بالا ومىرىندەگى تاعى ءبىر ەرەكشە اتالىپ وتىلەتىن، ۇلكەن توي قىلىپ وتكىزەتىن سالتتاردىڭ ءبىرى — تۇساۋكەسەر. تۇساۋكەسەر بالا ومىرىندەگى ۇلكەن بەلەستىڭ ءبىرى. ويتكەنى بالانىڭ باۋىرىن جازىپ، قاز-قاز تۇرىپ، ءبىر اتتاپ، ەكى اتتاعان كەزدە تۇساۋىن كەسەدى. وزگە ۇلتتىڭ بالاسىنىڭ تۇساۋىن كەسپەسە دە جۇگىرىپ كەتەدى، ال ءبىزدىڭ قازاقتىڭ بالاسى تۇساۋى كەسىلمەسە سۇرىنشەك بولادى ەكەن. تۇساۋ كەسۋ ءۇشىن نە سەبەپتى الا ءجىپ دايىندالعان؟ تۇساۋدى نەمەن كەسكەن؟ بالانىڭ تۇساۋىن كىمگە كەستىرگەن ءجون؟ بۇل جايلى ايدارىمىزدىڭ تۇراقتى كەيىپكەرى زەينەپ اپاي بىلاي دەيدى…
الا ءجىپتىڭ سىرى
تۇساۋكەسەردىڭ ءار جەرلەرگە بايلانىستى كىشىگىرىم وزگەشەلىگى بولماسا، نەگىزگى ءمان-ماعىناسى ءبىر، ياعني بالانىڭ العاشقى قادامىنا ءمان بەرۋ، تىلەك تىلەۋ. بالانىڭ تۇساۋىن الا جىپپەن كەسەدى. اق ءجىپ پەن قارا ءجىپتىڭ ەكەۋىن ايقاستىرا وتىرىپ ەسىپ، الا ءجىپ دايىندالعان. بۇل — ءومىر-تىرشىلىكتىڭ نىشانى. ومىردە بارلىعى قوس-قوستان جاراتىلعان ءارى ىلعي قاتار كەلىپ وتىرادى. ايتالىق، ءومىر مەن ءولىم، جاقسىلىق پەن جاماندىق، قاراڭعى مەن جارىق، ىستىق پەن سۋىق، ەڭ باستىسى، ەر مەن ايەل… بۇلار قاتار جۇرەدى، ءبىرىنسىز ءبىرى بولمايدى.تەك ءبىر اللا عانا جالعىز. الا ءجىپتىڭ نەگىزگى ءمانى وسىندا. «كىسىنىڭ الا ءجىبىن اتتاماسىن، ۇرلىق قىلماسىن، قيانات جاساماسىن، جامان جولعا تۇسپەسىن» دەگەن سەبەپپەن الا ءجىپ دايىندايدى» دەگەن تۇسىنىك بار. وكىنىشتىسى، ماعىناسى تەرەڭدە جاتقان دۇنيەنى وسىلاي بىرجاقتى ءتۇسىنىپ، «بىرەۋدىڭ زاتىن ۇرلاماسىن» دەپ قانا «تۇساۋ كەسىپ» ءجۇرمىز. بۇل — جاڭساق پىكىر. «جاقسىلىقتا اسىپ-تاسىماسىن، جاماندىق كورسە، جابىرقاپ-جاسىماسىن، قۋانىشتى كۇندەرىندە اسىلىق جاساماسىن، قيىنشىلىق باسىنا تۇسكەندە ەڭسەسى ءتۇسىپ باسىلماسىن، ەكەۋىنەن تەڭ ءوتسىن» دەگەن تىلەكپەن قوس-قوستان كەلەتىن جاراتىلىس زاڭىنىڭ بەلگىسى رەتىندە الا ءجىپ تاڭدالىپ، بالانىڭ تۇساۋىن كەسكەن. قازىر تۇساۋدى قايشىمەن كەسىپ ءجۇر. بۇل دۇرىس ەمەس، ويتكەنى بالانىڭ ءومىرى قايشىلانىپ قالادى، ال بالانىڭ العاشقى قادامىن قايشىلاۋدان باستاساق، ارى قارايعى ءومىرى دە كۇردەلەنىپ، كەدەرگىلەرى كوپ بولۋى مۇمكىن. سول سەبەپتى قايشىمەن كەسكەندى قازاق قوش كورمەگەن، تەك وتكىر پىشاقپەن شورت كەسەتىن بولعان. بۇعان دا ءمان بەرىپ قارايتىن كەز كەلدى.
اجەلەر تۇساۋ كەسپەگەن…
قاي كەزدەن باستاپ جاپپاي ءۇردىس العانىن بىلمەيمىن، بۇل كۇندەرى قاراپ وتىرساڭىزدار، تۇساۋدى كوبىندە جاسى ۇلكەن اجەلەرگە، كەيۋانالارعا كەسكىزىپ ءجۇرمىز. وسىعان جەتە ءمان بەرىپ كوردىك پە؟ ءجۇرىسى اۋىرلاعان قارت اجەگە نەمەسە ءىلبي باساتىن كەيۋاناعا تۇساۋ كەسكىزگەندە، بالا قالاي ءجۇرىپ كەتەدى دەپ ويلايسىز؟! وسىنداي كەلەڭسىزدىكتى اسىرەسە تەلەارنالاردا كوپ كورسەتەدى. ءسوز جوق، الا ءجىپتى كوپتى كورگەن، تالاي نەمەرە-شوبەرە سۇيگەن اجەلەر ادەمىلەپ اق باتاسىن بەرىپ، بالانىڭ اياعىنا بايلاپ بەرەدى. ال تۇساۋ كەسەتىن ادامدى اتا-انا الدىن الا سايلايتىن بولعان. قىز بالا بولسا، قيمىلى شيراق ءارى پىسىق، اقجارقىن مىنەزدى، كوپكە قادىرلى، ءىسىن تياناقتى ءارى تىندىرىمدى اتقاراتىن ەلگە سۇيكىمدى كەلىنشەكتەرگە، ۇل بالانىڭ تۇساۋىن «پالەنشە اعاسىنداي سەرى بولسىن، ۇلكەن ازامات بولسىن»، «اناۋ اعاسىنداي ساياتشى، اڭشى بولسىن» دەگەندەي ەل اۋزىندا، ەلدىڭ الدىندا جۇرگەن ەر-ازاماتتارعا كەسكىزگەن. ءبىر جاعىنان، حالقىمىزدىڭ ىرىمشىلدىعى شىعار، بىراق قالاي دەگەنمەن ءوزىمىزدىڭ اتا-بابامىز ىستەپ كەلە جاتقان سالتتىڭ استارىندا ۇلكەن ءمان، ادەمى تىلەك، جاقسى نيەت جاتىر.
الا ءجىپ بايلانىپ، بالانىڭ تۇساۋىن كەسەر الدىندا ءبىر توپ بالانى جۇگىرتىپ جىبەرەدى ەكەن. سول بالالاردىڭ الدىندا وزىپ كەلە جاتقان ەكى بالا تاياعان ساتتە-اق تۇساۋىن كەسىپ جىبەرەتىن بولعان. سودان كەيىن ەنتىگىپ جۇگىرىپ كەلگەن ەكى بالا ەكى جاعىنان بالانىڭ الاقانىن الاقاندارىنا ءتۇيىستىرىپ، ۋىستارىنا تولتىرا ۇستاپ، دەدەكتەتىپ الا جونەلگەن. ويتكەنى، جۇگىرىپ كەلگەن بالالاردىڭ قانى قىزىپ، كۇش-قۋاتى تاسىپ، ەكپىنى ارتىپ كەلدى. الاقان ارقىلى وسىنىڭ بارلىعى تۇساۋى كەسىلگەن بالاعا، ايتالىق، ەكپىنى، كۇشى، ياعني ەنەرگياسى وتەدى ەكەن.
تۇساۋكەسەردىڭ ءمانى
ەندى ءبىر ءسات ءسال شەگىنىس جاساپ كورەيىكشى، كوپتى كورگەن قاريالاردىڭ اق باتاسى… حالىققا قالاۋلى، ەلگە تانىمال بولىپ جۇرگەن ەر-ازاماتتىڭ نەمەسە كوپكە سىيلى بولىپ جۇرگەن كەلىنشەكتىڭ جاقسى نيەتىمەن كەسىلگەن بالانىڭ تۇساۋى… سودان كەيىن كۇش-قۋاتى تاسىپ، ەنتىگىپ جۇگىرىپ كەلگەن بالالار، ولاردىڭ ىپ-ىستىق الاقاندارى… وسىنىڭ بارلىعى العاشقى قادامىن ءتاي-ءتايلاپ باسقان بالانىڭ ەندىگى جەردە سۇرىنبەۋى، باسقان قادامىنىڭ ءساتتى بولۋى، باستىسى، «اياعىن نىق باسسىن، ءوزىنىڭ تۋعان جەرىندە اياعىن نىق باسىپ ءجۇرسىن» دەگەن تىلەككە تولى عوي. مىنەكي، ولاي بولاتىن بولسا تۇساۋ كەسە سالۋ قالاي بولسا سولاي وتكىزە سالىپ، كورەر كوزدى الدايتىن «بۋتافوريا» ەمەس، ياعني تەك ايەلدەر جينالىپ، تەك كەيۋانالارعا تۇساۋ كەسكىزىپ جاي وتكىزە سالۋعا بولمايدى. بۇل — بالانىڭ ۇلكەن ومىرگە الار جولداماسى، تويدىڭ باسى، ومىرگە باستار قادامنىڭ العاشقى باسپالداعى. بۇل — «بالامىز جاقسى ازاماتقا ۇقساسىن، قادامى ءساتتى بولسىن، ومىرىندە كەزدەسەر جاقسىلىق پەن جاماندىقتى تەڭ كوتەرىپ ءوتسىن» دەگەن نيەت-پەيىلى بار استارى اۋقىمدى، ماعىناسى تەرەڭ سالتىمىزدىڭ ءبىرى. تۇساۋكەسەردە شاشۋ شاشىلىپ، تۇساۋكەسەر جىرى ايتىلادى. ءبىر وكىنىشتىسى:
كۇرمەۋىڭدى شەشەيىك،
تۇساۋىڭدى كەسەيىك،
قاز-قاز، بالام، قاز، بالام،
قادام باسساڭ ءماز بولام،
تاعى-تاعى باسا عوي،
تاقىمىڭدى جاز، بالام،
قاز باسا عوي، قاراعىم،
قۇتتى بولسىن قادامىڭ! — دەپ باستالاتىن ادەمى اۋەن، يگى تىلەككە تولى تۇساۋكەسەر جىرىن قازىر كوپ ادامدار، اسىرەسە جاستار بىلە بەرمەيدى…
ىرىم جاقسى نيەتتەن تۋادى...
تۇساۋدى تەك الا جىپپەن ەمەس، «ءىشى-سىرتى مايلى، مالدى بولسىن» دەپ توق ىشەكپەن، «جايقالىپ ءوسسىن» دەپ كوك شوپپەن كەسكەن. اركىم ءوزى بىلگەن، قالاي بولعاندا دا تىلەكتىڭ ارتىقتىعى جوق. بارلىعىنىڭ نيەتى ءتۇزۋ، تىلەگى ءبىر. ءبىزدىڭ ۇلتقا قاتىستى كەز كەلگەن ءجون-جورالعىنى بارلىق قاعيدالارىن ساقتاي وتىرىپ شىن نيەتپەن وتكىزسە، قابىل بولادى. ءتىپتى الا ءجىپتى دە «سونداي كۇنگە جەتەيىن» دەپ الىپ جاتادى. مەن 90-جىلداردىڭ اياعىندا ءۇش جىلداي الماتى وبلىستىق «بالبوبەك» قورىن باسقارعان بولاتىنمىن. ءبىزدىڭ قورىمىز جەتىم بالالار ۇيىمەن كوپ بايلانىس جاسادى. جۇمىس بابىمەن ەسىك قالاسىنداعى سابيلەر ۇيىندە بولعانىم بار. سول كەزدەگى سابيلەردىڭ 80 پايىزدايى ءوزىمىزدىڭ قازاقتىڭ بالالارى ەكەن. جاڭادان ءتاي-ءتايلاپ جۇرگەن بالالاردىڭ تۇساۋى كەسىلمەگەنىن تاربيەشىلەردەن ءبىلدىم. ويتكەنى سابيلەر ۇيىندە ەشقاشان تۇساۋ كەسۋ، سۇندەتكە وتىرعىزۋ دەگەن سياقتى ءداستۇر-سالتتارىمىز وتكىزىلمەيدى ەكەن. وسى جاي مەنى قاتتى ويلاندىردى. بۇل بالالار ونسىز دا تاعدىردىڭ تالكەگىنە تۇسكەن، تۋماي جاتىپ اتا-انادان اجىراپ، مەيىرىمگە ءزارۋ بولعاندار، انا ءسۇتىن تاتپاعاندار. سوندا ەڭ بولماسا تۇساۋى كەسىلمەگەن بالالاردىڭ ەندىگى ومىرلەرى قالاي بولادى؟ وسىنداي ويلار مازا بەرمەدى. ويتكەنى ءوز باسىم وزگەدە شارۋام جوق، قازاقتىڭ بۇكىل سالتىنا قاتتى سەنەتىن اداممىن. اۋداننىڭ باسشىسى قايرات دەگەن جىگىت بولاتىن. بۇل كۇندە مارقۇم بولىپ كەتتى. سوعان كىرىپ، ءمان-جايدى ءتۇسىندىردىم. بۇكىل ءجون-جورالعىسىمەن اۋدانداعى ۇلكەن ءبىر شارا رەتىندە سابيلەر ۇيىندە تۇساۋكەسەر وتكىزسەك دەگەن ويدى جەتكىزدىم. بۇعان قاتتى دايىندالدىق. وبلىستىق، اۋداندىق باسىلىمدارعا حابارلاندىرۋلار بەرىلدى. باستامامىز وبلىستىق اكىمشىلىكتەن قولداۋ تاپتى. تۇساۋى كەسىلەتىن 17 ءسابيدىڭ باسىنا ۇكىلەپ تاقيا، ۇستەرىنە ۇلتتىق كيىم تىككىزدىك. الدىن الا «تويعا اتسالىسىڭىزدار، تويعا شاشۋ اكەلىڭىزدەر» دەپ حابارلانعاندىقتان، ەل قۇرقول كەلگەن جوق. كاسىپكەرلەر سابيلەر ۇيىنە قاجەتتى تۇرمىستىق زاتتارىن كوتەرىپ، اۋداننىڭ قاراپايىم جۇرتى كىشىگىرىم سىي-سياپاتىمەن كەلدى. ەل اعالارى، ەلدىڭ ىقىلاسىنا بولەنگەن ازاماتشالار 17 بالانىڭ تۇساۋىن كەستى. ءار بالاعا كەيىن دە قارايلاسىپ، كومەك قولىن سوزىپ تۇراتىن وكىل اكە، وكىل شەشە دايىندالدى. ولار -اۋدان اكىمدەرى، ءىس باسىندا جۇرگەن ۇلكەن ازاماتتار بولاتىن. تاعدىرىنان تارشىلىق كورگەن سول بالالاردىڭ ءبىرىنىڭ وكىل اكە-شەشەسى مارقۇم زامانبەك پەن ماقپال بولىپ ەدى (سول كەزدە ز.نۇرقادىلوۆ الماتى وبلىسىنىڭ اكىمى بولعان)… زامانبەك سول كەزدە سابيلەر ۇيىنە شاعىن اۆتوبۋس سىيعا تارتتى. قانشاما سىيلىق، قانشاما تىلەك ايتىلدى. ۇلان-اسىر توي، اسەم ءان، توگىلگەن كۇي، تەك بالالاردىڭ تۇساۋى كەسىلىپ قويماي، سابيلەر ءۇيىنىڭ كەم-كەتىگى تولىقتى. مەن مۇنى ماقتانىپ ايتىپ وتىرعانىم جوق، بۇل كوپكە ۇلگى بولعان يگىلىكتى شارا ەدى. قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، ەلدىڭ تىلەگى، اتالاردىڭ بەرگەن باتالارى قابىل بولىپ، تۇساۋى كەسىلگەن سول 17 بالا كوپ وتپەي-اق اتا-انالى بولدى. ءبىر-ءبىر قازاق وتباسىسى سول بالالاردى الىپ كەتتى. مىنە، باتا مەن تىلەكتىڭ ورىندالاتىندىعىنىڭ، سالتىمىزدىڭ وزىمىزگە عانا جۇعىستى بولاتىنىنىڭ ءبىر دالەلى.
اڭگىمەلەسكەن ايگۇل بولاتحانقىزى،
«ايقىن»
