…Qazaq halqy shańyraqty, besikti, tabaldyryqty qasıet tutqan. Bul úsheýin eshqashan aıaqpen baspaǵan. Bul úsheýi qashanda birimen biri baılanysyp, ushtasyp jatady. Osynaý qasıetti úsh zatty qatty tozyp, tym eskirgen kezde de aıaqtyń astyna tastamaı, órtep jiberetin bolǵan ári kúlin de aıaqasty qylmaı, kómip tastaǵan.
Nege? Óıtkeni kez kelgen úı tabaldyryqtan bastalady, otyńnyń basy sol tabaldyryqtan bastaý alady. Besikpen seniń urpaǵyń, áýletiń ósedi. Besik — kıeli múlik. Biz ómirge jańa kelgen balany perishtege balaımyz. Dúnıege jańa kelgen bala perishtedeı pák, taza. Sábı men perishteniń aty qatar atalady, sondyqtan da besikti qazaq taza ustaǵan. Besiktiń birde-bir zatyn kirletpeıdi. Shańyraqpen eńseń bıikteıdi, tútiniń shyǵady.
Keı óńirde tym eskirgen shańyraqtan láılekke (aıst) arnap uıa jasaıdy. Babalarymyz osylaısha bir kezderi tútini shyqqan shańyraqty da endigi jerde balapanyn órbitetin qustyń mekenine, uıasyna aınaldyra bilgen.
Shańyraqty qıratyp ketetinder de bolǵan, «shańyraǵyn ortasyna túsirdi, besigin buzdy» dep jatady. Bul — dushpannyń isi. Buryndary adamdar syrttan kelgenge «aýylda osynsha shańyraq, osynsha tútin bar» dep tanystyryp jatýshy edi. Tútini shyqpaǵan, eshkimi qalmaǵan úıdi «oty óshti» dep jatady. Nemese qaısybir asyp-tasyp turǵandarǵa «Áı, shańyraqqa qara!» dep jatamyz. «Tútiniń túzý ushsyn», «shańyraǵyń bıik bolsyn» dep bir-birine júrekjardy tilegin aıtatyn da bizdiń dana halyq. Búginde osyndaı ádemi de astarly sózderdi «januıa» degen maǵynasyz sózdiń basyp jatqany ókinishti-aq.
Besikti kim ákelgen?
Bizdiń qazaqta besik ákelý degen bar. Bul salt, ásirese, Jambyl, Qyzylorda, Ońtústik Qazaqstan oblystarynda jaqsy saqtalǵan. Tipti bul — Keńes ókimeti kezinde de osy atalǵan óńirlerde mańyzyn joımaı saqtalǵan salt. Besikti balanyń naǵashy ájesi ákeledi. Kelin bosanǵannan keıin ózin-ózi syılaıtyn kez kelgen ana mindetti túrde qudalaryna qutty bolsyn aıtyp, qyzynyń qal-jaǵdaıyn bilýge keledi. Bul — ana úshin paryz. Óıtkeni jatjurttyq bolǵan perzentiń «Ana» atanyp jatyr. Ana bolýdyń qandaı ekenin júreginen julyp qyzyn uzatqan ár ana jaqsy biledi. Demek, qyzynyń jaǵdaıyn bilýge, quda-qudaǵıyna qutty bolsyn aıtyp barýǵa árbir qazaq áıeli mindetti.
Qazaqtyń jańa túsken kelini basyna aq oramal salmaǵan. Olar ádette kóıleginiń túsine oraılastyryp túrli-tústi oramal taqqan. Alǵashqy perzenti týyp, tuńǵyshyn ómirge keltirip, «ana» degen atqa ıe bolǵan kezde qyzdyń anasy aq oramalyn ádeıi arnap alyp kelgen. Tilimizdegi «aq jaýlyqty ana» degen tirkes osydan paıda bolǵan. Jatjurttyq qyz ómirge sábı ákelip, ózi ana atanǵandyqtan da basyna salynǵan aq oramaldy «ananyń aq jaýlyǵy, aq oramaly» dep qasıetteıdi.
Bala ásemdikke besikte jatqan kezden bastap úırenýi kerek
Besik ákelýdiń ózi keremet bir sán-saltanat desek te bolady. Kelinniń tórkini «izdeýshisi, suraýshysy bar eken» degizip, bir top bolyp keletin bolǵan jáne de jaı kelmeı, balanyń besik jabdyǵyn túgelimen, túbek-shúmegine deıin jasap ákelgen. Besiktiń jabdyqtaryn barynsha ádemilep jasaǵan. Túbegi men shúmeginen basqa, qoltyq jastyq, tize jastyq degeni bolady jáne olar eshqashan súreńsiz sur tústi matalardan tigilmegen. Kishkentaı kórpesheleri de múmkindiginshe ashyq tústi matalardan tigiledi. Besiktiń basyna úki taǵady. Óıtkeni bala ásemdikke, ádemilikke besikte jatqan kezden bastap úırenýi kerek.
Bala besikte kóp jatady. Besik — balanyń jyly uıasy. Balanyń naǵashy jurty besikpen birge, nemereli bolyp jatqan quda-qudaǵıǵa da syı-sııapatyn ala keledi. Qyzy men kúıeý balasyn da qur qaldyrmaıdy. Árıne, munyń bári árkimniń qal-qaderinshe jasalady, shelektik aırany bar qońyrqaı turmystylar óz shama-sharqynsha degendeı… ıaǵnı belgili bir tártibi, qatyp qalǵan qaǵıdasy joq, árkim óz shamasyna qaraı atqaratyn bolǵan. Turmysy barlar balanyń kıim-keshegin, jórgegin salatyn arnaıy kishkentaı sandyqqa deıin jasap ákelgen eken. Sábıli bolyp jatqan qyzynyń nárestesine besik ákelý — qyz tórkininiń, ásirese, anasynyń paryzy.
Qazirdiń ózinde besik ákelip jatqan, tipti bolmaǵanda balanyń arnaıy tósegi (manej), arbasy, ústeli degendeı, balaǵa qajet jabdyqty ákelip jatqan analar barshylyq. Bul — bir jaǵynan, quda-jekjat arasyndaǵy úlken syılastyq. «Bıe qulyndamasa, at bolady, aǵaıyn-týys alysyp-berispese, jat bolady» degendeı, bul — eki jaqqa dáneker ǵana. Áıtpese eshkim alǵannan — baı, bergennen — kedeı bolmaıdy. Besik ákelý quda-qudaǵı arasyndaǵy kóńil syılaý bolsa, ekinshiden, jas bosanǵan kelinniń kóńili kóterilip, saǵynyshy basylady ári enesine aıta almaǵanyn anasymen bólisedi, kóńili ósedi. Óıtkeni ár adamǵa óz anasynan jaqyn adam joq. Al kelinniń júzi jarqyn, kóńili toq bolsa, balanyń da densaýlyǵy myqty bolmaq…
Áńgimelesken
Aıgúl BOLATHANQYZY,
«Aıqyn»
