ورىس سۋرەتشىسى تاتيانا يابلونسكايانىڭ اتاقتى «ۋترو» كارتيناسى جايلى الەكساندر بەلياكوۆ فەيسبۋكتاعى پاراقشاسىندا بىلاي دەپ جازىپتى: «ونىڭ كوشىرمەسىن «وگونەك» جورنالى باسقان سوڭ، بارلىعى دەرلىك سۇگىرەتتى كەسىپ الىپ، قابىرعاعا ءىلىپ قويۋدى عادەتكە اينالدىردى. «ۋترو» ارسەننىڭ ۇيىندە دە بار-تۇعىن. ءسويتىپ، بالا بۇرىمدى قىزعا عاشىق بوپ قالادى. ارسەن بەيسەمبينوۆ ات جالىن تارتىپ مىنگەن سوڭ ماسكەۋگە جول تارتىپ، ستروگانوۆسكي ۋچيليششەسىنە وقۋعا تۇسەدى. سودان نە كەرەك، ول جانىنداعى توپتاسىمەن كوڭىل جاراستىرادى. جازدا بوزبالا قوياردا-قويماي بويجەتكەندى كوندىرىپ، الماتىعا اكەلەدى. سول جەردە ول قابىرعاداعى سۋرەتتى كورىپ، سونداعى قىز ءوزى ەكەنىن ايتادى. ءيا، الگى سۇپ-سۇلۋ قىز – لەنا كيەۆتە ەمەس، جاڭاعى ۋچيليششەگە قۇجات تاپسىرعان ەكەن. ارمانشىل ارسەن قارشادايىنان ىنتىق بوپ جۇرگەن الگى كارتيناداعى قىزعا ۇيلەنەدى. داپ-دايىن سيۋجەت! لەنا الماتىعا ات باسىن تىرەپ، بەيسەمبينوۆا دەگەن فاميلياعا وتەدى. ول مۋلتيپليكاتور رەتىندە جۇمىس ىستەپ، كىتاپ يلليۋستراتسياسىمەن اينالىسىپ، گوبەلەندەر ازىرلەگەن ءارى سول ءشار-شاھاردا كۇنى بۇگىنگە شەيىن تۇرادى. زاڭعار دەگەن ۇلى بار، ول – دا قىلقالام يەسى. لەنا – نەمەرە-شوبەرەلى». ءبىز كارتينانى كوز الدىمىزعا كەلتىرىپ، وي ەلەگىنەن وتكىزگەنىمىزدە كوپ سۇراققا جاۋاپ تابا الماي قينالدىق. «شىمىلدىق» ارتىنا جاسىرىنعان شىعارمانىڭ تۇپكى يدەياسىن تابۋ ءۇشىن دە اسقان بايقامپازدىق قاجەت. پولوتنو كوپ سىر-قۇپيانى ىشىنە بۇگىپ قالعانداي. يابلونسكايادا كەڭىستىكتى كەرەمەت سەزىنۋ بار. ول بوياۋ ارقىلى ءوز زامانىنىڭ كوڭىل-كۇيىن كورسەتكەن.
تاتيانا يابلونسكايا 1917 جىلى سمولەنسكتە سۋرەتشى، گرافيك ءارى مۇعالىم نيل يابلونسكيدىڭ وتباسىندا تۋعان. ولار 1928 جىلى ودەسساعا، 1930 جىلى كامەنەتس-پودولسكي، كەيىن لۋگانسككە كوشىپ، جەتى جىلدىق مەكتەپتى تامامداعان سوڭ، كيەۆ سۋرەتشىلەر تەحنيكۋمىنا قابىلدانادى. سۋرەتشىلىك اكەسىنەن دارىعان-دى. كىشكەنتايىنان ناتيۋرمورتقا قىزىققان سارى قىز وسە كەلە قاراپايىم دۇنيەنى ونەر دەڭگەيىنە كوتەرۋدى ۇيرەنەدى. جەمىستى ەڭبەك ەتىپ، ايرىقشا قولتاڭباسىن قالىپتاستىرۋ ارقىلى ستۋدەنت كەزدەن-اق ماسكەۋ، لوندون، بۋداپەشت، كيەۆ كەنتتەرىندە وتىزعا تارتا كورمە ۇيىمداستىرىپ، كوپتەگەن بۇكىلوداقتىق جانە حالىقارالىق بايگەدە توپ جارعان ول 1999 جىلى ينسۋلت الىپ، ارباعا تاڭىلسا دا، ونەرگە ادالدىق تانىتىپ، سول قولىمەن سۋرەت سالا بەرەدى. ال، 2005 جىلى 89 جاسقا قاراعان شاعىندا فانيدەن باقيعا وزادى. قۇلپىتاسىندا (ەپيتافيا. – ءا.ب.) ءوزى ەرەكشە ءسۇيىپ وقىعان ورىس اقىنى افاناسي فەتتىڭ:
– چتو تاكوە دەن يل ۆەك،
پەرەد تەم، چتو بەسكونەچنو؟
حوت نە ۆەچەن چەلوۆەك،
تو، چتو ۆەچنو، – چەلوۆەچنو، –
دەگەن ولەڭ ءۇزىندىسى ويىپ جازىلعان. شەبەر ماناعى كارتيناسىن 1954 جىلى سالىپتى. 1953 جىلدىڭ ناۋرىزىندا ستالين و دۇنيەگە اتتانعان سوڭ، تاس-تالقانى شىققان «تەمىر ءتارتىپ» ورنىنا «جىلىمىق» ويىسادى. بۇل – قىرقىنشى جىلدار قىرعىنىنان قىراۋ قاتقان تالاي قاباق ءجىبي باستاعان شاق. يابلونسكايا جىل قۇستارىنشا ۇشا جونەلگەن وسى ءبىر ءساتتى ۇستاپ قالعان. ونىڭ شىعارماشىلىعىنا ءتان وزگەشەلىك – جىلىلىق، مەيىرىمدىلىك، مەيىرباندىق، قايىرىمدىلىق. قانشا دەگەنمەن انا ەمەس پە؟! جالپى، سۋرەتشى قىلقالامىنان تۋعان كارتينالاردا ءوزى كۇن كەشكەن كەزەڭ كەڭىنەن قامتىلعان. «ۋتروعا» جاي انشەيىن سۋرەت دەپ قاراۋعا بولماس. ويتكەنى، بۇل – تۇستەر ۇندەستىگىمەن، تەرەڭ ليريزمىمەن جانە مونۋمەنتاليزمنىڭ ءوزارا ۇيلەسىم تابۋىمەن ەرەكشە. شەبەر قولىنان شىققان شىعارما ءبىر كورگەندە-اق كورەرمەندى تارتا تۇسەرى تالاسسىز. اتى ورىس، ۋكراين ەلىنىڭ اياسىنان اسىپ، كسرو كولەمىنە تانىلىپ، كەيىن شەتەلگە ءماشھۇر بولعان ول سانالى عۇمىرىن تۋعان جەرىن سۋرەتتەپ، ءوزىن جيۆوپيس پەن پەيزاجعا الاڭسىز ارناعان. يابلونسكايا شىعارماشىلىعىنىڭ وزەگى – ادام تولعانىستارى، مۇڭى، قايعىسى، قۋانىشى، زامانداستار بەينەسى، شارۋالار ءومىرى. پولوتنولارىندا تىنىس-تىرشىلىك سيپاتىن، فيلوسوفياسىن اشقان تاتيانا نيلقىزى وتانداستار پورترەتىن پوەتيكالىق كۇش-قۋاتپەن بەينەلەۋدە اسقان شەبەرلىك تانىتىپ، تالداۋ، ويىن جۇيەلەۋ، يدەياسىن اسەم ءارى اسەرلى تۇردە جەتكىزە ءبىلۋ سىندى اسپەكتىلەردى العا قويعان. ونىڭ تۋىندىلارىندا كىسى تابيعاتى پوەزياعا ءتان ورنەكتەرمەن ورىلە استاسىپ، ادام – تابيعات، تابيعات – ادام بايلانىسى ءۇنسىز ۇندەستىك تاپقانى راس. ت.يابلونسكايا كارتينالارىندا ەتنوگرافيالىق بەلگى-نىشانداردى كوبىنە-كوپ شتريحپەن بەرەدى. بىردە وعان سوڭعى ون جىل بويىنا شىعارماشىلىعىن زەرتتەپ جۇرگەن كيەۆ سۋرەت ينستيتۋتىنىڭ تۇلەگى، جاس ونەرتانۋشى قوناققا كەلىپ، سۇراقتى بۇرشاقشا جاۋدىرادى. جاس عالىم اراداعى اڭگىمەنى قويىن داپتەرىنە ءتۇرتىپ الادى. ونەرتانۋشى كەتكەن سوڭ يابلونسكايا ءبىراز ويلانىپ وتىرادى دا وزىنە-ءوزى: «بىرەۋگە ايتقاننان گورى، وسىنىڭ ءبارىن جازسام قايتەدى؟! تاريح ءۇشىن، ونەر ءۇشىن قاجەت قوي»، – دەيدى. شىنى كەرەك، سول ەستەلىكتەردى وقىساڭىز شەبەردىڭ شىڭدالعان، وسكەن، توقىراعان، ءوزىن جوعالتىپ بارىپ قايتا تاپقانىنا تاڭ-تاماشا قالاسىز. مىسالى، ول كىسى بىلاي دەيدى: «ءبارى ءالى كۇنگە شەيىن مەن نەگە الپىسىنشى جىلدارى ەتنوگرافيالىق-دەكوراتيۆتى باعىتقا بەت بۇرىپ، ال كەيىن قايتادان «ءداستۇرلى» كەسكىندەمەگە دەن قويعانىما تاڭ قالادى. نەگە سونشا سەڭ سوققان بالىقشا سەندەلدىم ەكەن؟!. ينستيتۋتتا وقىپ جۇرگەنىمدە، ياعني سوعىسقا شەيىنگى كەزەڭدە جيۆوپيسپەن قۇمارتتىم. سونىڭ ارقاسىندا ءتۇس پەن تۇتاستىق دەگەندى ءتۇسىندىم. باستاعان ءىستى جالعاۋعا كەسىرىن تيگىزگەن نارسە – سوعىس. بەينەلەۋ ونەرىنەن ءۇش-ءتورت جىلعا قول ءۇزىپ ەدىم، نازىكتىكتى سەزىنۋ دەگەندى جوعالتىپ الدىم. ونى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن ناتۋراعا قاراپ جۇمىس جاساۋ قاجەت بولدى. ۋاقىت جالىنان سيپاتار ەمەس. ءسويتىپ، كارتينا ارتىنان كارتينا تۋىپ، كورەرمەن قوشەمەتىنە يە بولدىم. اسىقپاي-اپتىقپاي العا جىلجۋ ارقىلى ۇمىتقانىم ەسكە تۇسە باستادى. اسىرەسە، بۇل «پەرەد ستارتوم» اتتى تۋىندىمدا از-ماز بايقالدى. بوياۋدى جۇپ-جۇقا جاعۋ نەگىزىندە قىستى كۇنگى ادامداردىڭ مىنەزىن كورسەتكىم كەلدى. سول شىعارمام مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلعان ەدى. ول حاباردى ەستىسىمەن-اق ۇيىمە تىلشىلەر مەن فوتوگرافتار اعىلدى. ەندى، قاۋلى-قارار قابىلداناردا «فورماليزمگە» سوققى بەرىلمەسى بارما! مەندەي جاستى بىلاي قويا تۇرىڭىز، دەينەكا، گەراسيموۆ، فاۆورسكيلەردىڭ ءوزى جەل تۇرعانداعى تەرەكتەي تەڭسەلىپ كەتتى. سودان، «پەرەد ستارتوم» ۋكراين ونەرىنىڭ مۇراجايىندا شاڭ باسىپ جاتىپ قالدى. سىي-سياپاتتىڭ ورنىنا سىباعامدى بەردى، ولار. مەنى بىرەۋلەر فورماليست، تاعى ءبىرى يمپرەسسيونيست ەتىپ شىعاردى. نەگىزى، ولاي ەمەس قوي! كۇلكىلى جاعداي... بىراق، فاكت. ول زاماندا يمپرەسسيونيزم تۋرالى ايتۋعا قورقاتىن».
الەكساندر بەلياكوۆ جازباسىن بىلايشا اياقتايدى: «يابلونسكايا «ۋترودا» تۋعان قىزى – ون ءۇش جاستاعى لەنانى بەينەلەگەن ەكەن. مۇنى كيەۆتەگى پاتەرىندە سالعان-دى. ءيا، ءبىر قاراعاندا بولمە اباجاداي كورىنگەنىمەن، بۇل – كوممۋنالكا عانا ەدى. لەنا 1941 جىلدىڭ شىلدەسىندە تۋعان. اي بۇرىن يابلونسكايا مەن ونىڭ كۇيەۋى – سەرگەي وتروششەنكو كيەۆ كوركەمسۋرەت ينستيتۋتىن بىتىرگەن. سودان كەيىن-اق، ەرى قولىنا قارۋ الىپ، مايدانعا اتتانادى. كەتەر الدىندا قىزىنىڭ اتىن لەنا – الەنا دەپ قويۋدى اماناتتايدى. وتانىنا امان-ساۋ ورالعانىمەن دە، از ۋاقىتتان كەيىن سەرگەي ايەلىمەن اجىراسىپ كەتەدى. يابلونسكايا ۇزاق ءومىر ءسۇردى. 1917 جىلدىڭ اقپانىندا دۇنيە ەسىگىن اشىپ، 2005 جىلى كيەۆتەن توپىراق بۇيىرادى. قاراپ وتىرساق، بۇل جەردە شىپ-شىمىر كينوعا بەرگىسىز تاۋاريح بار».
«ۋترو» – سيمۆوليكالىق مانگە يە پولوتنو. وندا ەلدىڭ، ۇلتتىڭ ويانۋى سەزىلەدى. ەگەر قىزعا زەر سالساڭىز، ونىڭ بويىنان نازىكتىك پەن سەرپىلىستى بايقايسىز. بەلياكوۆ كارتيناعا يتاليا سۋرەتشىلەرىنىڭ ىقپال-اسەرى بارىن ايتىپ قالادى. راس! تاتيانا نيلقىزى لەوناردو دا ۆينچي، مازاچچو، رافاەل سانتي، ساندرو بوتتيچەللي، دجوردجونە، كاراۆادجو، داۆيد گيرلاندايو سەكىلدى ورلەۋ داۋىرىندەگى الىپتاردى ءپىر تۇتقانىن، سولارمەن ءوزىن سالىستىرا كەلە الدەقايدا السىزدەۋ ەكەنىن مويىنداعانى – كىشىپەيىلدىگىنەن. سۋرەتشىنىڭ تاقىرىپقا تامىزىق رەتىندە باسقا-باسقا ەمەس، ءدال وسى تاڭ مەزگىلىن الۋىندا دا ءمان بار. ءبىر كورگەندە-اق جىلىلىق لەبى ەسكەن وسى تۋىندى ساپ-سارى ساعىنىشقا مالىنعان. ويتكەنى، سول تۇستا اتا-اجەلەرىمىز ءومىر ءسۇردى. سوندىقتان، ءبۇتىن ءبىر ءداۋىردى كوز الدىڭا اكەلەتىن «ۋترودا» سۇيىسپەنشىلىك، سەنىم، تازالىق، ىڭكارلىك بار. نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى ورحان پامۋك «مەنىڭ اتىم – قىرمىزى» رومانىندا سۋرەتشىلىكتى باستى نىسان ەتىپ الۋى دا بەكەر ەمەس. نەمەسە جاپون نوۆەليسى ريۋنوسكە اكۋتاگاۆانىڭ «توزاق ازابىنداعى» Ëسيحيدەنىڭ ەڭ عاجايىپ كارتيناسىن قانداي قۇرباندىققا بارۋ ارقىلى تۋدىرعانى تۋرالى وقىعاندا جانىمىز تۇرشىگىپ، جان ازابىن تارتۋ نەگىزىندەگى ىشتە بۇلقىنعان ساف دۇنيە سىرتقا قانداي قيىندىقپەن شىعاتىنىنا ەرىكسىز يلانعان ەدىك.
الىبەك بايبول،
جازۋشى-دراماتۋرگ،
ادەبيەتتانۋشى، سىنشى.
