…قازاق حالقى شاڭىراقتى، بەسىكتى، تابالدىرىقتى قاسيەت تۇتقان. بۇل ۇشەۋىن ەشقاشان اياقپەن باسپاعان. بۇل ۇشەۋى قاشاندا بىرىمەن ءبىرى بايلانىسىپ، ۇشتاسىپ جاتادى. وسىناۋ قاسيەتتى ءۇش زاتتى قاتتى توزىپ، تىم ەسكىرگەن كەزدە دە اياقتىڭ استىنا تاستاماي، ورتەپ جىبەرەتىن بولعان ءارى كۇلىن دە اياقاستى قىلماي، كومىپ تاستاعان.
نەگە؟ ويتكەنى كەز كەلگەن ءۇي تابالدىرىقتان باستالادى، وتىڭنىڭ باسى سول تابالدىرىقتان باستاۋ الادى. بەسىكپەن سەنىڭ ۇرپاعىڭ، اۋلەتىڭ وسەدى. بەسىك — كيەلى مۇلىك. ءبىز ومىرگە جاڭا كەلگەن بالانى پەرىشتەگە بالايمىز. دۇنيەگە جاڭا كەلگەن بالا پەرىشتەدەي پاك، تازا. ءسابي مەن پەرىشتەنىڭ اتى قاتار اتالادى، سوندىقتان دا بەسىكتى قازاق تازا ۇستاعان. بەسىكتىڭ بىردە-ءبىر زاتىن كىرلەتپەيدى. شاڭىراقپەن ەڭسەڭ بيىكتەيدى، ءتۇتىنىڭ شىعادى.
كەي وڭىردە تىم ەسكىرگەن شاڭىراقتان لايلەككە (ايست) ارناپ ۇيا جاسايدى. بابالارىمىز وسىلايشا ءبىر كەزدەرى ءتۇتىنى شىققان شاڭىراقتى دا ەندىگى جەردە بالاپانىن وربىتەتىن قۇستىڭ مەكەنىنە، ۇياسىنا اينالدىرا بىلگەن.
شاڭىراقتى قيراتىپ كەتەتىندەر دە بولعان، «شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىردى، بەسىگىن بۇزدى» دەپ جاتادى. بۇل — دۇشپاننىڭ ءىسى. بۇرىندارى ادامدار سىرتتان كەلگەنگە «اۋىلدا وسىنشا شاڭىراق، وسىنشا ءتۇتىن بار» دەپ تانىستىرىپ جاتۋشى ەدى. ءتۇتىنى شىقپاعان، ەشكىمى قالماعان ءۇيدى «وتى ءوشتى» دەپ جاتادى. نەمەسە قايسىبىر اسىپ-تاسىپ تۇرعاندارعا «ءاي، شاڭىراققا قارا!» دەپ جاتامىز. «ءتۇتىنىڭ ءتۇزۋ ۇشسىن»، «شاڭىراعىڭ بيىك بولسىن» دەپ ءبىر-بىرىنە جۇرەكجاردى تىلەگىن ايتاتىن دا ءبىزدىڭ دانا حالىق. بۇگىندە وسىنداي ادەمى دە استارلى سوزدەردى «جانۇيا» دەگەن ماعىناسىز ءسوزدىڭ باسىپ جاتقانى وكىنىشتى-اق.
بەسىكتى كىم اكەلگەن؟
ءبىزدىڭ قازاقتا بەسىك اكەلۋ دەگەن بار. بۇل سالت، اسىرەسە، جامبىل، قىزىلوردا، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستارىندا جاقسى ساقتالعان. ءتىپتى بۇل — كەڭەس وكىمەتى كەزىندە دە وسى اتالعان وڭىرلەردە ماڭىزىن جويماي ساقتالعان سالت. بەسىكتى بالانىڭ ناعاشى اجەسى اكەلەدى. كەلىن بوسانعاننان كەيىن ءوزىن-ءوزى سىيلايتىن كەز كەلگەن انا مىندەتتى تۇردە قۇدالارىنا قۇتتى بولسىن ايتىپ، قىزىنىڭ قال-جاعدايىن بىلۋگە كەلەدى. بۇل — انا ءۇشىن پارىز. ويتكەنى جاتجۇرتتىق بولعان پەرزەنتىڭ «انا» اتانىپ جاتىر. انا بولۋدىڭ قانداي ەكەنىن جۇرەگىنەن جۇلىپ قىزىن ۇزاتقان ءار انا جاقسى بىلەدى. دەمەك، قىزىنىڭ جاعدايىن بىلۋگە، قۇدا-قۇداعيىنا قۇتتى بولسىن ايتىپ بارۋعا ءاربىر قازاق ايەلى مىندەتتى.
قازاقتىڭ جاڭا تۇسكەن كەلىنى باسىنا اق ورامال سالماعان. ولار ادەتتە كويلەگىنىڭ تۇسىنە ورايلاستىرىپ ءتۇرلى-ءتۇستى ورامال تاققان. العاشقى پەرزەنتى تۋىپ، تۇڭعىشىن ومىرگە كەلتىرىپ، «انا» دەگەن اتقا يە بولعان كەزدە قىزدىڭ اناسى اق ورامالىن ادەيى ارناپ الىپ كەلگەن. تىلىمىزدەگى «اق جاۋلىقتى انا» دەگەن تىركەس وسىدان پايدا بولعان. جاتجۇرتتىق قىز ومىرگە ءسابي اكەلىپ، ءوزى انا اتانعاندىقتان دا باسىنا سالىنعان اق ورامالدى «انانىڭ اق جاۋلىعى، اق ورامالى» دەپ قاسيەتتەيدى.
بالا اسەمدىككە بەسىكتە جاتقان كەزدەن باستاپ ۇيرەنۋى كەرەك
بەسىك اكەلۋدىڭ ءوزى كەرەمەت ءبىر ءسان-سالتانات دەسەك تە بولادى. كەلىننىڭ توركىنى «ىزدەۋشىسى، سۇراۋشىسى بار ەكەن» دەگىزىپ، ءبىر توپ بولىپ كەلەتىن بولعان جانە دە جاي كەلمەي، بالانىڭ بەسىك جابدىعىن تۇگەلىمەن، تۇبەك-شۇمەگىنە دەيىن جاساپ اكەلگەن. بەسىكتىڭ جابدىقتارىن بارىنشا ادەمىلەپ جاساعان. تۇبەگى مەن شۇمەگىنەن باسقا، قولتىق جاستىق، تىزە جاستىق دەگەنى بولادى جانە ولار ەشقاشان سۇرەڭسىز سۇر ءتۇستى ماتالاردان تىگىلمەگەن. كىشكەنتاي كورپەشەلەرى دە مۇمكىندىگىنشە اشىق ءتۇستى ماتالاردان تىگىلەدى. بەسىكتىڭ باسىنا ۇكى تاعادى. ويتكەنى بالا اسەمدىككە، ادەمىلىككە بەسىكتە جاتقان كەزدەن باستاپ ۇيرەنۋى كەرەك.
بالا بەسىكتە كوپ جاتادى. بەسىك — بالانىڭ جىلى ۇياسى. بالانىڭ ناعاشى جۇرتى بەسىكپەن بىرگە، نەمەرەلى بولىپ جاتقان قۇدا-قۇداعيعا دا سىي-سياپاتىن الا كەلەدى. قىزى مەن كۇيەۋ بالاسىن دا قۇر قالدىرمايدى. ارينە، مۇنىڭ ءبارى اركىمنىڭ قال-قادەرىنشە جاسالادى، شەلەكتىك ايرانى بار قوڭىرقاي تۇرمىستىلار ءوز شاما-شارقىنشا دەگەندەي… ياعني بەلگىلى ءبىر ءتارتىبى، قاتىپ قالعان قاعيداسى جوق، اركىم ءوز شاماسىنا قاراي اتقاراتىن بولعان. تۇرمىسى بارلار بالانىڭ كيىم-كەشەگىن، جورگەگىن سالاتىن ارنايى كىشكەنتاي ساندىققا دەيىن جاساپ اكەلگەن ەكەن. ءسابيلى بولىپ جاتقان قىزىنىڭ نارەستەسىنە بەسىك اكەلۋ — قىز توركىنىنىڭ، اسىرەسە، اناسىنىڭ پارىزى.
قازىردىڭ وزىندە بەسىك اكەلىپ جاتقان، ءتىپتى بولماعاندا بالانىڭ ارنايى توسەگى (مانەج), ارباسى، ۇستەلى دەگەندەي، بالاعا قاجەت جابدىقتى اكەلىپ جاتقان انالار بارشىلىق. بۇل — ءبىر جاعىنان، قۇدا-جەكجات اراسىنداعى ۇلكەن سىيلاستىق. «بيە قۇلىنداماسا، ات بولادى، اعايىن-تۋىس الىسىپ-بەرىسپەسە، جات بولادى» دەگەندەي، بۇل — ەكى جاققا دانەكەر عانا. ايتپەسە ەشكىم العاننان — باي، بەرگەننەن — كەدەي بولمايدى. بەسىك اكەلۋ قۇدا-قۇداعي اراسىنداعى كوڭىل سىيلاۋ بولسا، ەكىنشىدەن، جاس بوسانعان كەلىننىڭ كوڭىلى كوتەرىلىپ، ساعىنىشى باسىلادى ءارى ەنەسىنە ايتا الماعانىن اناسىمەن بولىسەدى، كوڭىلى وسەدى. ويتكەنى ءار ادامعا ءوز اناسىنان جاقىن ادام جوق. ال كەلىننىڭ ءجۇزى جارقىن، كوڭىلى توق بولسا، بالانىڭ دا دەنساۋلىعى مىقتى بولماق…
اڭگىمەلەسكەن
ايگۇل بولاتحانقىزى،
«ايقىن»
