Ejelgi qypşaqtar tarihyn zerttegen körnekti tarihşy Serjan Aqynjanov* öziniŋ monografiialyq eŋbeginde ortaǧasyrlyq arab derek közderine süiene otyryp, HII ǧasyrdyŋ soŋynda ömir sürgen Qyran – Qadyr han degen tarihi tūlǧa turaly jazady. Qyran turaly aita kele, ol, Alyp-Qara Ūran atty kösemniŋ ūly bolǧandyǧyn baiandap, Qadyr han – Qyrannyŋ lauazymy (titul) dep körsetipti. Al ūran – onyŋ taipasy delingen. Būl jerdegi Qyran – onyŋ öz aty ekeni anyqtalyp tūrǧan siiaqty (kisi atyna auysqan lauazym boluy da yqtimal).
Alaida özderin hūnnan taraǧan ūrpaq sanaityn majar halqy patşa maǧynasyndaǧy lauazymdy «kiraly» dep ataidy. Söz soŋyndaǧy «ly» qosarly ärip «i» bolyp dybystalady da, tūtas söz [kirai] dep oqylady. Qazaq tilindegi söz soŋyndaǧy «i», «n» ärpine almasatyn ürdiske jüginetin bolsaq, majar tilindegi «kiraly» sözi qazaq tiline «kirai~kiran~qyran» dep özgerip (mysaly, Aqai – Aqan, Asai – Asan, Boqai – Boqan, Mūqai – Mūqan, Şoqai – Şoqan, Kökei – Köken), mäni de, törkini de (etimologiiasy) bir ekeni aiqyndalady. Mysaly, qazaq tilinde tört tüliktiŋ bireuin «qoi» dese, moŋǧol «hon» dep, «n» ärpin säl jūmsartyp aitady. Majar tilindegi «jon» sözi qazaqşa «kele jatyr» degen osy şaqtaǧy äreketti bildirse, «joj» sözi «kel» degen būiryq raiǧa säikesedi. Būny söz soŋyndaǧy «i» men «n» dauyssyzdarynyŋ moŋǧol, majar tilderinde de saqtalǧanynyŋ belgisi dep qabyldaǧan jön.
Qazaqşa «qyran» sözi majar tilinde («q» > «k» dauyssyzdary men «y» > «i» dauystylarynyŋ almasuyna qaraŋyz) tūlǧalyq özgeruge ūşyrap, töl maǧynasyn saqtap qalǧany baiqalady. Nätijesinde «Qyran» bizde kisi aty da (lauazymnan kisi atyna auysuy da mümkin ǧoi), majar tilinde lauazymdy bildiretinin köremiz.
Al Horezmde parsy-arab mädenietiniŋ äserine ūşyraǧan «qyran» İkran nemese Akran (C.Aqynjanov. – Avt.) türine özgerip, bügingi özbek tilinde Akrom tūlǧasyndaǧy kisi esimine deiin özgerip, saqtalyp qalǧan. Bügingi küngi qazaqtarda da «qyran» tübirinen tuyndaǧan İkram, Äkiram, İkrambek, Äkiramhan degen t.b. kisi attary ūşyrasady. Būl attar da parsy-arab mädenieti yqpalyna ūşyraǧan «qyran» tübirinen şyǧatyn attar ekenin aŋǧaru qiyn emes.
Qazaq «qyran» sözin bürkitke nemese qūsqa qaratyp aitady. «Qyran» jeke söz retinde «bürkit» nemese «qūs» degen maǧynadaǧy zat esimdi bildiredi. Soǧan qaraǧanda, eki türli tūlǧadaǧy bir maǧynany bildiretin sözder qataryna da jatqyzuǧa bolatyn siiaqty: abysyn- ajyn, teben-ine, it-baraq, qyran-bürkit, qyran-qūs, bala-şaǧa, t.b. «Bürkittiŋ ūiabasary qyran bolady» degen söilemdegi «qyran» sözi onyŋ aŋşylyq, qyraǧylyq sipatyn bildirip tūrsa kerek.
Qalai desek te, qazaq tilinde kisi esimderi men ru-taipalyq ataularda «qyran» siiaqty, basqa da qūs, qūstyŋ jas mölşeri men qyraǧylyq sipatyna qatysty ataular jii ūşyrasady. Sondyqtan da qūsqa qatysty ataularmen atalǧan ru-taipa ataularyna jäne kisi esimderine, lauazym ataularyna erekşe män berip, taldau jasap körmekşimiz.
«Moŋǧoldyŋ qūpiia şejiresindegi» kereidiŋ Tūǧyryl hanynyŋ qytailar bergen lauazymy «uaŋ», maǧynasy orystyŋ «kniaz», türik-moŋǧoldyŋ «han» degenine keledi. Türik-moŋǧoldanǧan tūlǧasy «Uaŋ-han», iaǧni «han-han» degen maǧynada qosarlanyp aitylyp tūr. Bir maǧynaly sözderdi qosarlap aitu – türik-moŋǧol tilderine tän qasiet. Mysaly: teben-ine, it-baraq, ūran-qai (köne türik tilinde jylan degen maǧynany bildiredi.), ūsaq-tüiek, t.b. Biz it-mit [iit-miit] desek, moŋǧoldar «nohoi-mohoi» dep qosarlaidy. Tūǧyryl köne türikşe Tūǧūrūl tūlǧasynda jazylady. Söz ortasyndaǧy «g», «ǧ», «h», kei jaǧdaida «q» äripteri dauystylardy qosarlau qyzmetin atqaratynyn eskersek, birinşi jäne ekinşi buyndy qosyp tūrǧan ortasyndaǧy «ǧ» tüsip qalady da, sozyŋqy dauysty «ū»-ǧa özgerip, «Tūūrūl» bolady. Majar halqy özderiniŋ kieli qūsyn Turul [turul] dep ataidy. Juyqta Almatyǧa kelip qaitqan Majar eliniŋ qypşaǧy, etnograf-ǧalym Kun Peter-diŋ [Kun Peitär] aituynşa, majarlar HIH ǧasyrdyŋ soŋyna şeiin sozyŋqy dauyspen «tuurul» [tuurul] dep aityp, jazatyn bolǧan eken. Majar tilinde «tuurul > turul» dep aqsūŋqardy ataidy. Kieli qūs esepteletin sebebi, majardyŋ Arpad «kiraiy» halqyn bastap, Karpat qoinauy Pannoniiaǧa (896 jyly Majar «kirailyǧy» qūrylǧan) köşip barǧanda, «Turul» – «Aqsūŋqar» jol körsetip otyrypty-mys (Kun Peter bergen mälimet. – Avt.). Osy jazylǧandarǧa qaraǧanda, Tūǧyryl äueli hannyŋ türiktik lauazymy bolǧan da, keiin kisi atyna auysqanǧa ūqsaidy.
«Jasy egde tartqan bürkitti barşyn ataidy», – dep, aqyn-jazuşy Qajytai Iliias aǧa aityp edi bir sūraǧanymda. Qarjaubai Sartqojaūlynyŋ «Orhon eskertkişterindegi»** türik bitigi zertteulerinde taŋbalardy (ärip) «aşina – atalyq bastau», «aşide – analyq bastau» dep, eki topqa jikteitin lingvistikalyq ädistemesine süienip, «barşyn» qūs atauynan zat esim tudyruşy «n» ärpin qaldyryp, taldau jasaityn bolsaq, ataudyŋ tübiri «barş» nemese «baryş» bolady. Būny şartty türde «barşyn» atauynyŋ türik bitigindegi «atalyq bastau» taŋbalarymen jazylǧan nūsqasy dep qabyldap, endigi kezekte «analyq bastau» taŋbalaryna almastyrsaq, taldap otyrǧan tübir sözimiz «berş» nemese «beriş» bolyp özgeredi. Maqalanyŋ qisyny boiynşa, «barşyn» – qūs atauy bir kezderi taipa kösemi bolǧan kisiniŋ esimi nemese sol kösemniŋ biliktegi lauazymy bolǧan dep boljap, keiin taipa atauyna özgergen dep topşylaimyz. Orta ǧasyrlarda qypşaq qūramyndaǧy beriş taipasy bizdiŋ zamanǧa qazaqtyŋ alşyn işindegi bir ruynyŋ atauy türinde jetip otyr. Resei, Ukrainaǧa qarasty aumaqtarda «Barş» – «Berş» tübirli toponimder jii kezdesetinine qaraǧanda, ol Deşti Qypşaqtyŋ eŋ irgeli taipalarynyŋ biri bolǧanǧa ūqsaidy.
Qazaqtyŋ kerei taipasy qytai jylnamalarynda IH ǧasyrdan beri belgili. Şyŋǧys qaǧannyŋ moŋǧol imperiiasyn qūruşy eŋ negizgi taipalarynyŋ birinen sanalady.1206 jyly ūly qaǧan şerik (köne türikşe äsker degen maǧynada) jasaǧyn myŋdyq qosynmen jasaqtaǧanda, birinşi myŋdyq qosyn ögei äkesi, kerei Meŋlik äkeniŋ ülesine tiedi. Akademiialyq tarihşy-zertteuşimiz Zardyhan Qinaiatūlynyŋ «Şyŋǧys han»*** eŋbeginde berilgen tizimge qarap, birneşe myŋbasy kerei taipasynan şyqqanyn bilemiz. Sondai-aq, 1203 jyly kereidiŋ Tūǧyryl hany Şyŋǧys qaǧannyŋ moŋǧoldary tarapynan jeŋiliske ūşyraǧanda, bir bölimi merkit Toqtabekpen birge batysqa oiysyp, Deşti Qypşaqqa baryp, siŋisip ketip, bügin Kişi jüz qūramyndaǧy ru (kereit) retinde moŋǧoldyq köptik jalǧaudy joǧaltpaǧan kalpynda jür. Täuke hannyŋ tūsynda jeti ruǧa toptastyrylǧan kereittiŋ qūramynda merkit tarmaǧy da bar degen şejirelik derek te aitylady.
Endi bir bölimi 1237 jyly Baty hannan bosqan boiy IV Bela [Beilo] majar «kiraiynan» pana tapqan Qotan hannyŋ (majarşa jazyluy: Koteny [kötein] = Qotan ~ Köten) kun – qypşaqtarynyŋ qūramynda qaraqastar da barǧanyn Karakas [korokoş] soi esimi saqtalyp qalǧany aiǧaqtap tūrǧandai. Qaraqastyŋ abaq kerei işindegi bir ru ekeni belgili. Moŋǧoliia men Qytaidaǧy qazaqtar ūiǧyr etnikalyq atauyn «oiǧyr» dep, «ū» dauystyny «o» dauystymen almastyryp söileidi. Osy qūbylysqa qaraǧanda, atalmyş dauystylardyŋ almasu zaŋdylyǧy bar. Būdan kun – qypşaqtardy majar eline Qūtan – qūs kösem bastap barǧanyn qazaqşa nūsqasynan tüsinuge bolady. Būl atau Deşti Qypşaq dalasynda jūmsaq söileitin oǧyz tiliniŋ äserine ūşyrap, dauystylar jiŋişkerip, tüpkilikti mäninen alşaqtap ketken desek, artyq aitqandyq emes.
Mūhametjan Tynyşbaev Raşid-Äddinniŋ jazbalaryna süienip, moŋǧol üstirtindegi kerei taipasy saha, dubo, tongo, alba, karkyn (M.Tynyşbaev kitabynda jazyluy boiynşa alyndy. – Avt.)** taipasynan qūrylǧanyn, N.F.Katanovqa silteme jasap, dubolar özderin tuba ataǧan ūranqai men qaraqas ekenin, dubo men ūiǧyr V ǧasyrda Enesaidyŋ joǧarǧy aǧysyn mekendegen hūnnan şyqqan taipa dep jazypty (biz kelesi joly ūranqai men qaraqas ataularyn taldaityn bolamyz).
Al kerei taipasy atauyn taldaityn bolsaq, būl taipa atauy da qūs atauymen atalady. Alaida taipa atauyn moŋǧol üstirtin meken etken zamandaǧy «hereet» nūsqasyn negizge alyp taldasaq, köptik jalǧauy «t» qazaq nūsqasynda tüsip qalǧany aiqyn. «Kerei» söziniŋ qazaq tilinde taipa atauynan basqadai mäni joq. Moŋǧol tilinde «heree» [keree] dep qarǧany ataidy. Söz soŋyndaǧy qosarlanǧan «e» sozyŋqy oqylady. Sozyŋqy dauystylarmen bitetin moŋǧol sözi qazaq tiline auysqanda, söz soŋynda tūrǧan dauysty dybys «i»-ge özgeretini baiqalady; keree – kerei, budaa (talqan degen maǧynada) – bidai. Majar tilindegi sozyŋqy «e» dauystysy qosarlanyp, [ei] dep dybystalady.
Qazaq ūzaq qarǧany qasietti qūsqa balaidy. Hūndar zamanynda qarǧany kün tekti qasietti qūs eseptegen. Qytai jazbalarynda qūs jolyn boilai teristikten qalyŋ qarǧa ūşatyn bolsa, keşikpei hūndar tarapynan şabuylǧa ūşyraityndaryn aldyn ala bilip otyrǧan degen de derek aitylady ǧylymda. Osy aitylǧandar negizinde qazaqtyŋ kerei (kerei taipasy türik halyqtary arasynda keŋinen taraǧany – ǧylymda basy aşyq mäsele) taipasynyŋ atauy «qarǧa» maǧynasyndaǧy moŋǧoldyŋ «heree» nūsqasynan paida bolǧan dep tūjyrym jasauǧa bolatyn siiaqty (türik tilderindegi «a» men «e» dauystylarynyŋ almasu zaŋdylyǧyna qaraŋyz; qarǧa~ qaraǧa > kerege~ keree~ kerei).
Sonymen, «qazaq» atauynyŋ qūs atauyna qatysy bar ekenin osy maqalada keltirilgen derekter negizinde birşama däleldedik dep esepteimiz.
Marat UATQAN,
tarih zertteuşisi
Paidalanǧan ädebietter:
*Ahinjanov S.M. Kipchaki v istorii srednevekovogo Kazahstana. Alma-Ata. «Nauka» Kazahskaia SSR.
**Joldasbekov M., Sartkojauly K. Atlas Orhonskih pamiatnikov. Astana: Kültegin, 2007.
***Qinaiatūly Zardyhan. «Şyŋǧys han» «Arda», JŞS, Almaty, 2008.
****Muhamedjan Tynyşpaev. Velikie bedstviia i velikie pobedy kazakov (Aktaban-şubyryndy). Alma-Ata, Jalyn, 1992.
