Bala ómirindegi taǵy bir erekshe atalyp ótiletin, úlken toı qylyp ótkizetin salttardyń biri — tusaýkeser. Tusaýkeser bala ómirindegi úlken belestiń biri. Óıtkeni balanyń baýyryn jazyp, qaz-qaz turyp, bir attap, eki attaǵan kezde tusaýyn kesedi. Ózge ulttyń balasynyń tusaýyn kespese de júgirip ketedi, al bizdiń qazaqtyń balasy tusaýy kesilmese súrinshek bolady eken. Tusaý kesý úshin ne sebepti ala jip daıyndalǵan? Tusaýdy nemen kesken? Balanyń tusaýyn kimge kestirgen jón? Bul jaıly aıdarymyzdyń turaqty keıipkeri Zeınep apaı bylaı deıdi…
Ala jiptiń syry
Tusaýkeserdiń ár jerlerge baılanysty kishigirim ózgesheligi bolmasa, negizgi mán-maǵynasy bir, ıaǵnı balanyń alǵashqy qadamyna mán berý, tilek tileý. Balanyń tusaýyn ala jippen kesedi. Aq jip pen qara jiptiń ekeýin aıqastyra otyryp esip, ala jip daıyndalǵan. Bul — ómir-tirshiliktiń nyshany. Ómirde barlyǵy qos-qostan jaratylǵan ári ylǵı qatar kelip otyrady. Aıtalyq, ómir men ólim, jaqsylyq pen jamandyq, qarańǵy men jaryq, ystyq pen sýyq, eń bastysy, er men áıel… Bular qatar júredi, birinsiz biri bolmaıdy.Tek bir Alla ǵana jalǵyz. Ala jiptiń negizgi máni osynda. «Kisiniń ala jibin attamasyn, urlyq qylmasyn, qııanat jasamasyn, jaman jolǵa túspesin» degen sebeppen ala jip daıyndaıdy» degen túsinik bar. Ókinishtisi, maǵynasy tereńde jatqan dúnıeni osylaı birjaqty túsinip, «bireýdiń zatyn urlamasyn» dep qana «tusaý kesip» júrmiz. Bul — jańsaq pikir. «Jaqsylyqta asyp-tasymasyn, jamandyq kórse, jabyrqap-jasymasyn, qýanyshty kúnderinde asylyq jasamasyn, qıynshylyq basyna túskende eńsesi túsip basylmasyn, ekeýinen teń ótsin» degen tilekpen qos-qostan keletin Jaratylys zańynyń belgisi retinde ala jip tańdalyp, balanyń tusaýyn kesken. Qazir tusaýdy qaıshymen kesip júr. Bul durys emes, óıtkeni balanyń ómiri qaıshylanyp qalady, al balanyń alǵashqy qadamyn qaıshylaýdan bastasaq, ary qaraıǵy ómiri de kúrdelenip, kedergileri kóp bolýy múmkin. Sol sebepti qaıshymen keskendi qazaq qosh kórmegen, tek ótkir pyshaqpen short kesetin bolǵan. Buǵan da mán berip qaraıtyn kez keldi.
Ájeler tusaý kespegen…
Qaı kezden bastap jappaı úrdis alǵanyn bilmeımin, bul kúnderi qarap otyrsańyzdar, tusaýdy kóbinde jasy úlken ájelerge, keıýanalarǵa keskizip júrmiz. Osyǵan jete mán berip kórdik pe? Júrisi aýyrlaǵan qart ájege nemese ilbı basatyn keıýanaǵa tusaý keskizgende, bala qalaı júrip ketedi dep oılaısyz?! Osyndaı keleńsizdikti ásirese telearnalarda kóp kórsetedi. Sóz joq, ala jipti kópti kórgen, talaı nemere-shóbere súıgen ájeler ádemilep aq batasyn berip, balanyń aıaǵyna baılap beredi. Al tusaý kesetin adamdy ata-ana aldyn ala saılaıtyn bolǵan. Qyz bala bolsa, qımyly shıraq ári pysyq, aqjarqyn minezdi, kópke qadirli, isin tııanaqty ári tyndyrymdy atqaratyn elge súıkimdi kelinshekterge, ul balanyń tusaýyn «pálenshe aǵasyndaı seri bolsyn, úlken azamat bolsyn», «anaý aǵasyndaı saıatshy, ańshy bolsyn» degendeı el aýzynda, eldiń aldynda júrgen er-azamattarǵa keskizgen. Bir jaǵynan, halqymyzdyń yrymshyldyǵy shyǵar, biraq qalaı degenmen ózimizdiń ata-babamyz istep kele jatqan salttyń astarynda úlken mán, ádemi tilek, jaqsy nıet jatyr.
Ala jip baılanyp, balanyń tusaýyn keser aldynda bir top balany júgirtip jiberedi eken. Sol balalardyń aldynda ozyp kele jatqan eki bala taıaǵan sátte-aq tusaýyn kesip jiberetin bolǵan. Sodan keıin entigip júgirip kelgen eki bala eki jaǵynan balanyń alaqanyn alaqandaryna túıistirip, ýystaryna toltyra ustap, dedektetip ala jónelgen. Óıtkeni, júgirip kelgen balalardyń qany qyzyp, kúsh-qýaty tasyp, ekpini artyp keldi. Alaqan arqyly osynyń barlyǵy tusaýy kesilgen balaǵa, aıtalyq, ekpini, kúshi, ıaǵnı energııasy ótedi eken.
Tusaýkeserdiń máni
Endi bir sát sál sheginis jasap kóreıikshi, kópti kórgen qarııalardyń aq batasy… Halyqqa qalaýly, elge tanymal bolyp júrgen er-azamattyń nemese kópke syıly bolyp júrgen kelinshektiń jaqsy nıetimen kesilgen balanyń tusaýy… Sodan keıin kúsh-qýaty tasyp, entigip júgirip kelgen balalar, olardyń yp-ystyq alaqandary… Osynyń barlyǵy alǵashqy qadamyn táı-táılap basqan balanyń endigi jerde súrinbeýi, basqan qadamynyń sátti bolýy, bastysy, «aıaǵyn nyq bassyn, óziniń týǵan jerinde aıaǵyn nyq basyp júrsin» degen tilekke toly ǵoı. Minekı, olaı bolatyn bolsa tusaý kese salý qalaı bolsa solaı ótkize salyp, kórer kózdi aldaıtyn «býtaforııa» emes, ıaǵnı tek áıelder jınalyp, tek keıýanalarǵa tusaý keskizip jaı ótkize salýǵa bolmaıdy. Bul — balanyń úlken ómirge alar joldamasy, toıdyń basy, ómirge bastar qadamnyń alǵashqy baspaldaǵy. Bul — «balamyz jaqsy azamatqa uqsasyn, qadamy sátti bolsyn, ómirinde kezdeser jaqsylyq pen jamandyqty teń kóterip ótsin» degen nıet-peıili bar astary aýqymdy, maǵynasy tereń saltymyzdyń biri. Tusaýkeserde shashý shashylyp, tusaýkeser jyry aıtylady. Bir ókinishtisi:
Kúrmeýińdi shesheıik,
Tusaýyńdy keseıik,
Qaz-qaz, balam, qaz, balam,
Qadam bassań máz bolam,
Taǵy-taǵy basa ǵoı,
Taqymyńdy jaz, balam,
Qaz basa ǵoı, qaraǵym,
Qutty bolsyn qadamyń! — dep bastalatyn ádemi áýen, ıgi tilekke toly tusaýkeser jyryn qazir kóp adamdar, ásirese jastar bile bermeıdi…
Yrym jaqsy nıetten týady...
Tusaýdy tek ala jippen emes, «ishi-syrty maıly, maldy bolsyn» dep toq ishekpen, «jaıqalyp óssin» dep kók shóppen kesken. Árkim ózi bilgen, qalaı bolǵanda da tilektiń artyqtyǵy joq. Barlyǵynyń nıeti túzý, tilegi bir. Bizdiń ultqa qatysty kez kelgen jón-joralǵyny barlyq qaǵıdalaryn saqtaı otyryp shyn nıetpen ótkizse, qabyl bolady. Tipti ala jipti de «sondaı kúnge jeteıin» dep alyp jatady. Men 90-jyldardyń aıaǵynda úsh jyldaı Almaty oblystyq «Balbóbek» qoryn basqarǵan bolatynmyn. Bizdiń qorymyz Jetim balalar úıimen kóp baılanys jasady. Jumys babymen Esik qalasyndaǵy sábıler úıinde bolǵanym bar. Sol kezdegi sábılerdiń 80 paıyzdaıy ózimizdiń qazaqtyń balalary eken. Jańadan táı-táılap júrgen balalardyń tusaýy kesilmegenin tárbıeshilerden bildim. Óıtkeni sábıler úıinde eshqashan tusaý kesý, súndetke otyrǵyzý degen sııaqty dástúr-salttarymyz ótkizilmeıdi eken. Osy jaı meni qatty oılandyrdy. Bul balalar onsyz da taǵdyrdyń tálkegine túsken, týmaı jatyp ata-anadan ajyrap, meıirimge zárý bolǵandar, ana sútin tatpaǵandar. Sonda eń bolmasa tusaýy kesilmegen balalardyń endigi ómirleri qalaı bolady? Osyndaı oılar maza bermedi. Óıtkeni óz basym ózgede sharýam joq, qazaqtyń búkil saltyna qatty senetin adammyn. Aýdannyń basshysy Qaırat degen jigit bolatyn. Bul kúnde marqum bolyp ketti. Soǵan kirip, mán-jaıdy túsindirdim. Búkil jón-joralǵysymen aýdandaǵy úlken bir shara retinde sábıler úıinde tusaýkeser ótkizsek degen oıdy jetkizdim. Buǵan qatty daıyndaldyq. Oblystyq, aýdandyq basylymdarǵa habarlandyrýlar berildi. Bastamamyz oblystyq ákimshilikten qoldaý tapty. Tusaýy kesiletin 17 sábıdiń basyna úkilep taqııa, ústerine ulttyq kıim tikkizdik. Aldyn ala «toıǵa atsalysyńyzdar, toıǵa shashý ákelińizder» dep habarlanǵandyqtan, el qurqol kelgen joq. Kásipkerler sábıler úıine qajetti turmystyq zattaryn kóterip, aýdannyń qarapaıym jurty kishigirim syı-sııapatymen keldi. El aǵalary, eldiń yqylasyna bólengen azamatshalar 17 balanyń tusaýyn kesti. Ár balaǵa keıin de qaraılasyp, kómek qolyn sozyp turatyn ókil áke, ókil sheshe daıyndaldy. Olar -aýdan ákimderi, is basynda júrgen úlken azamattar bolatyn. Taǵdyrynan tarshylyq kórgen sol balalardyń biriniń ókil áke-sheshesi marqum Zamanbek pen Maqpal bolyp edi (sol kezde Z.Nurqadilov Almaty oblysynyń ákimi bolǵan)… Zamanbek sol kezde sábıler úıine shaǵyn avtobýs syıǵa tartty. Qanshama syılyq, qanshama tilek aıtyldy. Ulan-asyr toı, ásem án, tógilgen kúı, tek balalardyń tusaýy kesilip qoımaı, sábıler úıiniń kem-ketigi tolyqty. Men muny maqtanyp aıtyp otyrǵanym joq, bul kópke úlgi bolǵan ıgilikti shara edi. Qudaıdyń qudireti, eldiń tilegi, atalardyń bergen batalary qabyl bolyp, tusaýy kesilgen sol 17 bala kóp ótpeı-aq ata-analy boldy. Bir-bir qazaq otbasysy sol balalardy alyp ketti. Mine, bata men tilektiń oryndalatyndyǵynyń, saltymyzdyń ózimizge ǵana juǵysty bolatynynyń bir dáleli.
Áńgimelesken Aıgúl BOLATHANQYZY,
«Aıqyn»
