قازاقتىڭ انشىلىك ونەرى ەلىمىزدىڭ جاعرافيالىق ورنالاسۋىنا بايلانىستى بىرنەشە مەكتەپتەرگە بولىنەدى. ولار — باتىس، ارقا جانە جەتىسۋ انشىلىك مەكتەپتەرى دەپ اتالادى. باتىس انشىلىك مەكتەبىنىڭ ىرگەتاسىن قالاعان مۇحيت سال، ونىڭ جالعاستىرۋشىلارى اۋقات، قيسا، امانعالي، قايىپ، عارەكەڭدەر بولسا، ارقاداعى انشىلىك — اقان سەرى، ءبىرجان سال، سەگىز سەرى، جاياۋ مۇسا، ءمادي، ۇزىن تىزبەگى ونشاقتى ءانشى-كومپوزيتوردىڭ ەسىمدەرىمەن بايلانىستى. ال جەتىسۋداعى انشىلىك مەكتەپتىڭ قالىپتاسۋىنا سەبەپشى بولعان، دىڭگەگىنە تۋ تىككەن — ءان ءدۇلدىلى كەنەكەڭ دەپ ايتساق قاتەلەسپەيمىز.
زەرتتەۋشى-عالىم مىرزاتاي جولداسبەكوۆ ءوزىنىڭ «توقسان تولعاۋ» اتتى ەڭبەگىندە جەتىسۋدا كەنەننەن دە بۇرىن انشىلەردىڭ بولعاندىعىن جازادى. عالىمنىڭ پايىمداۋىنشا، ولار ءXىX عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن اقان، ءبىرجانداردىڭ زامانداستارى داۋرەن سال، تاكەن سال دەگەن سال-سەرىلەردىڭ جۇرناعى، ءانشى-سازگەرلەر. جەتىسۋدا دا انشىلىك مەكتەپ ءبىرتالاي ءانشى-كومپوزيتورلاردى تۋدىرعان. ولاردىڭ الدى قاپەز، ءپىشان، سادىقوجا، ساۋىتبەكتەر بولسا، كەيىنگى انشىلىك ونەر قارعا، ءاسىمحان، دانەشتەرمەن جالعاسقان.
«ەكەيدە ەلۋ باقسى، سەكسەن اقىن» دەگەن ەل ىشىنە تاراپ كەتكەن ولەڭ سوزدەرىنە سۇيەنسەك، جەتىسۋ جەرىندە اقىندىق مەكتەپتىڭ ەرتە قالىپتاسقانىنا كوز جەتكىزۋگە بولادى. ءاۋ باستا ءسۇيىنباي مەن جامبىلدان باستالعان اقىندىق ءداستۇر ءوز جالعاسىن مايكوت، سارىباس، كەنەندەردەن تاپتى. جالپى، كەنەكەڭنىڭ تۇلعاسىن اقىندىق، انشىلىك، كومپوزيتورلىق قىرلارىنان قاراستىرۋعا بولادى. سال-سەرىلەرگە ءتان وسى قاسيەتتەردىڭ بارلىعى دا كەنەكەڭنىڭ بويىنان تابىلعان.
ونى ەل ىشىندە «زامانا جىرشىسى» دەپ اتاپ كەتكەن، سەبەبى ول حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن، زامانا لەبىن ونەر تىلىندە سويلەتە بىلگەن تالانت يەسى. ونىڭ جان-جاقتى ونەرى تۋرالى ۇلى عالىم مۇحتار اۋەزوۆ: «كەنەكە، مەن ءسىزدى ءانشى عانا ما دەۋشى ەدىم، وسىعان دەيىن انىق تانىماعان ەكەنمىن. ءسىز كۇمىس كومەي انشىلىگىڭىزدىڭ ۇستىنە، ءارى عۇلاما جىراۋ، ءارى ءابجىل شەشەن، بايتاق شەجىرە ەكەنسىز. حالقىمىزدىڭ اياۋلى ونەرىن شەت جۇرتقا جەتكىزگەن تالانتىڭىزعا باس يەمىن» دەگەن ەكەن.
كەنەكەڭ اقىندىق پەن جىرشىلىقتا وزىنە ءسۇيىنباي مەن جامبىلدى ۇستاز تۇتقان. ونىڭ اينالاسىنداعى جەكپە-جەككە شىعىپ جۇرگەن زامانداستارى، كورشى قىرعىز ەلىندەگى «توكمە» اقىن-قۇرداستارى كەنەڭنىڭ سول كەزەڭدە اقىن بولىپ قالىپتاسۋىنا ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزدى. كەنەكەڭ وزىنە ونەر قايدان دارىعانى تۋرالى «مەنىڭ ۇستازدارىم» اتتى ولەڭىندە انىق ايتادى:
«انام ۇلدار ءانشى ەكەن، اكەم دە اقىن،
ۇستازىم سارىباس اقىن دۇرىلدەگەن،
شاشۋباي مەن شولاقتىڭ ءانىن ەستىپ،
مەن دە سونداي بولسام دەپ دىرىلدەگەم…»
جاستايىنان كەنەندى ونەرگە باۋلىپ، تاربيەلەپ كەلە جاتقان ۇلدار كەنەننىڭ جاسى جەتىگە كەلە بەرگەندە قايتىس بولادى. بۇگىنگى ماقالامىزدا ءسوز ەتكەلى وتىرعان كەنەننىڭ «بوزتورعاي» دەگەن ءانى ونىڭ قيىن بالالىق شاعىمەن بايلانىستى.
ۇلداردىڭ ءولىمى كەنەنگە دە، ول كەزدە جەتپىستى القىمداپ قالعان ازىربايعا دا وڭاي تيمەيدى. ءازىربايدىڭ ادال دەگەندە ەكى-ءۇش ەشكىدەن باسقا مالى بولمايدى. ءسويتىپ، كەنەن قابىرعاسى قاتپاي جاتىپ بايدىڭ قويىن باعادى. كۇندىز قوي باعىپ، كەشكىلىك اۋىل شەتىندە اكەلى-بالالى ەكەۋى جوقشىلىقتىڭ مۇڭ-زارىن تارتىپ، ايران-شالابىن ءىشىپ وتىرا بەرەدى. ايلار، جىلدار تىزبەكتەلىپ، كوڭىلسىز وتە بەرەدى. كۇندىز دالادا ءجۇرىپ شارشاپ-تالعان كەنەن، كوبىنە اۋىل جاستارىنىڭ كەشكى ويىندارىنا دا قاتىسا الماي، ۇيىقتاپ قالادى. كەيدە ونىڭ كۇنۇزاققا كۇنگە كۇيىپ تالىپ كەلگەنىنە قاراماي، باي ونى ءتۇنى بويى قوي كۇزەتتىرىپ قويادى. بىراق جاس، قاجىرلى دەنە ونىڭ بارىنە دە توتەپ بەرىپ، ءتىپتى جاسى وننان اسقان سوڭ، سول ءبىر اۋىر بەينەتتىڭ ورتاسىندا ءجۇرىپ، سونىڭ اراسىندا دومبىرا تارتۋعا، ءان سالۋعا دا ۋاقىت تابادى. باياعى بالا كەزىندە شەشەسى ۇلداردان الىپ قالعان ازداعان ءان جوبالارى، جىر نۇسقالارى ەندى جاس تالاپكەردىڭ كوڭىلىندە قايتا قوزعالىپ، بىرتىندەپ ولاردى ەسىنە تۇسىرەدى. كەشكە جاقىن اۋىل جاستارى قىر باسىنا شىعىپ، اقسۇيەك ويناپ، التىباقان تەپكەندە، كەنەننىڭ اندەتكەن اسەم داۋىسى كوپ جاستاردىڭ بۋىنىن بوساتادى.
كەنەن وسىلاي ءجۇرىپ ءوزىنىڭ اندەرىنىڭ سانىن كوبەيتەيدى. ول سول ءبىر دالادا جۇرگەن كەزىندە-اق، جاراتىلىستىڭ نەبىر اسەم كورىنىستەرىن ولەڭىنە قوسادى. وزىمەن قاتار جۇرگەن قويشىلارعا ايتىپ بەرەدى. ولار كەنەننىڭ مۇنداي قابىلەتى بارىن سەزىپ، وسىنداي تالانتتىڭ قوي سوڭىندا، ەن دالادا كۇنى ءوتىپ بارا جاتقانىنا قىنجىلادى. كەنەن بولسا تاعدىردىڭ جازعانىنان باسقا امال جوق، سوعان باس ءيىپ جۇرە بەرۋ كەرەك دەگەن ويدان اۋلاق بولادى. ول كۇشى بولماسا دا، تابيعات بەرگەن مىنا ءبىر سىيلىقتى قالاي دا دالانىڭ شاڭىنا باستىرماي ساقتاپ، رەتى كەلسە ىشتەگى شەردى ولەڭمەن، انمەن سىرتقا شىعارعىسى كەلەدى. ول قوي باعىپ ءجۇرىپ، دالانىڭ ەركىن جەلىنە ءۇنىن قوسىپ، تابيعاتتان وزىنە رۋحاني سەرىك تە تاۋىپ الادى. ول اسپاندا شىرىلداپ جۇرگەن بوزتورعايدىڭ ەمىن-ەركىن شارلاپ جۇرگەنىن كورىپ، جاراتىلىستىڭ وعان بەرگەن سىيىنا قىزىعادى. ءوزىنىڭ قويشىلىق ءومىرى، باي قويىنا بايلانىپ، ەشقايدا قوزعالا المايتىن ەرىكسىزدىگىن، اسپانعا ۇشپاق تۇگىلى، جەر بەتىنىڭ وزىندە بارامىن دەگەن جەرىنە بارا المايتىنىن ويلاپ، ناليدى. وسىنى ويلاپ، كەنەن العاشقى ءانىن شىعارادى. ءاندى اسپانداعى بوزتورعايعا قاراپ ايتادى، ءانىنىڭ اتىن دا «بوزتورعاي» قويادى.
بوزتورعاي، شىرىلدايسىڭ جەرگە تۇسپەي،
مەن ءجۇرمىن كەشكە دەيىن تاماق ىشپەي.
ات قىلىپ اق تاياقتى قولعا ۇستاپ،
ساندالىپ قوي ارتىندا ازار كەشپەي.
وي، بوزتورعاي!
شىرىلدايسىڭ شىركىن-اي.
قۇتىلار كۇن بار ما ەكەن،
قوي باعۋدان ءبىر كۇنى-اي!
قويشىلار قوي جايعاندا كەش باتپايدى،
وتىرساڭ مال كۇزەتىپ تاڭ اتپايدى.
قارايتىن قاباعىڭا ءبىر ادام جوق،
بەل شەشىپ جىلى توسەككە ءبىر جاتپايمىن.
بۇل ءان ەل اراسىنا تەز تاراپ كەتەدى. اسىرەسە، بايلاردان زورلىق كورىپ، بەينەت تارتقاننىڭ بارلىعىنىڭ جۇرەگىنەن ورىن الادى. وسى اننەن كەيىن-اق كەنەندى حالىق «ءانشى، اقىن كەنەن» دەپ اتاپ كەتەدى. الىس-جاقىن جەردەگى توي-دۋماندار ەندى كەنەنسىز وتپەيتىن بولادى. ءسويتىپ، كەنەننىڭ اتاعى شىعىپ، حالىقتىڭ قوشەمەتىنە بولەنىپ، كوپ ۇزاماي بايدان دا، ونىڭ قويىنان دا قۇتىلادى. ودان كەيىنگى ومىرىندە ونىڭ نەسىبەسى قۇدايدىڭ بەرگەن ونەرىنەن بۇيىرادى.
بۇل ءاندى شىعارعاندا، كەنەن 13 جاستا ەكەن. «بوزتورعاي» ءانىن جوعارعى دەڭگەيدەگى كلاسسيكالىق ءان دەپ قاراستىرۋعا بولادى. جانە دە ول بۇل ءاندى ارقا انشىلەرىن كەزدەستىرمەي، ارقانىڭ اندەرىن ەستىمەي، ەشقانداي كاسىبي ءانشى-ۇستازدىڭ الدىن كورمەي تۇرىپ شىعارعان. وسى ءاندى كەنەكەڭنىڭ جاستاۋ كەزىندە ورىنداعان لەنتاسى فونوتەكادا ساقتالعان. سول لەنتانى تىڭداپ، ونىڭ جاس كەزىندەگى جوعارعى داۋسىنىڭ بوياۋى قانشالىقتى ادەمى بولعانىن بىلۋگە بولادى. انشىلەر ونى «جوعارعى فورمانتا» دەيدى. بۇل ءاندى قازىرگى كەزدەگى تەك ءداستۇرلى انشىلەر ەمەس، ەسترادالىق انشىلەر دە ورىندايدى. وسى كۇندە ءاننىڭ كەڭ تارالۋىنا سەبەپشى بولىپ جۇرگەن الما امانجولوۆا، سايات مەدەۋوۆتى ەرەكشە اتاپ كەتۋگە بولادى.
باعلان ءبابىجان
«ايقىن» گازەتى
