Qyran nemese tarıhtaǵy qustar qaıtyp kele me?

3801
Adyrna.kz Telegram

Ejelgi qypshaqtar tarıhyn zert­tegen kórnekti tarıhshy Serjan Aqynjanov* óziniń monografııalyq eńbeginde ortaǵasyrlyq arab derek kózde­rine súıene otyryp, HII ǵasyrdyń sońynda ómir súrgen Qyran – Qadyr han degen tarıhı tulǵa týraly jazady. Qyran týraly aıta kele, ol, Alyp-Qara Uran atty kósemniń uly bolǵandyǵyn baıandap, Qadyr han – Qyrannyń laýazymy (tıtýl) dep kórsetipti. Al uran – onyń taıpasy delingen. Bul jer­degi Qyran – onyń óz aty ekeni anyqtalyp turǵan sııaqty (kisi atyna aýysqan laýazym bolýy da yqtımal).

Alaıda ózderin hunnan taraǵan urpaq sanaıtyn majar halqy patsha maǵynasyndaǵy laýazymdy «kiraly» dep ataıdy. Sóz sońyndaǵy «ly» qosarly árip «ı» bolyp dybys­talady da, tutas sóz [kıraı] dep oqylady. Qazaq tilindegi sóz sońyndaǵy «ı», «n» árpine almasatyn úr­diske júginetin bolsaq, majar tilin­degi «kiraly» sózi qazaq tiline «kıraı~kıran~qyran» dep ózgerip (mysaly, Aqaı – Aqan, Asaı – Asan, Boqaı – Boqan, Muqaı – Muqan, Shoqaı – Shoqan, Kókeı – Kóken), máni de, tórkini de (etımologııasy) bir ekeni aıqyndalady. Mysaly, qazaq tilinde tórt túliktiń bireýin «qoı» dese, mońǵol «hon» dep, «n» árpin sál jumsartyp aıtady. Majar tilindegi «jon» sózi qazaqsha «kele jatyr» degen osy shaqtaǵy áreketti bildirse, «joj» sózi «kel» degen buıryq raıǵa sáıkesedi. Buny sóz sońyndaǵy «ı» men «n» daýyssyzdarynyń mońǵol, majar tilderinde de saqtalǵanynyń belgisi dep qabyldaǵan jón.

Qazaqsha «qyran» sózi majar tilinde («q» > «k» daýyssyzdary men «y» > «ı» daýystylarynyń almasýyna qarańyz) tulǵalyq ózgerýge ushyrap, tól maǵynasyn saqtap qalǵany baıqalady. Nátı­jesinde «Qyran» bizde kisi aty da (laýazymnan kisi atyna aýysýy da múmkin ǵoı), majar tilinde laýazymdy bildiretinin kóremiz.

Al Horezmde parsy-arab má­de­nıe­tiniń áserine ushyraǵan «qy­ran» Ik­ran nemese Akran (C.Aqyn­janov. – Avt.) túrine ózgerip, búgingi ózbek tilinde Akrom tulǵasyndaǵy kisi esimine deıin ózgerip, saqtalyp qalǵan. Búgingi kúngi qazaqtarda da «qyran» túbirinen týyndaǵan Ikram, Ákiram, Ikrambek, Ákiramhan degen t.b. kisi attary ushyrasady. Bul attar da parsy-arab máde­nıeti yqpalyna ushyraǵan «qyran» túbirinen shyǵatyn attar ekenin ańǵarý qıyn emes.

Qazaq «qyran» sózin búrkitke nemese qusqa qaratyp aıtady. «Qy­ran» jeke sóz retinde «búrkit» nemese «qus» degen maǵynadaǵy zat esimdi bildiredi. Soǵan qaraǵanda, eki túrli tulǵadaǵy bir maǵynany bildiretin sózder qataryna da jat­qyzýǵa bolatyn sııaqty: abysyn- ajyn, teben-ıne, ıt-baraq, qyran-búrkit, qyran-qus, bala-shaǵa, t.b. «Búrkittiń uıabasary qyran bolady» degen sóılemdegi «qyran» sózi onyń ańshylyq, qyraǵylyq sıpatyn bildirip tursa kerek.

Qalaı desek te, qazaq tilinde kisi esimderi men rý-taıpalyq ataýlarda «qyran» sııaqty, basqa da qus, qustyń jas mólsheri men qyraǵylyq sıpatyna qatysty ataýlar jıi ushyrasady. Sondyqtan da qusqa qatysty ataýlarmen atalǵan rý-taıpa ataýlaryna jáne kisi esimderine, laýazym ataýlaryna erekshe mán berip, taldaý jasap kórmekshimiz.

«Mońǵoldyń qupııa shejiresin­degi» kereıdiń Tuǵyryl hanynyń qytaılar bergen laýazymy «ýań», maǵynasy orystyń «knıaz», túrik-mońǵoldyń «han» degenine keledi. Túrik-mońǵoldanǵan tulǵasy «Ýań-han», ıaǵnı «han-han» degen maǵynada qosarlanyp aıtylyp tur. Bir ma­ǵynaly sózderdi qosarlap aıtý – túrik-mońǵol tilderine tán qasıet. Mysaly: teben-ıne, ıt-baraq, uran-qaı (kóne túrik tilinde jylan degen maǵynany bildiredi.), usaq-túıek, t.b. Biz ıt-mıt [iıt-miıt] desek, mońǵoldar «nohoı-mohoı» dep qosarlaıdy. Tuǵyryl kóne túrikshe Tuǵurul tulǵasynda jazylady. Sóz ortasyndaǵy «g», «ǵ», «h», keı jaǵdaıda «q» áripteri daýystylardy qosarlaý qyzmetin atqaratynyn eskersek, birinshi jáne ekinshi býyndy qosyp turǵan ortasyndaǵy «ǵ» túsip qalady da, sozyńqy daýysty «u»-ǵa ózgerip, «Tuurul» bolady. Majar halqy ózderiniń kıeli qusyn Turul [týrýl] dep ataıdy. Jýyqta Almatyǵa kelip qaıtqan Majar eliniń qypshaǵy, etnograf-ǵalym Kun Peter-diń [Kýn Peıtár] aıtýynsha, majarlar HIH ǵasyrdyń sońyna sheıin sozyńqy daýyspen «tuurul» [týýrýl] dep aıtyp, jazatyn bol­ǵan eken. Majar tilinde «tuurul > turul» dep aqsuń­qardy ataıdy. Kıeli qus esepte­letin sebebi, majardyń Arpad «kıraıy» halqyn bastap, Karpat qoınaýy Pannonııaǵa (896 jyly Majar «kıraılyǵy» qurylǵan) kóship barǵanda, «Turul» – «Aqsuńqar» jol kórsetip otyrypty-mys (Kun Peter bergen málimet. – Avt.). Osy jazylǵandarǵa qaraǵanda, Tuǵyryl áýeli hannyń túriktik laýazymy bol­ǵan da, keıin kisi atyna aýysqanǵa uqsaıdy.

«Jasy egde tartqan búrkitti barshyn ataıdy», – dep, aqyn-jazýshy Qajytaı Ilııas aǵa aıtyp edi bir suraǵanymda. Qarjaýbaı Sartqojaulynyń «Orhon eskertkishte­rin­degi»** túrik bitigi zertteý­le­rinde tańbalardy (árip) «ashına – atalyq bastaý», «ashıde – analyq bastaý» dep, eki topqa jikteıtin lıngvıstıkalyq ádiste­mesi­ne súıe­nip, «barshyn» qus ataýynan zat esim týdyrýshy «n» árpin qaldyryp, taldaý jasaıtyn bolsaq, ataýdyń túbiri «barsh» nemese «barysh» bolady. Buny shartty túrde «barshyn» ataýynyń túrik bitigindegi «atalyq bastaý» tańbalarymen jazylǵan nusqasy dep qabyldap, endigi kezekte «analyq bastaý» tańbalaryna almastyrsaq, taldap otyr­ǵan túbir sózimiz «bersh» nemese «berish» bolyp ózgeredi. Maqalanyń qısyny boıynsha, «barshyn» – qus ataýy bir kezderi taıpa kósemi bolǵan kisiniń esimi nemese sol kósemniń bıliktegi laýazymy bol­ǵan dep boljap, keıin taıpa ataýyna ózgergen dep topshylaımyz. Orta ǵasyrlarda qypshaq quramyndaǵy berish taıpasy bizdiń zamanǵa qazaqtyń alshyn ishindegi bir rýynyń ataýy túrinde jetip otyr. Reseı, Ýkraınaǵa qarasty aýmaqtarda «Barsh» – «Bersh» túbirli toponımder jıi kezdesetinine qaraǵanda, ol Deshti Qypshaqtyń eń irgeli taıpalarynyń biri bolǵanǵa uqsaıdy.

Qazaqtyń kereı taıpasy qytaı jylnamalarynda IH ǵasyrdan beri belgili. Shyńǵys qaǵannyń mońǵol ımperııasyn qurýshy eń negizgi taıpalarynyń birinen sanalady.1206 jyly uly qaǵan sherik (kóne túrikshe ásker degen maǵynada) jasaǵyn myńdyq qosynmen jasaqtaǵanda, birinshi myńdyq qosyn ógeı ákesi, kereı Meńlik ákeniń úlesine tıedi. Akademııalyq tarıhshy-zertteý­shimiz Zardyhan Qınaıatulynyń «Shyńǵys han»*** eńbeginde beril­gen tizimge qarap, birneshe myńbasy kereı taıpasynan shyqqanyn bile­miz. Sondaı-aq, 1203 jyly kereı­diń Tuǵyryl hany Shyńǵys qaǵannyń mońǵoldary tarapynan jeńi­lis­ke ushyraǵanda, bir bólimi merkit Toqtabekpen birge batysqa oıysyp, Deshti Qypshaqqa baryp, sińisip ke­tip, búgin Kishi júz quramyndaǵy rý (kereıt) retinde mońǵoldyq kóptik jalǵaýdy joǵaltpaǵan kalpynda júr. Táýke hannyń tusynda jeti rý­ǵa toptastyrylǵan kereıttiń quramynda merkit tarmaǵy da bar degen shejirelik derek te aıtylady.

Endi bir bólimi 1237 jyly Baty hannan bosqan boıy IV Bela [Beılo] majar «kıraıynan» pana tapqan Qotan hannyń (majarsha jazylýy: Koteny [kóteın] = Qotan ~ Kóten) kýn – qypshaqtarynyń quramynda qa­raqastar da barǵanyn Karakas [korokosh] soı esimi saqtalyp qal­ǵany aıǵaqtap turǵandaı. Qaraqas­tyń abaq kereı ishindegi bir rý ekeni belgili. Mońǵolııa men Qytaıdaǵy qazaqtar uıǵyr etnıkalyq ataýyn «oıǵyr» dep, «u» daýystyny «o» daýystymen almastyryp sóıleıdi. Osy qubylysqa qaraǵanda, atalmysh daýystylardyń almasý zańdylyǵy bar. Budan kýn – qypshaqtardy majar eline Qutan – qus kósem bastap barǵanyn qazaqsha nusqasynan túsinýge bolady. Bul ataý Deshti Qypshaq dalasynda jumsaq sóıleıtin oǵyz tiliniń áserine ushyrap, daýystylar jińishkerip, túpkilikti máninen alshaqtap ketken desek, artyq aıtqandyq emes.

Muhametjan Tynyshbaev Rashıd-Áddınniń jazbalaryna súıe­nip, mońǵol ústirtindegi kereı taıpasy saha, dýbo, tongo, alba, karkyn (M.Tynyshbaev kitabynda jazylýy boıynsha alyndy. – Avt.)** taıpasynan qurylǵanyn, N.F.Katanovqa silteme jasap, dýbolar ózderin týba ataǵan uranqaı men qaraqas ekenin, dýbo men uıǵyr V ǵasyrda Enesaıdyń joǵarǵy aǵysyn mekendegen hunnan shyqqan taıpa dep jazypty (biz kelesi joly uranqaı men qaraqas ataýlaryn taldaıtyn bolamyz).

Al kereı taıpasy ataýyn taldaıtyn bolsaq, bul taıpa ataýy da qus ataýymen atalady. Alaıda taıpa ataýyn mońǵol ústirtin meken etken zamandaǵy «hereet» nusqasyn negizge alyp taldasaq, kóptik jalǵaýy «t» qazaq nusqasynda túsip qalǵany aıqyn. «Kereı» sóziniń qazaq tilinde taıpa ataýynan basqadaı máni joq. Mońǵol tilinde «heree» [keree] dep qarǵany ataıdy. Sóz sońyndaǵy qosarlanǵan «e» sozyńqy oqylady. Sozyńqy daýystylarmen bitetin mońǵol sózi qazaq tiline aýysqanda, sóz sońynda turǵan daýysty dybys «ı»-ge ózgeretini baıqalady; keree – kereı, býdaa (talqan degen maǵynada) – bıdaı. Majar tilindegi sozyńqy «e» daýystysy qosarlanyp, [eı] dep dybystalady.

Qazaq uzaq qarǵany qasıetti qusqa balaıdy. Hundar zamanynda qarǵany kún tekti qasıetti qus eseptegen. Qytaı jazbalarynda qus jolyn boılaı teristikten qa­lyń qarǵa ushatyn bolsa, keshikpeı hundar tarapynan shabýylǵa ushyraıtyndaryn aldyn ala bilip otyrǵan degen de derek aıtylady ǵy­lymda. Osy aıtylǵandar negizinde qazaqtyń kereı (kereı taıpasy tú­rik halyqtary arasynda keńinen ta­raǵany – ǵylymda basy ashyq másele) taıpasynyń ataýy «qarǵa» maǵynasyndaǵy mońǵoldyń «heree» nusqasynan paıda bolǵan dep tujyrym jasaýǵa bolatyn sııaqty (túrik tilderindegi «a» men «e» daýystylarynyń almasý zańdylyǵyna qarańyz; qarǵa~ qaraǵa > kerege~ keree~ kereı).

Sonymen, «qazaq» ataýynyń qus ataýyna qatysy bar ekenin osy maqalada keltirilgen derekter negizinde birshama dáleldedik dep esepteımiz.


Marat ÝATQAN,

tarıh zertteýshisi


 

 Paıdalanǵan ádebıetter:

 *Ahınjanov S.M. Kıpchakı v ıstorıı srednevekovogo Kazahstana. Alma-Ata. «Naýka» Kazahskaıa SSR.

**Joldasbekov M., Sartkojaýly K. Atlas Orhonskıh pamıatnıkov. Astana: Kúltegin, 2007.

***Qınaıatuly Zardyhan. «Shyńǵys han» «Arda», JShS, Almaty, 2008.

****Mýhamedjan Tynyshpaev. Velıkıe bedstvııa ı velıkıe pobedy kazakov (Aktaban-shýbyryndy). Alma-Ata, Jalyn, 1992.

 

 

Pikirler