى. قالالاردا ءىرى مەشىتتەر مەن ارابشا ساۋات اشاتىن مەدرەسەلەر سالدى. تۇركى جازۋىنىڭ ورنىنا اراب جازۋى كەلدى. دەگەنمەن دە، ارابتاردان سوعىس دالاسىندا جەڭىلىس تاپقان قازاق ساحاراسىنداعى تۇركى تايپالارى، رۋحاني تۇرعىدان يسلامعا جاپپاي مويىنسۇنا قويمادى. ويتكەنى، يسلامعا دەيىنگى داۋىردە قالىپتاسقان بىرقۇدايلىق قاعيدالارىنا نەگىزدەلگەن تۇركىلەردىڭ تاڭىرلىك سەنىمى جانە سىرتتان كەلگەن الەمدىك دىندەردىڭ ىقپالىنان ورتالىق ازيانىڭ كوپتەگەن قالالىق اۋماقتارىندا زورواستريزم، مانەحەيلىك، بۋدديزم جانە ت.ب. دىندەر سالتانات قۇرىپ تۇردى. وسىلايشا، جاڭا ءدىن حالىقتىڭ بويىنا تەرەڭدەپ سىڭە الماي، ەسكى نانىم-سەنىممەن استارلاسىپ، قاتارلاسىپ ءجۇردى.
حاليفات دۇنيەجۇزىلىك ساۋدانى جانداندىردى. ورتالىق ازيا مەن قازاقستان جەرىنەن ءتۇرلى شيكىزات پەن دايىن ونىمدەر سول ۋاقىتتاعى كەرۋەن جولدارى ارقىلى حاليفاتتىڭ بارلىق ايماقتارىنا تاسىمالدانىپ وتىردى. ارابتاردىڭ قول استىنا وتكەن بارلىق ەلدەر اراب قوعامىنداعى ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك دامۋدى تەزدەتتى.
776 جىلى ورتا ازيادا ارابتاردىڭ ۇستەمدىگىنە، فەوداليزمگە، ساياسي، الەۋمەتتىك جانە رۋحاني تەڭسىزدىككە قارسى باعىتتالعان ەڭ كۇشتى حالىق كوتەرىلىسى باستالدى. «مۇقاننا» دەپ اتالعان بۇل كوتەرىلىستىڭ نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشى شارۋالار بولدى. ولاردىڭ باستى ورتالىقتارى كەش، سامارقان، نارشاح قالالارى مەن سانام تاۋلى بەكىنىسى ەدى. ونى وڭتۇستىك قازاقستان مەن جەتىسۋدىڭ تۇركى تايپالارى دا قولدادى. بۇعان قوسا، VIII عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ ىشكى تالاس-تارتىستاردىڭ اسەرىنەن اراب حاليفاتىندا بىرلىك بولمادى. ارابتار قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وڭىرىندە تۇراقتاپ قالا الماي، شاشقا شەگىندى. سونىڭ ناتيجەسىندە 755 جىلى جەتىسۋدا تۇرگەشتەردى جەڭگەن قارلۇقتار ءوز جاعدايىن ودان ءارى نىعايتا ءتۇستى. 766 جىلدان باستاپ قارلۇقتار تۇرگەشتەردىڭ ەكى قاعانىنىڭ وردالارى بولعان تاراز جانە سۋيابپەن قوسا بۇكىل جەتىسۋ مەن قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وڭىرىنە ساياسي وكتەمدىگىن جۇرگىزدى. تىعىرىققا تىرەلگەن حاليف ابۋ جاعفار كۇشەيە تۇسكەن مۇقاننا كوتەرىلىسىن باسۋ ءۇشىن ءازىربايجاننان كومەك سۇرادى. 4 ايعا سوزىلعان شايقاستان سوڭ ارابتار نارشاح قالاسىنا باسىپ كىردى. 777 جىلى قوسىمشا اسكەري كۇش جىبەرىلدى. ارابتار 2 جىلدان كەيىن سامارقاندى باعىندىردى. قارسىلاسۋعا قاۋقارى قالماعان كوتەرىلىسشىلەر 783 جىلى ارابتارعا امالسىزدان بەرىلدى. بىراق، حالىق كوتەرىلىستەرى IX عاسىردىڭ باس كەزىندە دە توقتاعان جوق. 806-810 جىلدارى سوعدىدا رافي يبن لەيس باستاعان ارابتارعا قارسى كوتەرىلىس بولدى. بۇل كوتەرىلىستى باسۋداعى كومەگى مەن ەرلىگى ءۇشىن اراب حاليفاتىنىڭ قول استىنداعى ساماني مەملەكەتىندە بيلىك ەتكەن پارسى اۋلەتىندەگى ساماننىڭ بالالارى مەن نەمەرەلەرى ءماۋارانناحردىڭ كەيبىر جەرلەرىن باسقارۋعا الدى. IX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا بىرنەشە تاۋەلسىز مەملەكەتكە ىدىراپ جاتقان اراب حاليفاتىنىڭ ساياسي جاعدايى كۇرت ناشارلاپ، ورتا ازيا مەن وڭتۇستىك قازاقستانداعى بيلىگى السىرەپ كەتتى. ءماۋارانناحر حالىقتارىنىڭ ارابتارعا قارسى تولاسسىز كۇرەسى، تولىق دەربەستىككە ۇمتىلعان ساماني اۋلەتىنىڭ وسى ايماقتى باعىندىرۋىنا قولايلى جاعداي تۋعىزدى. 875 جىلى سامانيدتەر تاۋەلسىز مەملەكەتكە اينالدى. 7 عاسىردا اراب شاپقىنشىلىعىنان كەيىن يسلامدانعان پارسىلاردىڭ سامانيدتەر ديناستياسى داۋىرىندە يسلام ءدىنى مەملەكەتتىك ءدىن بولىپ جاريالانىپ، وزگە دىندەردى ىعىستىرىپ، ءوز بەدەلىن جوعارىلاتا ءتۇستى. ولار حانافي مازھابىن (كوزقاراس، جول) ۇستاندى. بۇل مازھابتىڭ نەگىزىن قالاۋشى – پارسى ۇلتىنان شىققان ءابۋ حانيفا. سونىمەن قاتار، سامانيدتەر مەملەكەتىندە پارسى ءتىلى رەسمي ءتىل بولىپ تانىلدى. مەشىتتەر مەن مەدرەسەلەر اشىلىپ، حالىق قۇراندى ارابشا وقي وتىرىپ، شاريعات نەگىزدەرىن پارسى تىلىندە ۇيرەندى. مەرۆ، بالح سەكىلدى حوراساننىڭ ءىرى اكىمشىلىك، ەكونوميكالىق جانە مادەني ورتالىقتارىنان پارسى ءتىلى ماۋارانناحرعا تارالىپ، بۇل ءتىلدىڭ ىقپالى مەن بەدەلى ارتتى. بۇحاراداعى ءابۋ ابداللاح جاپار رۋداكي باستاعان ساراي اقىندارىنىڭ توبى پارسى پوەزياسىن دامىتتى. ءماۋارانناحردىڭ سامارقان، بۇحارا سىندى قالالارىنىڭ تۇرعىندارى پارسىشا سويلەدى. بۇكىل ءماۋارانناحردا بۇل ءتىل اراب ءتىلى سياقتى عىلىم ءتىلى رەتىندە ورنىقتى. وسىلاردىڭ ناتيجەسىندە پارسى ءتىلى ءماۋارانناحردا يسلام ءدىنىن تاراتۋدىڭ باستى قۇرالدارىنىڭ بىرىنە اينالدى.
قۇداي، پايعامبار، ناماز، ورازا، پەرىشتە، كۇنا، جانە ت.ب. پارسى سوزدەرى تىلىمىزگە ءدىن ارقىلى كىردى. سونداي-اق، مەشىت قىزمەتكەرلەرى مەن مەدرەسە وقىتۋشىلارىنىڭ جانە يسلام ءدىنىن ناسيحاتتاۋشىلاردىڭ ءدىني لاۋازىمدارىنا بايلانىستى پارسى تىلىنەن ەنگەن سوزدەر تومەندەگىدەي:
* يشان (ساۋات اشۋ، عيبادات ايتۋ قىزمەتتەرىن اتقارعان ءدىندار ادام)
* احۋن (حالىقتىڭ ءدىني ساۋاتىن اشۋمەن اينالىسقان ءدىن وقىمىستىسى)
* ءپىر ء(دىني قاۋىمداستىقتىڭ باسشىسى، جەتەكشىسى. قولداۋشى، قورعاۋشى جانە سۇيەنىش)
* قوجا (حالىق اراسىندا مۇسىلمان ءدىنىن تاراتقان ادام. الەۋمەتتىك توپ، ءۇش جۇزگە كىرمەيتىن رۋ) جانە ت.ب.
كەز-كەلگەن ءسوزدىڭ ءبىر تىلدەن ەكىنشى تىلگە اۋىسقان كەزدە ماعىناسى نە كەڭەيەدى، نە قولدانىس اياسى تارىلادى. جوعارىدا بەرىلگەن سوزدەردىڭ دە تۇپنۇسقاداعى ماعىناسى مەن قازاق تىلىندەگى ماعىناسى اراسىندا ايىرماشىلىقتارى بار. مىسالى، ءپىر دەگەنىمىز پارسىشا «قاريا»، «اقساقال» دەگەندى بىلدىرەدى. ال، قازاقشادا بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسى كەڭەيىپ، ءدىني قاۋىمداستىقتىڭ باسشىلارىنا، جەتەكشىلەرىنە بايلانىستى قولدانىلاتىن ۇعىم بولعان. سونىمەن قاتار، ءدىني تۇسىنىكتە ءپىر قولداۋشى، قورعاۋشى جانە سۇيەنىش بولىپ ەسەپتەلگەن. سول سياقتى قوجا ءسوزىنىڭ پارسىشاداعى ماعىناسى – مىرزا، يە جانە قوجايىن. سامانيدتەر داۋىرىندە «قوجا» اتاۋى مەشىت قىزمەتكەرلەرى مەن مەدرەسە وقىتۋشىلارىنىڭ جانە يسلام ءدىنىن ناسيحاتتاۋشىلاردىڭ ءدىني لاۋازىمى رەتىندە قالىپتاستى.
قوجالار تۋرالى العاشقى دەرەكتەر VIII-XII عاسىرلارداعى ورتالىق ازيا، وڭتۇستىك قازاقستان مەن شىعىس تۇركىستان وڭىرىندەگى تاريحي وقيعالار مەن رۋحاني ۇردىستەر، اققورعاندىق، حوراساندىق، قاراحاندىق، دۋانا جانە ت.ب. قوجالاردىڭ شىعۋ تەگى، سوپىلىقتىڭ پايدا بولۋى، قوجا احمەت ياساۋي تاريقاتىنىڭ تارالۋ ايماقتارى جانە قاراحان بيلىگى جايلى مالىمەتتەر بەرەتىن پارسىشا اتالعان «ناساب-ناما» (شىعۋ تەگىنىڭ جازىلۋى) اتتى تاريحي شىعارمادا كەزدەسەدى. «ناساب-ناما» قولجازبالارىنان ءدىنتاراتۋشىلاردىڭ وزدەرىن يمامدار، سايدتەر، قوجالار دەپ تۇرلىشە اتاعانىن بايقايمىز. «ناساب-ناما» نۇسقالارىنىڭ قاي عاسىردا جازىلعانى بەلگىسىز. تەك اققورعاندىقتاردىڭ شەجىرەسىندە عانا «ناساب-ناما» العاش اراب تىلىندە جازىلىپ، ونى 1244 جىلى قوجا احمەت ياساۋيدىڭ اعاسى سادىر شايحتىڭ نەمەرەسى ماۋلانا سافي ءاد-دين ورۇڭ-قويلاقي تۇركى تىلىنە تارجىمالاعانى ايتىلعان.
يسلامدا «ساحيح حاديس» دەگەن ۇعىم بار. پايعامباردىڭ ءسوزiن نەمەسە iستەگەن امالىن ەش نۇقسانسىز، دۇرىستىعىنا كۇمان كەلتىرمەي جەتكىزگەن جاعدايدا، وسىلاي اتالعان. ال، حاديس جەتكىزۋشىنىڭ سەنىمدىلىگى ءۇشىن وعان مۇسىلمان نە بولماسا تاقۋا بولۋ سياقتى شارت قويىلعان. ءدىنتاراتۋشى قوجالار دا ءوز سوزدەرىنىڭ ادامدارعا اسەر ەتۋ كۇشىنىڭ باسىمدىلىعىنا يە بولۋ ءۇشىن ۇستازدارىنىڭ سەنۋگە لايىقتى جانە ءىرى تۇلعا بولعانىن قالاعان. ۇستازدارىن قۇرايىش تايپاسىنىڭ حاشيم رۋىنان شىققان مۇحاممەد پايعامباردىڭ اۋلەتىنەن باستاۋ الادى دەپ ەسەپتەگەن. جوعارىدا كورسەتىلگەندەي، قوجا ءسوزى پارسىشادا مىرزا، يە جانە قوجايىن دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ياعني، ۇرپاق دەگەن ماعىناسى جوق. مۇحاممەد پايعامباردان جانە ونىڭ ءتورت حاليفاسىنان تاراعان ۇرپاقتار دەۋ، اسىرا سىلتەۋشىلىكتەن پايدا بولعان.
سامانيدتەر ارابتاردىڭ باسقىنشىلىق ساياساتىن جالعاستىردى. ولار ەڭ الدىمەن قارلۇقتاردى يسلام دىنىنە كىرگىزۋدى ويلاستىردى. 893 جىلى يسمايل-يبن-احمەت ساماني قارلۇقتار بيلىگىندەگى تارازعا جورىق جاسادى. قارلۇق قاعاناتى جەڭىلىسكە ۇشىراپ، وعۇلشاق قاعان ءوز ورداسىن تارازدان قاشقارعا كوشىردى. سامانيدتەر شابۋىلىن جالعاستىرا بەردى. شىعىس تۇركىستاندا ۇيعىر قاعاناتىنىڭ كۇشەيۋىنە بايلانىستى، قاشقار جەرىندەگى قارلۇق، ياعما، جىكىل سەكىلدى تۇركى تايپالارى وڭتۇستىك قازاقستان ايماعىنا جىلجىدى. قارلۇق قاعاناتىندا ىشكى قىرقىس، تالاس-تارتىستار ۋشىعىپ تۇرعان بولاتىن. وسى ءساتتى پايدالانعان قارلۇق حاندىعىنىڭ ىرگەسىن كوتەرىپ، مارتەبەسىن اسىرۋشىلاردىڭ ءبىرى – بىلگە كۇل قادىر حاننىڭ نەمەرەسى ساتۇق باستاعان قارلۇقتار جانە شىعىس Tۇركىستانداعى جىكىل، ياعما جانە ت.ب. تۇركى تايپالارى 940 جىلى قارلۇق مەملەكەتىنىڭ استاناسى – بالاساعۇندى جاۋلاپ الدى. قارلۇق مەملەكەتى ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتتى. ساتۇق بوعراحان «قاراحان مەملەكەتى» دەپ اتالاتىن جاڭا تۇركى يمپەرياسىن قۇرىپ، 942 جىلى ءوزىن جوعارى قاعان دەپ جاريالادى. شۋ اڭعارىندا قاراحاندار اۋلەتىنىڭ ۇستەمدىگى ورنادى. ساتۇق ولگەننەن كەيىن بيلىك ونىڭ بالاسى مۇساعا كوشتى. ول 960 جىلى يسلام دىنىنە قاراحان مەملەكەتىنىڭ مەملەكەتتىك ءدىنى دەگەن مارتەبە بەردى. قاراحاندىقتار يسلامنىڭ سۇنيتتىك حانافي (پارسى ءابۋ حانيفا مەكتەبى) باعىتىن ۇستاندى. 999 جىلى قاراحاندىقتار ورتا ازياداعى سامانيدتەر بيلىگىن تولىعىمەن جويدى. قاراحاندىقتار يەلىكتەرى باتىسىندا ءامۋداريا مەن سىرداريا ارالىعىنداعى ءماۋارانناحردى، جەتىسۋ جەرىن جانە شىعىس تۇركىستاندى قامتىدى.
قاراحانيدتەر داۋىرىندە اراب-پارسى تىلدەرىنىڭ عىلىم ءتىلى ەكەنىنە قاراماستان، اراب ارپىنە نەگىزدەلگەن تۇركى تىلىندەگى شىعارمالار دۇنيەگە كەلدى. بۇكىل تۇركى الەمىنە تۇسىنىكتى بولعان كاراحان اۋلەتى مەملەكەتى تۇركىلەرىنىڭ تىلىندە جازىلعان ءجۇسىپ بالاساعۇنيدىڭ «قۇتتى بىلىك»، ماحمۇد قاشقاريدىڭ «ديۋاني لۇعات ات-تۇرك»، قوجا احمەت ياساۋيدىڭ «ديۋاني حيكمەت» سياقتى تۋىندىلار تۇركى ءتىلىنىڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوستى.
بالا احمەتتىڭ باستى ۇستازى، تاربيەشىسى اكەسى شايح يبراحيم بولدى. ودان ءارى ءبىلىم مەن تاربيەنى وعان حانافي مازھابىنىڭ بەلگىلى عالىمى باحا اد-دين جانە بارلىق سوپىلاردىڭ اتاسى ارىستان باب بەردى. كەيىن بۇحارا قالاسىندا پارسى ءجۇسىپ ءحامادانيدىڭ ءدىني مەدرەسەسىندە وقىدى. ونى تامامداعان سوڭ تۋعان جەرىنە ورالىپ، سوپىلىق (سۋفيلىك) ءداستۇردى جالعاستىردى. مۇسىلمان ءدىنىن تاراتۋ قىزمەتىنە بايلانىستى ول دا قوجا اتاندى. قوجا احمەت ياساۋي ياسى (تۇركىستان) قالاسىندا ءىلىم ۇيرەتىپ، شاكىرت تاربيەلەۋمەن اينالىستى. شاكىرتتەرى كۇن سايىن كوبەيىپ، كەلە-كەلە داڭقى بۇكىل تۇركىستان مەن ماۋاراناحرعا تارالدى. ياساۋي يسلامدى كوشپەلى وعىز-قىپشاقتاردىڭ اراسىندا جۇرگىزدى. ونىڭ 90 مىڭداي شاكىرتى بولعان. ولار ۇستازىنىڭ ءىلىمىن ورتا ازياعا تاراتىپ اكەتتى.
بيلىك ءۇشىن ءوزارا تەكەتىرەستەرگە ۇرىنعان قاراحاندىق بيلەۋشىلەر مەملەكەتتى 1041 جىلى شىعىس قاراحان جانە باتىس قاراحان مەملەكەتتەرىنە ءبولىپ تىندى. قاراقىتايلاردىڭ جەتىسۋ مەن ماۋارانناحرعا باسا-كوكتەپ كىرۋى شىعىس قاراحان قاعاندىعىنىڭ ساياسي قۇلدىراۋىنىڭ باستاماسى بولدى. ال، 1212 جىلى ەكى قاعاندىق تا مەملەكەت رەتىندە ءبىرجولاتا جويىلدى.
ات تۇياعىمەن دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن شىڭعىس حان اسكەرى 1218-1221 جىلدارى قازاقستان مەن ورتا ازيانى تولىق جاۋلاپ الدى. XIII عاسىردا موڭعول شاپقىنشىلىقتارى سالدارىنان يسلامنىڭ تارالۋى ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن باسەڭدەدى. 1258 جىلى حۋلاگۋ حان باستاعان موڭعولدار باعداتتى باسىپ الىپ، ابباس اۋلەتىن جويدى. اراب حاليفاتىنىڭ 626 جىلدىق ءداۋىرى اياقتالدى. ودان كەيىنگى كەزەڭدە ارابتارعا جەتەكشىلىك ەتۋ وسمان يمپەرياسىنا (قازىرگى تۇركيا مەملەكەتى) بۇيىردى. XIII عاسىردىڭ اياعىنا قاراي موڭعول يمپەرياسى دا تاريح زاڭدىلىعىمەن ىرگەسى سوگىلىپ، مەملەكەت 4-كە ءبولىنىپ كەتتى.
تاريحي دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، يسلام ءدىنىنىڭ قازىعى دەشتى قىپشاق دالاسىنا ءبىرتۇتاس موڭعول يمپەرياسىنان بولەك تاۋەلسىز مەملەكەت بولعان التىن وردانىڭ حانى بەركەنىڭ بيلىك ەتكەن كەزىندە قايتادان قاعىلدى. ال، وزبەك حاننىڭ تۇسىندا 1312 جىلى يسلامنىڭ تۋى كوتەرىلىپ، مۇسىلمان ءدىنى مەملەكەتتىك ءدىن بولىپ جاريالاندى. التىن وردا اۋماعىندا يسلامنىڭ بىرنەشە اعىمدارى بار ەدى. سولاردىڭ ىشىندە ەڭ كوپ تاراعانى سۇننيتتىك ءتورت مازحابتىڭ ءبىرى – حانافي مازھابى. ءدىنتاراتۋشىلار اراسىندا سوپىلىق باعىتتىڭ وكىلدەرى دە از بولمادى. سوپىلىقتىڭ ەكى اعىمى ياساۋيا مەن ناقىشبانديا (كۋبراۆيا، حۋرۋفيا، كالانداريا سەكىلدى ت.ب سوپىلىق قاۋىمداستىقتار دا بولدى) تاريقاتتارى بيلىك پەن قوعامدىق ساناعا ايتارلىقتاي ىقپال ەتتى. سوپىلىق جولداعى قوجالار مەشىتتەر مەن مەدرەسەلەردى ءوز يەلىگىندە ۇستاپ، بارلىق ءدىني راسىمدەردى اتقارىپ وتىردى. التىن وردادا موڭعولدار باسىم تايپا بولعان جوق. سول سەبەپتى دە، موڭعول ءتىلى كەڭ تاراي الماي، مەملەكەتتىڭ باستى ساياسي-مادەني ءتىلى رەتىندە تۇركى ءتىلى پايدالانىلدى. سوپىلار يسلام ءدىنىنىڭ قاعيداتتارىن تۇركىلىك نەگىزگە بەيىمدەلگەن ارناۋلى ءدىني كىتاپتار ارقىلى حالىق اراسىندا ناسيحاتتادى. ايتكەنمەن دە، يسلامدانۋ ۇدەرىسى ءارتۇرلى ءوتىپ جاتتى. قاراپايىم حالىق اراسىندا ەسكى سەنىمدەر (تاڭىرشىلدىك، شامانيزم) ساقتالدى. ءدىني سينكرەتيزم قۇبىلىستارى كەڭ تارادى.
اق وردا – (پروتوقازاقتىق ۇلىس) مەملەكەتى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا نەگىز بولدى. قازاق ەتنوسى قالىپتاسقان ايماقتاردى 1465 جىلى قازاق حاندىعى بىرىكتىردى. ادامداردا ءبىرتۇتاس حالىق ەكەندىگىن مويىنداۋ سەزىمى نىعايدى. اعايىندى جانىبەك پەن كەرەي نەگىزىن قالاعان قازاق حاندىعىنىڭ حالقى يسلامنىڭ سۇننيتتىك باعىتىنىڭ حانافي مازھابىن ۇستاندى. حالىق تاڭىرشىلدىك سەنىم مەن باقسىلىقتى (شامانيزم) دا ۇمىتا قويمادى.
تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعى» زاڭدار جيناعىندا ءدىنتاراتۋشى قوجالاردىڭ بىرقاتار ارتىقشىلىقتارى مەن جەڭىلدىكتەرى كورسەتىلدى. قوجالار ءتىپتى سۇلتاندارمەن ءبىر دەڭگەيدە قازىناعا تۇسەتىن الىم سالىقتان دا بوساتىلدى. حالىق بۇل توپتى «اسىل سۇيەك، اقسۇيەك» دەپ قۇرمەتتەدى. مۇسىلماندىقتى ۇيرەتۋشى، ءدىني جورالار مەن راسىمدەردى اتقارۋشى ءدىندار ادامدار (قوجالار) ءۇش ءجۇزدىڭ ۇشەۋىندە دە بار بولاتىن. قوجالار ءۇش ءجۇزدىڭ كوپتەگەن رۋلارىنىڭ اراسىنان شىققان ءدىندار ادامداردان قۇرالعان ەرەكشە ستاتۋسقا يە ءىرى الەۋمەتتىك توپقا جاتتى. ۋاقىت وتە كەلە حالىق قوجالاردىڭ بالالارىن رۋلىق كوزقاراسپەن «قوجالار» دەپ اتادى. ولار دا شەجىرەلەرىن ءوز اتالارىنان باستاپ تارقاتتى. سونداي-اق، اتا-انالار پەرزەنتتەرىنە بۇرىنعى ءدىنتاراتۋشى قوجالاردىڭ قۇرمەتىنە قاراي «اقتامبەردىقوجا»، «مايلىقوجا»، «مادەلىقوجا»، «داراقوجا»، «اقسوپى»، «سارىسوپى»، «مومىنسوپى»، «مەيرامسوپى» جانە ت.ب. دەپ ات قويدى.
رۋ تاريحى – قازاق تاريحىنىڭ قۇرامداس ءبىر بولىگى. ونى زەرتتەۋ، وشكەنىمىزدى جاعۋ، جوعالتقانىمىزدى تابۋ، ۇمىتقانىمىزدى جاڭعىرتۋ جانە تاريحىمىزدى تۇگەندەۋ ءاربىرىمىزدىڭ مىندەتىمىز. رۋشىلدىق – حالقىمىزدى بىرىكتىرەتىن قوعامدىق ينستيتۋت. قوجالار قازاققا جاتادى. ءبارىمىز ءبىر قازاقپىز. قازاقستان جاساسىن!
ەرجان جۇمابەك
قازاق دەگەن – قۇدايدىڭ قارا ولەڭى
(شەتەلدىككە قازاقتى تانىستىرۋ)
قازاق دەگەن ءبىر ەل بار بىلەسىڭ بە؟
ھاقتان جەتكەن قالسىن ءبىر جىر ەسىڭدە!
سەنبەيسىڭ بە، بىلمەيمىن سەنەسىڭ بە،
جىلايسىڭ با، بىلمەيمىن كۇلەسىڭ بە؟..
كۇلەتىنىڭ – سەنبەيسىڭ عاجابىنا،
جىلايتىنىڭ – سەنەسىڭ ازابىنا.
جەتۋ ءۇشىن جۇرەكتىڭ جۇماعىنا،
شىداپ بەرگەن جۇيكەنىڭ توزاعىنا..
ويلانباي-اق ەلى ءۇشىن وتقا كىرگەن،
بابالارىم كۇن زاڭىن جاتقا بىلگەن.
قارا جاياۋ جۇرگەندە باسقالارى،
التىن ساۋىت كيىنىپ اتقا مىنگەن.
بارساكەلمەس ورالعان ساپاردان ءجۇز،
ەكى ءومىردى تەڭ كورگەن قاتاردانبىز…
تاۋەلسىزدىك قازاقتىڭ التىن ءتاجى،
ماڭگىلىكتىڭ جولىندا ات-اربامىز.
دالامىزدا شالقيدى ار اۋەنى،
بالامىزدا ارماننىڭ قاراگەرى،
كوكىرەگى ۇندەسكەن تابيعاتپەن،
قازاق دەگەن – قۇدايدىڭ قارا ولەڭى!
قۋانىش جۇمابەك
PhD دوكتورى،
«قازاقستاننىڭ 100 جاڭا ەسىمى»
جوباسىنىڭ جەڭىمپازى
