Qazaq halqynyń tarıhı-mədenı qurylymyndaǵy rýshyldyq – ár qazaq úshin óziniń tegin, jeti atasyn jáne túp tamyryn taný jolynda taptyrmas tárbıe quraly. Qazaqtar qashanda ózara tanysý barysynda bir-birinen rý surasýdy jón sanaǵan. Qojalarǵa elimizde qalyptasqan bul suraqqa jaýap berý qıynǵa soǵatynyn bilemiz. Óıtkeni, qojalardyń shyǵý tarıhy osy ýaqytqa deıin arnaıy zerttelmegendikten, halyqtyń pikiri áralýan. Keıbireýleri qojalardy arabtardyń urpaqtary dese, endi bireýleri olar ózimizdiń qazaqtar bolý kerek dep joramaldaıdy. Sonymen, qojalar kimder? Áńgimeniń álqıssasyn áriden bastasaq.
632 jyly ıslam dininiń negizin qalaǵan Muhammed qaıtys bolǵannan keıin Arab halıfatynyń basshysy bolyp Ábý-Bákir taǵaıyndaldy. Ol «Halıf» (orynbasary) degen ataq aldy. Ol kezeńde kóptegen arab taıpalary Mádınanyń bıligin jáne ıslam dinin moıyndaǵysy kelmedi. Bul memleket aldymen arabtardyń ózderin baǵyndyryp, musylmandyqty búkil Arab túbegine jaıdy. Shonjarlar memleketti nyǵaıtý maqsatynda «din úshin soǵys» jıhad uranymen jańa jerlerdi jaýlap alý jolyna tústi. Arabtar 70 jyl shamasynda úzdiksiz júrgizgen joryqtarynyń nátıjesinde Sırııa, Iran, Irak, Mysyr, Soltústik Afrıkadaǵy Lıvııa, Palestına jáne Grýzııaǵa ıe boldy. Orta Azııaǵa Ámaýı dınastııasynyń qolbasshysy Qutaıba ıbn Mýslım bastap kelip, 705 jyly Ámýdarııa men Syrdarııa ózenderiniń aralyǵyndaǵy Máýarannahr jerine taý sýyndaı kúshti ekpinmen kirdi. Túrki taıpalary ózara qyrqystardan ábden álsirep turǵan bolatyn. Arabtar az ýaqyttyń ishinde Buhara, Samarqan, Shash jáne Ferǵanany aldy. Túrki jazırasynda Túrgesh qaǵanaty Máýarannahrǵa bılik júrgizýde arabtarmen talasyp, únemi qarsylyq kórsetti. Alaıda, VIII ǵasyrdyń orta sheninde Ortalyq Azııa kúrdeli geosaıası ahýaldy bastan keshirdi. Batystan Ámaýı halıfaty, Shyǵystan Tan ımperııasy udaıy shabýyl jasady. 750 jyly uzaqqa sozylǵan taq talasy aıaqtalyp, Ámaýı áýletiniń ornyna Abbas áýleti bılikke keldi. Osy tusta Shyǵys Túrik qaǵanatynyń qulaýyn paıdalanǵan Tan patshalyǵynyń áskeri Talas óńirine jaqyndap, Halıfat ıeligine qaýip tóndirdi. 751 jyly Tarazǵa jaqyn jerdegi Atlah qalasynda arab jáne qytaı áskerleriniń arasynda 5 kúnge sozylǵan úlken shaıqas ótti. Tan patshalyǵynan teperish kórip kele jatqan túrgeshter men qarluqtar Abbas halıfaty áskeriniń kómegine súıený úshin arabtar jaǵyna shyqty. Shaıqasta qytaı áskeri tolyq talqandaldy. Abbas áýletiniń bul jeńisi Ortalyq Azııanyń tarıhı, mádenı jáne saıası kartasyn óte qatty ózgeristerge ushyratýǵa sebep boldy.
Arab ústemdigi Halıfat quramyna kirgen Ońtústik Qazaqstan men Jetisýdyń jekelegen aımaqtarynda ǵana ornaǵandyqtan, din aldymen osy óńirlerge erekshe qarqynmen endi. Islam dini ýaǵyzdaýshylarynyń belsendi áreketteri saıası sıpat aldy. Olar kóshpendi halyqqa kúshtemeı-aq ıslam dinin úıretý jaǵyn qarastyrdy. Qazaqstannyń basqa jerlerine arabtar saýda kerýenderimen birge musylman mıssıonerlerdi jiberip otyrdy. Aýyldardy aralap, quran ýaǵyzdary men zańdaryn nasıhattady. Qalalarda iri meshitter men arabsha saýat ashatyn medreseler saldy. Túrki jazýynyń ornyna arab jazýy keldi. Degenmen de, arabtardan soǵys dalasynda jeńilis tapqan qazaq saharasyndaǵy túrki taıpalary, rýhanı turǵydan ıslamǵa jappaı moıynsuna qoımady. Óıtkeni, ıslamǵa deıingi dáýirde qalyptasqan birqudaılyq qaǵıdalaryna negizdelgen túrkilerdiń táńirlik senimi jáne syrttan kelgen álemdik dinderdiń yqpalynan Ortalyq Azııanyń kóptegen qalalyq aýmaqtarynda zoroastrızm, maneheılik, býddızm jáne t.b. dinder saltanat quryp turdy. Osylaısha, jańa din halyqtyń boıyna tereńdep sińe almaı, eski nanym-senimmen astarlasyp, qatarlasyp júrdi.
Halıfat dúnıejúzilik saýdany jandandyrdy. Ortalyq Azııa men Qazaqstan jerinen túrli shıkizat pen daıyn ónimder sol ýaqyttaǵy kerýen joldary arqyly Halıfattyń barlyq aımaqtaryna tasymaldanyp otyrdy. Arabtardyń qol astyna ótken barlyq elder arab qoǵamyndaǵy ekonomıkalyq jáne áleýmettik damýdy tezdetti.
776 jyly Orta Azııada arabtardyń ústemdigine, feodalızmge, saıası, áleýmettik jáne rýhanı teńsizdikke qarsy baǵyttalǵan eń kúshti halyq kóterilisi bastaldy. «Muqanna» dep atalǵan bul kóterilistiń negizgi qozǵaýshy kúshi sharýalar boldy. Olardyń basty ortalyqtary Kesh, Samarqan, Narshah qalalary men Sanam taýly bekinisi edi. Ony Ońtústik Qazaqstan men Jetisýdyń túrki taıpalary da qoldady. Buǵan qosa, VIII ǵasyrdyń ortasynan bastap ishki talas-tartystardyń áserinen Arab Halıfatynda birlik bolmady. Arabtar Qazaqstannyń ońtústik óńirinde turaqtap qala almaı, Shashqa shegindi. Sonyń nátıjesinde 755 jyly Jetisýda túrgeshterdi jeńgen qarluqtar óz jaǵdaıyn odan ári nyǵaıta tústi. 766 jyldan bastap qarluqtar túrgeshterdiń eki qaǵanynyń ordalary bolǵan Taraz jáne Sýıabpen qosa búkil Jetisý men Qazaqstannyń ońtústik óńirine saıası óktemdigin júrgizdi. Tyǵyryqqa tirelgen halıf Abý Jaǵfar kúsheıe túsken Muqanna kóterilisin basý úshin Ázirbaıjannan kómek surady. 4 aıǵa sozylǵan shaıqastan soń arabtar Narshah qalasyna basyp kirdi. 777 jyly qosymsha áskerı kúsh jiberildi. Arabtar 2 jyldan keıin Samarqandy baǵyndyrdy. Qarsylasýǵa qaýqary qalmaǵan kóterilisshiler 783 jyly arabtarǵa amalsyzdan berildi. Biraq, halyq kóterilisteri IX ǵasyrdyń bas kezinde de toqtaǵan joq. 806-810 jyldary Soǵdyda Rafı ıbn Leıs bastaǵan arabtarǵa qarsy kóterilis boldy. Bul kóterilisti basýdaǵy kómegi men erligi úshin Arab halıfatynyń qol astyndaǵy Samanı memleketinde bılik etken parsy áýletindegi Samannyń balalary men nemereleri Máýarannahrdyń keıbir jerlerin basqarýǵa aldy. IX ǵasyrdyń ekinshi jartysynda birneshe táýelsiz memleketke ydyrap jatqan Arab halıfatynyń saıası jaǵdaıy kúrt nasharlap, Orta Azııa men Ońtústik Qazaqstandaǵy bıligi álsirep ketti. Máýarannahr halyqtarynyń arabtarǵa qarsy tolassyz kúresi, tolyq derbestikke umtylǵan Samanı áýletiniń osy aımaqty baǵyndyrýyna qolaıly jaǵdaı týǵyzdy. 875 jyly Samanıdter táýelsiz memleketke aınaldy. 7 ǵasyrda arab shapqynshylyǵynan keıin ıslamdanǵan parsylardyń Samanıdter dınastııasy dáýirinde ıslam dini memlekettik din bolyp jarııalanyp, ózge dinderdi yǵystyryp, óz bedelin joǵarylata tústi. Olar Hanafı mazhabyn (kózqaras, jol) ustandy. Bul mazhabtyń negizin qalaýshy – parsy ultynan shyqqan Ábý Hanıfa. Sonymen qatar, Samanıdter memleketinde parsy tili resmı til bolyp tanyldy. Meshitter men medreseler ashylyp, halyq qurandy arabsha oqı otyryp, sharıǵat negizderin parsy tilinde úırendi. Merv, Balh sekildi Horasannyń iri ákimshilik, ekonomıkalyq jáne mádenı ortalyqtarynan parsy tili Máýarannahrǵa taralyp, bul tildiń yqpaly men bedeli artty. Buharadaǵy Ábý Abdallah Japar Rýdakı bastaǵan saraı aqyndarynyń toby parsy poezııasyn damytty. Máýarannahrdyń Samarqan, Buhara syndy qalalarynyń turǵyndary parsysha sóıledi. Búkil Máýarannahrda bul til arab tili sııaqty ǵylym tili retinde ornyqty. Osylardyń nátıjesinde parsy tili Máýarannahrda ıslam dinin taratýdyń basty quraldarynyń birine aınaldy.
Qudaı, paıǵambar, namaz, oraza, perishte, kúná, jáne t.b. parsy sózderi tilimizge din arqyly kirdi. Sondaı-aq, meshit qyzmetkerleri men medrese oqytýshylarynyń jáne ıslam dinin nasıhattaýshylardyń dinı laýazymdaryna baılanysty parsy tilinen engen sózder tómendegideı:
* Ishan (saýat ashý, ǵıbadat aıtý qyzmetterin atqarǵan dindar adam)
* ahýn (halyqtyń dinı saýatyn ashýmen aınalysqan din oqymystysy)
* pir (dinı qaýymdastyqtyń basshysy, jetekshisi. Qoldaýshy, qorǵaýshy jáne súıenish)
* qoja (halyq arasynda musylman dinin taratqan adam. Áleýmettik top, úsh júzge kirmeıtin rý) jáne t.b.
Kez-kelgen sózdiń bir tilden ekinshi tilge aýysqan kezde maǵynasy ne keńeıedi, ne qoldanys aıasy tarylady. Joǵaryda berilgen sózderdiń de túpnusqadaǵy maǵynasy men qazaq tilindegi maǵynasy arasynda aıyrmashylyqtary bar. Mysaly, pir degenimiz parsysha «qarııa», «aqsaqal» degendi bildiredi. Al, qazaqshada bul sózdiń maǵynasy keńeıip, dinı qaýymdastyqtyń basshylaryna, jetekshilerine baılanysty qoldanylatyn uǵym bolǵan. Sonymen qatar, dinı túsinikte pir qoldaýshy, qorǵaýshy jáne súıenish bolyp eseptelgen. Sol sııaqty qoja sóziniń parsyshadaǵy maǵynasy – myrza, ıe jáne qojaıyn. Samanıdter dáýirinde «qoja» ataýy meshit qyzmetkerleri men medrese oqytýshylarynyń jáne ıslam dinin nasıhattaýshylardyń dinı laýazymy retinde qalyptasty.
Qojalar týraly alǵashqy derekter VIII-XII ǵasyrlardaǵy Ortalyq Azııa, Ońtústik Qazaqstan men Shyǵys Túrkistan óńirindegi tarıhı oqıǵalar men rýhanı úrdister, aqqorǵandyq, horasandyq, qarahandyq, dýana jáne t.b. qojalardyń shyǵý tegi, sopylyqtyń paıda bolýy, Qoja Ahmet Iasaýı tarıqatynyń taralý aımaqtary jáne Qarahan bıligi jaıly málimetter beretin parsysha atalǵan «Nasab-nama» (shyǵý teginiń jazylýy) atty tarıhı shyǵarmada kezdesedi. «Nasab-nama» qoljazbalarynan dintaratýshylardyń ózderin Imamdar, Saııdter, Qojalar dep túrlishe ataǵanyn baıqaımyz. «Nasab-nama» nusqalarynyń qaı ǵasyrda jazylǵany belgisiz. Tek aqqorǵandyqtardyń shejiresinde ǵana «Nasab-nama» alǵash arab tilinde jazylyp, ony 1244 jyly Qoja Ahmet Iasaýıdyń aǵasy Sadyr shaıhtyń nemeresi Maýlana Safı ád-dın Oruń-qoılaqı túrki tiline tárjimalaǵany aıtylǵan.
Islamda «sahıh hadıs» degen uǵym bar. Paıǵambardyń sózin nemese istegen amalyn esh nuqsansyz, durystyǵyna kúmán keltirmeı jetkizgen jaǵdaıda, osylaı atalǵan. Al, hadıs jetkizýshiniń senimdiligi úshin oǵan musylman ne bolmasa taqýa bolý sııaqty shart qoıylǵan. Dintaratýshy qojalar da óz sózderiniń adamdarǵa áser etý kúshiniń basymdylyǵyna ıe bolý úshin ustazdarynyń senýge laıyqty jáne iri tulǵa bolǵanyn qalaǵan. Ustazdaryn quraıysh taıpasynyń hashım rýynan shyqqan Muhammed paıǵambardyń áýletinen bastaý alady dep eseptegen. Joǵaryda kórsetilgendeı, qoja sózi parsyshada myrza, ıe jáne qojaıyn degen maǵynany bildiredi. Iaǵnı, urpaq degen maǵynasy joq. Muhammed paıǵambardan jáne onyń tórt halıfasynan taraǵan urpaqtar deý, asyra silteýshilikten paıda bolǵan.
Samanıdter arabtardyń basqynshylyq saıasatyn jalǵastyrdy. Olar eń aldymen qarluqtardy ıslam dinine kirgizýdi oılastyrdy. 893 jyly Ismaıl-ıbn-Ahmet Samanı qarluqtar bıligindegi Tarazǵa joryq jasady. Qarluq qaǵanaty jeńiliske ushyrap, Oǵulshaq qaǵan óz ordasyn Tarazdan Qashqarǵa kóshirdi. Samanıdter shabýylyn jalǵastyra berdi. Shyǵys Túrkistanda Uıǵyr qaǵanatynyń kúsheıýine baılanysty, Qashqar jerindegi qarluq, ıaǵma, jikil sekildi túrki taıpalary Ońtústik Qazaqstan aımaǵyna jyljydy. Qarluq qaǵanatynda ishki qyrqys, talas-tartystar ýshyǵyp turǵan bolatyn. Osy sátti paıdalanǵan Qarluq handyǵynyń irgesin kóterip, mártebesin asyrýshylardyń biri – Bilge Kúl Qadyr hannyń nemeresi Satuq bastaǵan qarluqtar jáne Shyǵys Túrkistandaǵy jikil, ıaǵma jáne t.b. túrki taıpalary 940 jyly Qarluq memleketiniń astanasy – Balasaǵundy jaýlap aldy. Qarluq memleketi ómir súrýin toqtatty. Satuq Boǵrahan «Qarahan memleketi» dep atalatyn jańa túrki ımperııasyn quryp, 942 jyly ózin joǵary qaǵan dep jarııalady. Shý ańǵarynda Qarahandar áýletiniń ústemdigi ornady. Satuq ólgennen keıin bılik onyń balasy Musaǵa kóshti. Ol 960 jyly ıslam dinine Qarahan memleketiniń memlekettik dini degen mártebe berdi. Qarahandyqtar ıslamnyń súnıttik hanafı (parsy Ábý Hanıfa mektebi) baǵytyn ustandy. 999 jyly qarahandyqtar Orta Azııadaǵy Samanıdter bıligin tolyǵymen joıdy. Qarahandyqtar ıelikteri batysynda Ámýdarııa men Syrdarııa aralyǵyndaǵy Máýarannahrdy, Jetisý jerin jáne Shyǵys Túrkistandy qamtydy.
Qarahanıdter dáýirinde arab-parsy tilderiniń ǵylym tili ekenine qaramastan, arab árpine negizdelgen túrki tilindegi shyǵarmalar dúnıege keldi. Búkil túrki álemine túsinikti bolǵan Karahan áýleti memleketi túrkileriniń tilinde jazylǵan Júsip Balasaǵunıdyń «Qutty bilik», Mahmud Qashqarıdyń «Dıýanı luǵat at-túrk», Qoja Ahmet Iasaýıdyń «Dıýanı Hıkmet» sııaqty týyndylar túrki tiliniń damýyna úlken úles qosty.
Bala Ahmettiń basty ustazy, tárbıeshisi ákesi Shaıh Ibrahım boldy. Odan ári bilim men tárbıeni oǵan hanafı mazhabynyń belgili ǵalymy Baha ad-Dın jáne barlyq sopylardyń atasy Arystan bab berdi. Keıin Buhara qalasynda parsy Júsip Hamadanıdiń dinı medresesinde oqydy. Ony támamdaǵan soń týǵan jerine oralyp, sopylyq (sýfıılik) dástúrdi jalǵastyrdy. Musylman dinin taratý qyzmetine baılanysty ol da qoja atandy. Qoja Ahmet Iasaýı Iasy (Túrkistan) qalasynda ilim úıretip, shákirt tárbıeleýmen aınalysty. Shákirtteri kún saıyn kóbeıip, kele-kele dańqy búkil Túrkistan men Máýaranahrǵa taraldy. Iasaýı ıslamdy kóshpeli oǵyz-qypshaqtardyń arasynda júrgizdi. Onyń 90 myńdaı shákirti bolǵan. Olar ustazynyń ilimin Orta Azııaǵa taratyp áketti.
Bılik úshin ózara teketiresterge urynǵan Qarahandyq bıleýshiler memleketti 1041 jyly Shyǵys Qarahan jáne Batys Qarahan memleketterine bólip tyndy. Qaraqytaılardyń Jetisý men Máýarannahrǵa basa-kóktep kirýi Shyǵys Qarahan qaǵandyǵynyń saıası quldyraýynyń bastamasy boldy. Al, 1212 jyly eki qaǵandyq ta memleket retinde birjolata joıyldy.
At tuıaǵymen dúnıeni dúr silkindirgen Shyńǵys han áskeri 1218-1221 jyldary Qazaqstan men Orta Azııany tolyq jaýlap aldy. XIII ǵasyrda mońǵol shapqynshylyqtary saldarynan ıslamnyń taralýy biraz ýaqytqa deıin báseńdedi. 1258 jyly Hýlagý han bastaǵan mońǵoldar Baǵdatty basyp alyp, Abbas áýletin joıdy. Arab halıfatynyń 626 jyldyq dáýiri aıaqtaldy. Odan keıingi kezeńde arabtarǵa jetekshilik etý Osman Imperııasyna (qazirgi Túrkııa memleketi) buıyrdy. XIII ǵasyrdyń aıaǵyna qaraı Mońǵol ımperııasy da tarıh zańdylyǵymen irgesi sógilip, memleket 4-ke bólinip ketti.
Tarıhı derekterge júginsek, ıslam dininiń qazyǵy Deshti Qypshaq dalasyna birtutas mońǵol ımperııasynan bólek táýelsiz memleket bolǵan Altyn Ordanyń hany Berkeniń bılik etken kezinde qaıtadan qaǵyldy. Al, Ózbek hannyń tusynda 1312 jyly ıslamnyń týy kóterilip, musylman dini memlekettik din bolyp jarııalandy. Altyn Orda aýmaǵynda ıslamnyń birneshe aǵymdary bar edi. Solardyń ishinde eń kóp taraǵany súnnıttik tórt mazhabtyń biri – hanafı mazhaby. Dintaratýshylar arasynda sopylyq baǵyttyń ókilderi de az bolmady. Sopylyqtyń eki aǵymy ıasaýııa men naqyshbandııa (kýbravııa, hýrýfııa, kalandarııa sekildi t.b sopylyq qaýymdastyqtar da boldy) tarıqattary bılik pen qoǵamdyq sanaǵa aıtarlyqtaı yqpal etti. Sopylyq joldaǵy qojalar meshitter men medreselerdi óz ıeliginde ustap, barlyq dinı rásimderdi atqaryp otyrdy. Altyn Ordada mońǵoldar basym taıpa bolǵan joq. Sol sebepti de, mońǵol tili keń taraı almaı, memlekettiń basty saıası-mádenı tili retinde túrki tili paıdalanyldy. Sopylar ıslam dininiń qaǵıdattaryn túrkilik negizge beıimdelgen arnaýly dinı kitaptar arqyly halyq arasynda nasıhattady. Áıtkenmen de, ıslamdaný úderisi ártúrli ótip jatty. Qarapaıym halyq arasynda eski senimder (táńirshildik, shamanızm) saqtaldy. Dinı sınkretızm qubylystary keń tarady.
Aq Orda – (protoqazaqtyq ulys) memleketi Qazaq handyǵynyń qurylýyna negiz boldy. Qazaq etnosy qalyptasqan aımaqtardy 1465 jyly Qazaq handyǵy biriktirdi. Adamdarda birtutas halyq ekendigin moıyndaý sezimi nyǵaıdy. Aǵaıyndy Jánibek pen Kereı negizin qalaǵan Qazaq handyǵynyń halqy ıslamnyń súnnıttik baǵytynyń hanafı mazhabyn ustandy. Halyq táńirshildik senim men baqsylyqty (shamanızm) da umyta qoımady.
Táýke hannyń «Jeti jarǵy» zańdar jınaǵynda dintaratýshy qojalardyń birqatar artyqshylyqtary men jeńildikteri kórsetildi. Qojalar tipti sultandarmen bir deńgeıde qazynaǵa túsetin alym salyqtan da bosatyldy. Halyq bul topty «asyl súıek, aqsúıek» dep qurmettedi. Musylmandyqty úıretýshi, dinı joralar men rásimderdi atqarýshy dindar adamdar (qojalar) úsh júzdiń úsheýinde de bar bolatyn. Qojalar úsh júzdiń kóptegen rýlarynyń arasynan shyqqan dindar adamdardan quralǵan erekshe statýsqa ıe iri áleýmettik topqa jatty. Ýaqyt óte kele halyq qojalardyń balalaryn rýlyq kózqaraspen «qojalar» dep atady. Olar da shejirelerin óz atalarynan bastap tarqatty. Sondaı-aq, ata-analar perzentterine burynǵy dintaratýshy qojalardyń qurmetine qaraı «Aqtamberdiqoja», «Maılyqoja», «Mádeliqoja», «Daraqoja», «Aqsopy», «Sarysopy», «Momynsopy», «Meıramsopy» jáne t.b. dep at qoıdy.
Rý tarıhy – qazaq tarıhynyń quramdas bir bóligi. Ony zertteý, óshkenimizdi jaǵý, joǵaltqanymyzdy tabý, umytqanymyzdy jańǵyrtý jáne tarıhymyzdy túgendeý árbirimizdiń mindetimiz. Rýshyldyq – halqymyzdy biriktiretin qoǵamdyq ınstıtýt. Qojalar qazaqqa jatady. Bárimiz bir qazaqpyz. Qazaqstan jasasyn!
Erjan Jumabek
Qazaq degen – qudaıdyń qara óleńi
(Sheteldikke qazaqty tanystyrý)
Qazaq degen bir el bar bilesiń be?
Haqtan jetken qalsyn bir jyr esińde!
Senbeısiń be, bilmeımin senesiń be,
Jylaısyń ba, bilmeımin kúlesiń be?..
Kúletiniń – senbeısiń ǵajabyna,
Jylaıtynyń – senesiń azabyna.
Jetý úshin júrektiń jumaǵyna,
Shydap bergen júıkeniń tozaǵyna..
Oılanbaı-aq eli úshin otqa kirgen,
Babalarym Kún zańyn jatqa bilgen.
Qara jaıaý júrgende basqalary,
Altyn saýyt kıinip atqa mingen.
Barsakelmes oralǵan sapardan júz,
Eki ómirdi teń kórgen qatardanbyz…
Táýelsizdik qazaqtyń altyn táji,
Máńgiliktiń jolynda at-arbamyz.
Dalamyzda shalqıdy ar áýeni,
Balamyzda armannyń Qarageri,
Kókiregi úndesken tabıǵatpen,
Qazaq degen – Qudaıdyń qara óleńi!
Qýanysh Jumabek
PhD doktory,
«Qazaqstannyń 100 jańa esimi»
jobasynyń jeńimpazy
