قىران نەمەسە تاريحتاعى قۇستار قايتىپ كەلە مە؟

3800
Adyrna.kz Telegram

ەجەلگi قىپشاقتار تاريحىن زەرت­تەگەن كورنەكتi تاريحشى سەرجان اقىنجانوۆ* ءوزiنiڭ مونوگرافيالىق ەڭبەگiندە ورتاعاسىرلىق اراب دەرەك كوزدە­رiنە سۇيەنە وتىرىپ، حII عاسىردىڭ سوڭىندا ءومiر سۇرگەن قىران – قادىر حان دەگەن تاريحي تۇلعا تۋرالى جازادى. قىران تۋرالى ايتا كەلە، ول، الىپ-قارا ۇران اتتى كوسەمنiڭ ۇلى بولعاندىعىن بايانداپ، قادىر حان – قىراننىڭ لاۋازىمى (تيتۋل) دەپ كورسەتiپتi. ال ۇران – ونىڭ تايپاسى دەلiنگەن. بۇل جەر­دەگi قىران – ونىڭ ءوز اتى ەكەنi انىقتالىپ تۇرعان سياقتى (كiسi اتىنا اۋىسقان لاۋازىم بولۋى دا ىقتيمال).

الايدا وزدەرiن حۇننان تاراعان ۇرپاق سانايتىن ماجار حالقى پاتشا ماعىناسىنداعى لاۋازىمدى «kiraly» دەپ اتايدى. ءسوز سوڭىنداعى «ly» قوسارلى ءارiپ «ي» بولىپ دىبىس­تالادى دا، تۇتاس ءسوز [كيراي] دەپ وقىلادى. قازاق تiلiندەگi ءسوز سوڭىنداعى «ي»، «ن» ارپiنە الماساتىن ۇر­دiسكە جۇگiنەتiن بولساق، ماجار تiلiن­دەگi «kirاly» ءسوزi قازاق تiلiنە «كيراي~كيران~قىران» دەپ وزگەرiپ (مىسالى، اقاي – اقان، اساي – اسان، بوقاي – بوقان، مۇقاي – مۇقان، شوقاي – شوقان، كوكەي – كوكەن), ءمانi دە، توركiنi دە (ەتيمولوگياسى) بiر ەكەنi ايقىندالادى. مىسالى، قازاق تiلiندە ءتورت تۇلiكتiڭ بiرەۋiن «قوي» دەسە، موڭعول «حون» دەپ، «ن» ءارپiن ءسال جۇمسارتىپ ايتادى. ماجار تiلiندەگi «jon» ءسوزi قازاقشا «كەلە جاتىر» دەگەن وسى شاقتاعى ارەكەتتi بiلدiرسە، «joj» ءسوزi «كەل» دەگەن بۇيرىق رايعا سايكەسەدi. بۇنى ءسوز سوڭىنداعى «ي» مەن «ن» داۋىسسىزدارىنىڭ موڭعول، ماجار تiلدەرiندە دە ساقتالعانىنىڭ بەلگiسi دەپ قابىلداعان ءجون.

قازاقشا «قىران» ءسوزi ماجار تiلiندە («ق» > «ك» داۋىسسىزدارى مەن «ى» > «ي» داۋىستىلارىنىڭ الماسۋىنا قاراڭىز) تۇلعالىق وزگەرۋگە ۇشىراپ، ءتول ماعىناسىن ساقتاپ قالعانى بايقالادى. ناتي­جەسiندە «قىران» بiزدە كiسi اتى دا (لاۋازىمنان كiسi اتىنا اۋىسۋى دا مۇمكiن عوي), ماجار تiلiندە لاۋازىمدى بiلدiرەتiنiن كورەمiز.

ال حورەزمدە پارسى-اراب ما­دە­نيە­تiنiڭ اسەرiنە ۇشىراعان «قى­ران» يك­ران نەمەسە اكران (C.اقىن­جانوۆ. – اۆت.) تۇرiنە وزگەرiپ، بۇگiنگi وزبەك تiلiندە اكروم تۇلعاسىنداعى كiسi ەسiمiنە دەيiن وزگەرiپ، ساقتالىپ قالعان. بۇگiنگi كۇنگi قازاقتاردا دا «قىران» تۇبiرiنەن تۋىنداعان يكرام، اكiرام، يكرامبەك، اكiرامحان دەگەن ت.ب. كiسi اتتارى ۇشىراسادى. بۇل اتتار دا پارسى-اراب مادە­نيەتi ىقپالىنا ۇشىراعان «قىران» تۇبiرiنەن شىعاتىن اتتار ەكەنiن اڭعارۋ قيىن ەمەس.

قازاق «قىران» ءسوزiن بۇركiتكە نەمەسە قۇسقا قاراتىپ ايتادى. «قى­ران» جەكە ءسوز رەتiندە «بۇركiت» نەمەسە «قۇس» دەگەن ماعىناداعى زات ەسiمدi بiلدiرەدi. سوعان قاراعاندا، ەكi ءتۇرلi تۇلعاداعى بiر ماعىنانى بiلدiرەتiن سوزدەر قاتارىنا دا جات­قىزۋعا بولاتىن سياقتى: ابىسىن- اجىن، تەبەن-ينە، يت-باراق، قىران-بۇركiت، قىران-قۇس، بالا-شاعا، ت.ب. «بۇركiتتiڭ ۇياباسارى قىران بولادى» دەگەن سويلەمدەگi «قىران» ءسوزi ونىڭ اڭشىلىق، قىراعىلىق سيپاتىن بiلدiرiپ تۇرسا كەرەك.

قالاي دەسەك تە، قازاق تiلiندە كiسi ەسiمدەرi مەن رۋ-تايپالىق اتاۋلاردا «قىران» سياقتى، باسقا دا قۇس، قۇستىڭ جاس مولشەرi مەن قىراعىلىق سيپاتىنا قاتىستى اتاۋلار جيi ۇشىراسادى. سوندىقتان دا قۇسقا قاتىستى اتاۋلارمەن اتالعان رۋ-تايپا اتاۋلارىنا جانە كiسi ەسiمدەرiنە، لاۋازىم اتاۋلارىنا ەرەكشە ءمان بەرiپ، تالداۋ جاساپ كورمەكشiمiز.

«موڭعولدىڭ قۇپيا شەجiرەسiن­دەگi» كەرەيدiڭ تۇعىرىل حانىنىڭ قىتايلار بەرگەن لاۋازىمى «ۋاڭ»، ماعىناسى ورىستىڭ «كنياز»، تۇرiك-موڭعولدىڭ «حان» دەگەنiنە كەلەدi. تۇرiك-موڭعولدانعان تۇلعاسى «ۋاڭ-حان»، ياعني «حان-حان» دەگەن ماعىنادا قوسارلانىپ ايتىلىپ تۇر. بiر ما­عىنالى سوزدەردi قوسارلاپ ايتۋ – تۇرiك-موڭعول تiلدەرiنە ءتان قاسيەت. مىسالى: تەبەن-ينە، يت-باراق، ۇران-قاي (كونە تۇرiك تiلiندە جىلان دەگەن ماعىنانى بiلدiرەدi.), ۇساق-تۇيەك، ت.ب. بiز يت-ميت [iيت-مiيت] دەسەك، موڭعولدار «نوحوي-موحوي» دەپ قوسارلايدى. تۇعىرىل كونە تۇرiكشە تۇعۇرۇل تۇلعاسىندا جازىلادى. ءسوز ورتاسىنداعى «گ»، «ع»، «ھ»، كەي جاعدايدا «ق» ارiپتەرi داۋىستىلاردى قوسارلاۋ قىزمەتiن اتقاراتىنىن ەسكەرسەك، بiرiنشi جانە ەكiنشi بۋىندى قوسىپ تۇرعان ورتاسىنداعى «ع» ءتۇسiپ قالادى دا، سوزىڭقى داۋىستى «ۇ»-عا وزگەرiپ، «تۇۇرۇل» بولادى. ماجار حالقى وزدەرiنiڭ كيەلi قۇسىن Turul [تۋرۋل] دەپ اتايدى. جۋىقتا الماتىعا كەلiپ قايتقان ماجار ەلiنiڭ قىپشاعى، ەتنوگراف-عالىم Kun Peter-دiڭ [كۋن پەيتار] ايتۋىنشا، ماجارلار حIح عاسىردىڭ سوڭىنا شەيiن سوزىڭقى داۋىسپەن «tuurul» [تۋرۋل] دەپ ايتىپ، جازاتىن بول­عان ەكەن. ماجار تiلiندە «tuurul > turul» دەپ اقسۇڭ­قاردى اتايدى. كيەلi قۇس ەسەپتە­لەتiن سەبەبi, ماجاردىڭ ارپاد «كيرايى» حالقىن باستاپ، كارپات قويناۋى پاننونياعا (896 جىلى ماجار «كيرايلىعى» قۇرىلعان) كوشiپ بارعاندا، «تurul» – «اقسۇڭقار» جول كورسەتiپ وتىرىپتى-مىس (Kun Peter بەرگەن مالiمەت. – اۆت.). وسى جازىلعاندارعا قاراعاندا، تۇعىرىل اۋەلi حاننىڭ تۇرiكتiك لاۋازىمى بول­عان دا، كەيiن كiسi اتىنا اۋىسقانعا ۇقسايدى.

«جاسى ەگدە تارتقان بۇركiتتi بارشىن اتايدى»، – دەپ، اقىن-جازۋشى قاجىتاي Iلياس اعا ايتىپ ەدi بiر سۇراعانىمدا. قارجاۋباي سارتقوجاۇلىنىڭ «ورحون ەسكەرتكiشتە­رiن­دەگi»** تۇرiك بiتiگi زەرتتەۋ­لە­رiندە تاڭبالاردى ء(ارiپ) «اشينا – اتالىق باستاۋ»، «اشيدە – انالىق باستاۋ» دەپ، ەكi توپقا جiكتەيتiن لينگۆيستيكالىق ادiستە­مەسi­نە سۇيە­نiپ، «بارشىن» قۇس اتاۋىنان زات ەسiم تۋدىرۋشى «ن» ءارپiن قالدىرىپ، تالداۋ جاسايتىن بولساق، اتاۋدىڭ ءتۇبiرi «بارش» نەمەسە «بارىش» بولادى. بۇنى شارتتى تۇردە «بارشىن» اتاۋىنىڭ تۇرiك بiتiگiندەگi «اتالىق باستاۋ» تاڭبالارىمەن جازىلعان نۇسقاسى دەپ قابىلداپ، ەندiگi كەزەكتە «انالىق باستاۋ» تاڭبالارىنا الماستىرساق، تالداپ وتىر­عان ءتۇبiر ءسوزiمiز «بەرش» نەمەسە «بەرiش» بولىپ وزگەرەدi. ماقالانىڭ قيسىنى بويىنشا، «بارشىن» – قۇس اتاۋى بiر كەزدەرi تايپا كوسەمi بولعان كiسiنiڭ ەسiمi نەمەسە سول كوسەمنiڭ بيلiكتەگi لاۋازىمى بول­عان دەپ بولجاپ، كەيiن تايپا اتاۋىنا وزگەرگەن دەپ توپشىلايمىز. ورتا عاسىرلاردا قىپشاق قۇرامىنداعى بەرiش تايپاسى بiزدiڭ زامانعا قازاقتىڭ الشىن iشiندەگi بiر رۋىنىڭ اتاۋى تۇرiندە جەتiپ وتىر. رەسەي، ۋكرايناعا قاراستى اۋماقتاردا «بارش» – «بەرش» ءتۇبiرلi توپونيمدەر جيi كەزدەسەتiنiنە قاراعاندا، ول دەشتi قىپشاقتىڭ ەڭ iرگەلi تايپالارىنىڭ بiرi بولعانعا ۇقسايدى.

قازاقتىڭ كەرەي تايپاسى قىتاي جىلنامالارىندا Iح عاسىردان بەرi بەلگiلi. شىڭعىس قاعاننىڭ موڭعول يمپەرياسىن قۇرۋشى ەڭ نەگiزگi تايپالارىنىڭ بiرiنەن سانالادى.1206 جىلى ۇلى قاعان شەرiك (كونە تۇرiكشە اسكەر دەگەن ماعىنادا) جاساعىن مىڭدىق قوسىنمەن جاساقتاعاندا، بiرiنشi مىڭدىق قوسىن وگەي اكەسi, كەرەي مەڭلiك اكەنiڭ ۇلەسiنە تيەدi. اكادەميالىق تاريحشى-زەرتتەۋ­شiمiز زاردىحان قيناياتۇلىنىڭ «شىڭعىس حان»*** ەڭبەگiندە بەرiل­گەن تiزiمگە قاراپ، بiرنەشە مىڭباسى كەرەي تايپاسىنان شىققانىن بiلە­مiز. سونداي-اق، 1203 جىلى كەرەي­دiڭ تۇعىرىل حانى شىڭعىس قاعاننىڭ موڭعولدارى تاراپىنان جەڭi­لiس­كە ۇشىراعاندا، بiر ءبولiمi مەركiت توقتابەكپەن بiرگە باتىسقا ويىسىپ، دەشتi قىپشاققا بارىپ، سiڭiسiپ كە­تiپ، بۇگiن كiشi ءجۇز قۇرامىنداعى رۋ (كەرەيت) رەتiندە موڭعولدىق كوپتiك جالعاۋدى جوعالتپاعان كالپىندا ءجۇر. تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا جەتi رۋ­عا توپتاستىرىلعان كەرەيتتiڭ قۇرامىندا مەركiت تارماعى دا بار دەگەن شەجiرەلiك دەرەك تە ايتىلادى.

ەندi بiر ءبولiمi 1237 جىلى باتى حاننان بوسقان بويى IV Bela [بەيلو] ماجار «كيرايىنان» پانا تاپقان قوتان حاننىڭ (ماجارشا جازىلۋى: Koteny [كوتەين] = قوتان ~ كوتەن) كۋن – قىپشاقتارىنىڭ قۇرامىندا قا­راقاستار دا بارعانىن Karakas [كوروكوش] سوي ەسiمi ساقتالىپ قال­عانى ايعاقتاپ تۇرعانداي. قاراقاس­تىڭ اباق كەرەي iشiندەگi بiر رۋ ەكەنi بەلگiلi. موڭعوليا مەن قىتايداعى قازاقتار ۇيعىر ەتنيكالىق اتاۋىن «ويعىر» دەپ، «ۇ» داۋىستىنى «و» داۋىستىمەن الماستىرىپ سويلەيدi. وسى قۇبىلىسقا قاراعاندا، اتالمىش داۋىستىلاردىڭ الماسۋ زاڭدىلىعى بار. بۇدان كۋن – قىپشاقتاردى ماجار ەلiنە قۇتان – قۇس كوسەم باستاپ بارعانىن قازاقشا نۇسقاسىنان تۇسiنۋگە بولادى. بۇل اتاۋ دەشتi قىپشاق دالاسىندا جۇمساق سويلەيتiن وعىز تiلiنiڭ اسەرiنە ۇشىراپ، داۋىستىلار جiڭiشكەرiپ، تۇپكiلiكتi مانiنەن الشاقتاپ كەتكەن دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس.

مۇحامەتجان تىنىشباەۆ راشيد-ءادديننiڭ جازبالارىنا سۇيە­نiپ، موڭعول ۇستiرتiندەگi كەرەي تايپاسى ساحا، دۋبو، تونگو، البا، كاركىن (م.تىنىشباەۆ كiتابىندا جازىلۋى بويىنشا الىندى. – اۆت.)** تايپاسىنان قۇرىلعانىن، ن.ف.كاتانوۆقا سiلتەمە جاساپ، دۋبولار وزدەرiن تۋبا اتاعان ۇرانقاي مەن قاراقاس ەكەنiن، دۋبو مەن ۇيعىر V عاسىردا ەنەسايدىڭ جوعارعى اعىسىن مەكەندەگەن حۇننان شىققان تايپا دەپ جازىپتى (بiز كەلەسi جولى ۇرانقاي مەن قاراقاس اتاۋلارىن تالدايتىن بولامىز).

ال كەرەي تايپاسى اتاۋىن تالدايتىن بولساق، بۇل تايپا اتاۋى دا قۇس اتاۋىمەن اتالادى. الايدا تايپا اتاۋىن موڭعول ءۇستiرتiن مەكەن ەتكەن زامانداعى «حەرەەت» نۇسقاسىن نەگiزگە الىپ تالداساق، كوپتiك جالعاۋى «ت» قازاق نۇسقاسىندا ءتۇسiپ قالعانى ايقىن. «كەرەي» ءسوزiنiڭ قازاق تiلiندە تايپا اتاۋىنان باسقاداي ءمانi جوق. موڭعول تiلiندە «حەرەە» [كەرەە] دەپ قارعانى اتايدى. ءسوز سوڭىنداعى قوسارلانعان «ە» سوزىڭقى وقىلادى. سوزىڭقى داۋىستىلارمەن بiتەتiن موڭعول ءسوزi قازاق تiلiنە اۋىسقاندا، ءسوز سوڭىندا تۇرعان داۋىستى دىبىس «ي»-گە وزگەرەتiنi بايقالادى; كەرەە – كەرەي، بۋداا (تالقان دەگەن ماعىنادا) – بيداي. ماجار تiلiندەگi سوزىڭقى «e» داۋىستىسى قوسارلانىپ، [ەي] دەپ دىبىستالادى.

قازاق ۇزاق قارعانى قاسيەتتi قۇسقا بالايدى. حۇندار زامانىندا قارعانى كۇن تەكتi قاسيەتتi قۇس ەسەپتەگەن. قىتاي جازبالارىندا قۇس جولىن بويلاي تەرiستiكتەن قا­لىڭ قارعا ۇشاتىن بولسا، كەشiكپەي حۇندار تاراپىنان شابۋىلعا ۇشىرايتىندارىن الدىن الا بiلiپ وتىرعان دەگەن دە دەرەك ايتىلادى عى­لىمدا. وسى ايتىلعاندار نەگiزiندە قازاقتىڭ كەرەي (كەرەي تايپاسى تۇ­رiك حالىقتارى اراسىندا كەڭiنەن تا­راعانى – عىلىمدا باسى اشىق ماسەلە) تايپاسىنىڭ اتاۋى «قارعا» ماعىناسىنداعى موڭعولدىڭ «حەرەە» نۇسقاسىنان پايدا بولعان دەپ تۇجىرىم جاساۋعا بولاتىن سياقتى (تۇرiك تiلدەرiندەگi «ا» مەن «ە» داۋىستىلارىنىڭ الماسۋ زاڭدىلىعىنا قاراڭىز; قارعا~ قاراعا > كەرەگە~ كەرەە~ كەرەي).

سونىمەن، «قازاق» اتاۋىنىڭ قۇس اتاۋىنا قاتىسى بار ەكەنiن وسى ماقالادا كەلتiرiلگەن دەرەكتەر نەگiزiندە بiرشاما دالەلدەدiك دەپ ەسەپتەيمiز.


مارات ۋاتقان،

تاريح زەرتتەۋشiسi


 

 پايدالانعان ادەبيەتتەر:

 *احينجانوۆ س.م. كيپچاكي ۆ يستوري سرەدنەۆەكوۆوگو كازاحستانا. الما-اتا. «ناۋكا» كازاحسكايا سسر.

**جولداسبەكوۆ م.، سارتكوجاۋلى ك. اتلاس ورحونسكيح پامياتنيكوۆ. استانا: كۇلتەگiن، 2007.

***قيناياتۇلى زاردىحان. «شىڭعىس حان» «اردا»، جشس، الماتى، 2008.

****مۋحامەدجان تىنىشپاەۆ. ۆەليكيە بەدستۆيا ي ۆەليكيە پوبەدى كازاكوۆ (اكتابان-شۋبىرىندى). الما-اتا، جالىن، 1992.

 

 

پىكىرلەر