قويلىباي اسانۇلى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت، ايتىس ونەرىن زەرتتەۋشى عالىم:
– قويلىباي اعا، بۇرىنىراقتا ءسىزدى قولىڭىزداعى دومبىراڭىزبەن ايتىستىڭ قاق تورىنەن كورۋشى ەدىك، بىراق سوڭعى جىلدارى كورىنبەي كەتتىڭىز، سويتسەك، قازاقتىڭ وسى ءبىر كيەلى ونەرىن عىلىمي جاعىنان زەرتتەۋگە كىرىسكەن ەكەنسىز. بۇگىندە ءتىپتى سوناۋ ارقادان الاتاۋعا كەلىپ، دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاپ وتىرسىز. عىلىمي ەڭبەگىڭىزدە ءسىز «ءسوز بارىمتاسىن» كونە زاماندارداعى شىعۋ تاريحىنان بەرى بۇگىنىنە دەيىن قاراستىرعان بولارسىز…
– تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ءبىز ءوزىمىزدىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزعا قايتادان تاۋەلسىز ەلدىڭ كوزقاراسىمەن قاراي باستادىق. تاريحىمىزدى تۇگەندەپ، كونەدەن قالعان جادىگەرلەرىمىزگە قايتا ءۇڭىلىپ، تارازىلاۋ مۇمكىندىگى تۋدى. ال وعان دەيىن بارىنە دە كەڭەستىك يمپەريانىڭ كوزىمەن باعا بەرىپ كەلدىك. مىسالى، قازاق جۋرناليستيكاسىن سان جىلدار بويى «دالا ءۋالاياتىنىڭ گازەتى» مەن «تۇركىستان ءۋالاياتىنىڭ گازەتىنەن» بەرى تارقاتىپ كەلدىك. ءتىپتى ءالى كۇنگە «قازاق»، «ايقاپ» باسىلىمدارىن نەگىزگە الا وتىرىپ، «جالپى، ۇلتتىق جۋرناليستيكانىڭ نەگىزى حح عاسىردا قالاندى» دەيمىز. جارايدى، ونىمەن كەلىسەيىك، بىراق وسى حح عاسىرعا دەيىن التايدان اتىراۋعا، الاتاۋدان ارقاعا دەيىنگى بايتاق جەرىمىزدە اقپارات قالاي تارالدى دەگەن سۇراق تۋادى ەمەس پە؟ شىنىندا دا، جۋرناليستيكانىڭ ەلەمەنتى قازاق دالاسىندا ەرتەدەن قالىپتاسقان، اقپارات تاراتۋدىڭ دالالىق ۇلگىسى بولعان. ونىڭ باسىندا قازاقتىڭ بي-شەشەندەرى، جىراۋلارى جانە ايتىس اقىندارى تۇرعان. كونە تۇركى داۋىرىندە حالىق شىعارماشىلىعىنىڭ العاشقى باستاۋلارىنىڭ بارلىعىنىڭ دا بويىندا اقپاراتتىق سيپات بار. مىسالى، گەولوگيا، ارحەولوگيا عىلىمى بولسىن، جەر قويناۋىنان قانشاما عاسىر بۇرىن جەرلەنگەن ادامداردىڭ قاڭقالارى، ىدىس-اياق، كيىم-كەشەك ت.ب. تاۋىپ، سوعان قاراپ سول ءداۋىردىڭ كاسىبىن، تۇرمىس-سالتىن، نانىم-سەنىمىن، دۇنيەلىك كوزقاراستارىن انىقتاپ جاتادى عوي. ياعني سونداي ماتەريالدىق جادىگەرلەرگە قاراپ، ۋاقىتقا باعا بەرىپ جاتامىز. ال ءسوز دەگەن – عاسىرلار بويىنا اتادان بالاعا مۇرا بولىپ كەلە جاتقان قاسيەت، ولاي بولسا، بىزگە نەگە ءسوزدىڭ استارىنا، ەتيمولوگياسىنا ءۇڭىلىپ، بي-شەشەندەر، دانالار، اقىندار ايتقان سوزگە قاراپ، سولاردىڭ قوزعاعان پروبلەمالارىنا قاراپ، بابالارىمىز عۇمىر كەشكەن داۋىرلەرگە ساراپتاما جاساماسقا؟!. ايتىستىڭ تاريحىنا ۇڭىلەر بولساق، «ايتىستىڭ التىن عاسىرى» دەپ وسى ءحىح عاسىردى ايتۋعا بولادى. شىنىندا، ەل ءالى كۇنگە تامسانا ايتاتىن كەمپىرباي مەن شوجە، ءبىرجان مەن سارا، ءسۇيىنباي مەن قاتاعانداردىڭ، جامبىل بابالارىمىزدىڭ ايتىسى وسى عاسىردا وتكەن. نەگىزى، ءار داۋىردە، ءار قوعامدا بەلگىلى ءبىر ونەردىڭ ءتۇرى بەلەڭ الىپ، ۇلكەن رولگە يە بولىپ وتىرادى. مىسالى، حالىقتىڭ مامىرا-جاي تىرشىلىگىن سۋرەتتەيتىن ەرتەدەگى تۇرمىس-سالتتىق جار-جار، اۋجار، ءولى مەن ءتىرىنىڭ ايتىسى، بادىك جىرلارى بولسا، جىراۋلار پوەزياسى اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا قازاق حالقىنىڭ جاۋگەرشىلىك زامانىندا دۇنيەگە كەلگەن. وندا ارقانى كەڭگە جايىپ، التى قانات اق ۇيدە داستارقاندى جايىپ تاستاپ، ماقامداپ ايتىساتىنداي جاعداي بولماعان. ەل باسىنا كۇن تۋعان جاۋگەرشىلىك زامانعا ساي، جىراۋدىڭ ءبىر قولىندا نايزا، ەكىنشى قولىندا دومبىرا بولعان. اقتامبەردى، جيەمبەت، ودان ءارى مارعاسقا مەن دوسپامبەت، شالكيىز، قازتۋعاننىڭ جىرلارىن وقىعاندا بەينەبىر جاۋعا شاپقالى تۇرعانداعى پاتريوتتىق رۋحتى سەزەسىز. بۇل جىراۋلار پوەزياسى ءحىح عاسىردا اتتان ءتۇسىپ، اقىندار ايتىسى قوعامدىق ارەناعا شىققان. جىراۋلاردىڭ سوڭعى تۇياعى دەپ ماحامبەتتەردى ايتۋعا بولادى. سوندىقتان سول كەزدىڭ ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك تۇرمىسىنىڭ بارلىعى ايتىستا بەدەرلەنىپ تۇر. جوعارىدا ايتىپ كەتكەن ءبىرجان مەن سارا، اسەت پەن ىرىسجان، جامبىل مەن ايكۇمىستىڭ ايتىستارى وسىعان مىسال بولا الادى. كەلە-كەلە ورىستاندىرۋ ساياساتى كۇشەيە باستاعاندا، ءتىپتى ناداندىق پەن عىلىمنىڭ ايتىسى دەگەن دە پايدا بولعان. وعان دەيىن، سەنسەڭىز، ناداندىق دەگەن ۇعىم قازاق ساحاراسىندا بولماعان. مىرجاقىپتاردىڭ «ويان، قازاق!» دەگەن تۇسى حالىقتىڭ تۇنجىراپ، ۇلكەن كۇيزەلىسكە كەتكەن كەزى ەدى. بىراق سول تۇستاردا دا ايتىس ءجۇرىپ جاتقان. بىلاي قاراساڭىز، كەڭەس داۋىرىندە ايتىس بولماعان سەكىلدى كورىنەدى، بىراق نەگىزىندە ولاي ەمەس. مەن زەرتتەۋ بارىسىندا بايقادىم، كەرىسىنشە، كەڭەس داۋىرىندە ۇزبەي ايتىس بولىپ وتىرعان. ءبىر قىزىعى، كوممۋنيستىك يدەولوگيا اڭىز اڭگىمەلەر، ەرتەگىلەر، باتىرلار جىرىنان باستاپ، جىراۋلار پوەزياسىن مانسۇقتاپ تارك ەتكەندە، جالعىز وسى ايتىسقا كوممۋنيستەر وڭ پەيىلمەن قاراعان ەكەن. نەگە دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى عوي. سويتسە، ايتىس ناعىز پروپاگاندا، ياعني ۇگىت-ناسيحاتشىلدىق سيپاتقا يە ەكەندىگىن كوممۋنيستەر جاقسى اڭعارىپ، ءوز يگىلىكتەرىنە پايدالانۋدى كوزدەپتى.
– سوندا، سىزدىڭشە، ءتىپتى يدەولوگيالانعان، كەڭەستىك ساياساتتىڭ سويىلىن سوققان ايتىستى دا ايتىستىڭ ساناتىنا قوسۋعا بولا ما؟
– كوممۋنيستى ماقتاسىن، لەنيندى دارىپتەسىن، «وي، ولار ءسويتتى عوي» دەپ كىنالاپ، ول ايتىستاردى جوققا شىعارۋعا بولمايدى. بۇل – بۇگىنگىدەي ساناسى وياۋ، وركەنيەتكە ۇمتىلعان ۇرپاققا جاراسپايتىن ادەپ. سەبەبى ەگەر ءبىز دە سول اقىنداردىڭ ورنىندا بولساق، سولاي جىرلار ەدىك. مەيلى قانداي بولسىن، ول اقىندار ءوز ميسسياسىن اتقارىپ، ايتىستى ولتىرمەي امان الىپ قالدى. قايتا بارلىق جانرلارعا تىيىم سالعان تۇستا قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن كوممۋنيستەردىڭ وسى ونەرگە ءتۇزۋ قاراعاندىعىنىڭ ارقاسىندا ءبىز بۇگىن قانشاما تاريح بەتتەرىن ءتىرىلتىپ وتىرمىز. ەڭ باستى تاريحي قۇندىلىق – وسى. سوعىس كەزىندە ايتىس حالىققا رۋح بەرەتىن، ناسيحاتشىلدىق قۇرالى رەتىندە كەڭ ءورىس الدى. سول كەزدەردەگى اقىنداردىڭ ايتىسىن وقىساڭىز، قارۋ-جاراقتىڭ تۇرلەرىنە، ءتىپتى وقتىڭ قالاي شىعاتىنىن، وعان نەشە كەلى قورعاسىن كەتەتىنىنە دەيىن ايتىلعانىن وقىپ، تاڭعالاسىز. سول تۇستاعى زەڭبىرەك، كاتيۋشالاردىڭ، ۇشاقتاردىڭ اتتارىن قاراپايىم قازاق اقىندارى قايدان ءبىلدى دەيسىڭ. دەمەك، مەملەكەت ايتىس اقىندارىنا بارلىق مالىمەتتەردى بەرىپ، ولاردى كادىمگىدەي دايىنداعان. 1985 جىلعا دەيىن ايتىس وسىلاي جالعاستى.
بۇگىنگى ايتىستى مەن وتە كەمەلىنە كەلگەن ايتىس دەپ ايتار ەدىم. بايانعالي الىمجانوۆپەن ءبىر كەزدەسكەندە وسى ايتىس جايلى اڭگىمە ءوربىدى. سوندا ول كىسى: «تۇركى حالىقتارىنىڭ ىشىندە قىرعىزداردا، قاراقالپاق، تۇرىكمەندەردە ايتىس بولدى، بىراق سولاردىڭ ىشىندە قازاق قانا ايتىستى ساقتاپ قانا قويماي، زامانعا ساي دامىتا بىلگەن، ال قالعان حالىقتاردا ول سونشالىقتى قاتتى دامي قويماعان»، – دەدى. بۇل تۇرعىدا ءبىز قالاي دەسەك تە، ءجۇرسىن ەرمانعا شەكسىز العىس ايتۋعا ءتيىسپىز. سول كىسىنىڭ ءبىر كەزدەردەگى جانقيارلىق ءىس-ارەكەتىنىڭ ارقاسىندا ايتىستىڭ ءتۇتىنى وشپەي، بۇگىندە كەمەلدەنىپ، كاسىبي ايتىسقا اينالدى. تاسپاعا باسىلىپ، قاعازعا تۇسكەن ايتىس نۇسقالارىن الىپ قاراڭىز، قوعامدىق وي ايتۋدا، ليريكالىق جاعىنان دا جازبا پوەزياسىنان اسىپ تۇسپەسە، كەم ەمەس. قازاق بار جەردە ايتىس ونەرى ولمەيدى.
– ءوزىڭىز بەرتىنگە دەيىن ايتىستىڭ الامانىنا ارالاستىڭىز، تەك سوڭعى كەزدەرى عانا ساحنانى قويىپ، ۇستازدىققا ويىسقاندايسىز. ءوزىڭىز تاربيەلەگەن شاكىرتتەرىم دەپ كىمدەردى اتاي الار ەدىڭىز؟
– ايتىستا شاكىرت دەگەن ۇعىم – مەكتەپتەگى وقۋشى سەكىلدى ەمەس، مۇلدەم باسقا. ول ايتىسقا تالاپتانۋشىنىڭ وزىنە بايلانىستى. تەگىندە شەشەندىكتىڭ، اقىندىقتىڭ ۇشقىنى بار بالانىڭ قاي سالادا جۇرسە دە، بويىندا ايتىسكەرگە ءتان سۋىرىپسالمالىق، وي جۇيرىكتىگى دەگەن قاسيەتتەرى قىلاڭ بەرەدى. بەينەلەپ ايتقاندا، بالاعىنىڭ ءبيتى بار بالا بولماسا، جاي «مەن ايتىسكەرمىن» دەگەن ادامنان تۇك شىقپايدى. ول سىزگە جۇرگىزۋشىلىك سياقتى ۇيرەتۋمەن قوناتىن كاسىپ ەمەس. باياعىداي ءان سالۋ ءۇشىن ءبىرجاننىڭ قاسىندا ءجۇرۋ كەرەك نە ايتىسكەر بولۋ ءۇشىن ءسۇيىنباي سىندى اقىندى ىزدەپ بارىپ باتا الاتىن كەز ەمەس، قۇدايعا شۇكىر، قازىر ىزدەنەمىن دەگەن ادامعا اقپارات كوزى، ءبىلىم بەرەتىن كىتاپ سەكىلدى قۇرالدار جەتكىلىكتى. وسى رەتتە ايتا كەتۋ كەرەك، كىتاپتى كوپ وقۋ دەگەن ءتىل بايلىعىنىڭ كەپىلى بولا الادى. الايدا سوعان قاراماستان، الدىما كەلىپ، كەڭەس العان باۋىرلارىمىز جوق ەمەس. ارينە، قايتالاپ ايتايىن، ونى ارنايى اۋديتورياعا كىرگىزىپ الىپ، «ايتىس دەگەن وسىنداي بولادى» دەپ ءدارىس وقىعان ەمەسپىن، كەڭەس پەن باعىت بەرگەنىم راس. قازىرگى اقىندارعا دا ايتارىم سول، ايتىسكەر تەك سۋىرىپسالۋشى دەڭگەيىندە عانا، ۇيقاس قۋشى بولىپ قالماي، ءبىلىمدى بولىپ، كوپ ىزدەنۋى قاجەت. قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتى مەن جىراۋلار پوەزياسى وسى رەتتە ەڭ كەرەمەت رۋحاني ازىق بولارى ءسوزسىز. سونىمەن قاتار كوركەم ادەبيەت، گازەت-جۋرنال، تەلەديدار، راديو، ينتەرنەتتى دە قالدىرماۋ كەرەك. ەلىمىز الەمدىك وركەنيەتتەن تىسقارى جەكە دارا دامىپ جاتقان جوق، سوندىقتان الەمدىك رۋحانياتپەن سۋسىنداۋ دا شارت.
– تاريحقا ۇڭىلسەك، بادىك ايتىسى، اۋجار دەگەن سەكىلدى تۇرلەرى بولعان. بۇگىندە ولار مۇلدەم كەزدەسپەيدى. سول سەكىلدى ايتىستىڭ تاعى قانداي تۇرلەرى بۇگىنگە جەتپەي قالدى؟
– بادىك جىرلارى بۇرىنعى ءدىني نانىمدى تانىتاتىن قازاق تۇرمىسىنىڭ ءبىر بولشەگى بولدى. سول سياقتى جار-جار ايتۋ، اۋجار دا… قوعام وزگەرگەن سايىن ادامداردىڭ سانا-سەزىمى، تۇيسىگى دە وزگەرىپ وتىرادى. قازىرگىدەي كوپقاباتتى ۇيلەردىڭ ءتورت قابىرعاسىنا قامالعان زاماندا كىم بادىك ايتىپ وتىرادى؟ ال ەندى ايتىستىڭ ساقتالعان تۇرلەرىنە كەلسەك، سۇرە ايتىس، تۇرە ايتىس، قايىم ايتىس، قىز بەن جىگىت ايتىسى، جۇمباق ايتىسى تۇرلەرى ساقتالىپ، جاڭارىپ، تۇرلەنگەن. الايدا ۇمىت بولعان تۇرلەرىن دە سولاي قالدىرماي، ماسەلەن، ناۋرىز مەيرامىندا ءوزىمىزدىڭ ەتنوگرافيالىق مادەني ءداستۇرىمىزدىڭ كورىنىس سيپاتى رەتىندە الگى بادىكتى، جاراپازان، اۋجاردى جاڭعىرتىپ وتىرۋ كەرەك. ەشبىر رۋحاني قۇندىلىق ەكسپونات بولىپ قالماۋى كەرەك.
– ايتىستىڭ اتاسى دەسەك بولاتىن شىعار، ءجۇرسىن ەرمان اعامىز ءبىر سوزىندە «ەگەر ايتىس اعىلشىن تىلىندە بولعاندا، شوۋعا اينالار ەدى» دەپتى. مىسالى، بۇگىندە ەل-جۇرت بالعىنبەك يماشەۆ پەن رينات زايىتوۆتىڭ ورىسشا ايتىسىن قايتا-قايتا تاماشالاپ، كوزدەرىنەن جاس اققانشا كۇلىپ ءارى استارىنان تاعىلىم الىپ، ءبىر-بىرىنە تاراتىپ جۇرگەن جايى بار. مەنىڭشە، بۇل ايتىستىڭ زاماناۋي تۇرلەنۋى العا دامۋعا جاساعان قادامى سەكىلدى. وسى رەتتە زەرتتەۋشى رەتىندە ايتىستىڭ زامانعا ساي دامۋ فورماسىن ءسىز قالاي كورەسىز؟
– قازىرگى ايتىس اقىندارى – تەك ەل ىشىندەگى دانا قاريالاردىڭ ءسوزىن عانا ەستىپ جۇرگەن ادامدار ەمەس، ءبىلىمدى، جان-جاقتى جەتىلگەن ازاماتتار. ول ورىسشا دا، ءتىپتى اعىلشىنشا دا سايرايدى. بىراق بالعىنبەك پەن ريناتتىڭ ايتىسىن مەن «ايتىستى بۇدان بىلاي ورىسشا وتكىزەيىك» دەگەن باستاما دەپ بىلمەيمىن، ول – اششى مىسقىل، ءاجۋا، ورىس ءتىلدى قازاقتاردىڭ ساناسىنا جەتپەي جاتقان ماسەلەلەردى ورتاعا سالۋ ماقساتىنداعى تابىلعان ءتاسىل. ول – جوعارىدا وتىرعان كەيبىر اعالارىمىزعا انا ءتىلىمىز جايلى ەسكەرتۋ. ايتپەسە ورىسشا، اعىلشىنشا ايتىسۋ وسى ءبىر ونەردىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتەدى دەپ ايتا المايمىن. قازاق حالقىمەن بىرگە بىتە قايناسىپ جاسايتىن ايتىس ونەرى تەك قازاق تىلىندە عانا ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني ءشولىن قاندىرادى.
– بالكىم، قازاق بولا تۇرا، قازاقشا ءبىر اۋىز ءسوز بىلمەيتىن، سوندىقتان ايتىستى «ەسكىلىكتىڭ قالدىعى» دەپ قابىلداي المايتىندارعا وسىلاي كوپكە ۇعىنىقتى تىلدە ءتۇسىندىرۋ كەرەك شىعار… سوندا بارىپ ولار «ە، بۇل دەگەن كەلەلى ءسوز ايتىپ، كەمەلدىككە شاقىراتىن ونەر ەكەن عوي» دەپ مويىندايتىن شىعار؟
– ايتىستى انا ءسۇتىنىڭ ۋىزىنا جارىماعان، ءوز ءتىلىن بىلمەيتىن، جۇرەگىندە رۋحاني قۋاتى جوق ادامدار عانا قابىلداي المايدى. قۇدايعا شۇكىر، باياعى كەزدەرمەن سالىستىرعاندا قازىر قازاق، اسىرەسە اۋىل، ايتىستى اڭساپ وتىرادى. ادام ءۇشىن جۇتاتىن اۋا، ىشەتىن سۋ قالاي قاجەت بولسا، قازاق ءۇشىن ايتىس ونەرى دە سونداي قاجەت.
– بۇرىنعى كەزدە 30-40 جاستان اسىپ، كەمەلىنە جەتكەندەر ايتىسسا، بۇگىندە، بايقادىڭىز با، ايتىس «جاسارىپ» كەلە جاتقانداي…
– كەڭەس زامانىندا، شىنىندا دا، ايتىسقا ماياسار، بولمان، تايجان سەكىلدى ەلۋدى ەڭسەرگەن، ءتىپتى الپىستى القىمداعان اقىندار شىققان. ول كەزدە بىراق ايتىستىڭ ءسال توقىراپ تۇرعان تۇسى بولدى. بىراق ودان ارعى تاريحىمىزدا 9, 13, 15 جاسىندا دومبىرا ۇستاپ، شارشى توپتا ايتىسقان اقىندار بولعان. ماسەلەن، جامبىل بابامىز ايتىسقا العاش 9 جاسىندا شىققانىن ايتادى. سونداي-اق سارا بىرجانمەن ايتىسقاندا 16-دا بولعان. ماسەلەن، سپورتشىلاردى وتىزدان اسقان سوڭ كارى سانايدى عوي، سول سياقتى اقىندىقتا دا ادامنىڭ ىشكى قۋاتى، ونەرگە دەگەن قۇشتارلىعى، ناعىز كەمەلدەنەتىن شاعى سول 30 جاسقا دەيىن. ودان كەيىن اقىنداردىڭ كۇشى كەمىپ قالادى دەگەن ءسوز ەمەس، بىراق جالىنداپ، ويىنداعىسىن قورىقپاي، بۇكپەي ايتاتىن كەزى – 15-25 جاس. سوندىقتان دا ايتىستىڭ «جاسارۋى» جاڭالىق ەمەس، ول – زاڭدىلىق.
– بەلگىلى ايتىسكەر رينات زايىتوۆ ءبىر باعدارلامادا «مەن ايتىسكەرلەردىڭ شاپان كيۋىنە قارسىمىن، ءتىپتى ايتىسكەر كەرەك بولسا، دجينسى كيىپ، زاماناۋي ۇلگىدەگى كيىممەن ساحناعا شىعۋى كەرەك. سەبەبى تەلەديداردى قوسقان بۇگىنگى بالا شاپان كيگەن اقىندى كورسە، ونى وتكەن تاريحتىڭ دۇنيەسى دەپ قانا قاراپ، بۇگىنگى ونەر دەپ ەش قابىلداي المايدى» دەيدى. قاراپ وتىرساق، سوزىندە جان بار سەكىلدى. ال ءسىزدىڭ وسى تۇرعىدا ويىڭىز قالاي؟ كەلىسەسىز بە، الدە كوزقاراسىڭىز قايشى ما؟
– ايتىس – قازاقتىڭ ءتول ونەرى. سوعان ساي ونىڭ ىشكى جانە سىرتقى مادەنيەتى دەگەن بولادى. سوندىقتان ايتىسكەردىڭ حالىقتىڭ الدىنا قالاي بولسا سولاي شىعا سالۋىنا بولمايدى. ايتىسكەردى مەن شاپانىنداعى ويۋ-ورنەگىنسىز، دومبىراسىنداعى ۇكىسىنسىز، باسىنداعى بوركىنسىز قابىلداي المايمىن. ال سونى «بىرەۋلەر قابىلداي المايدى ەكەن» دەپ، وزگەرتە سالۋعا ءوز باسىم تۇبەگەيلى قارسىمىن. ءبىز دە ايتىسقا قاتىستىق، سوندا زاماناۋي كوستيۋم-شالبارمەن شىققاندار دا بولدى. ول بىراق كەيبىر جاعدايلارعا بايلانىستى شىعار. سوندىقتان مىندەتتى تۇردە باسىنا ايىرقالپاق، جەلبەگەي شاپان جامىلۋ ەمەس، بىراق ايتىسكەردىڭ كيىمىنەن قازاقتىڭ ۇلتتىق ناقىشىن جوعالتپاۋ كەرەك. ماسەلەن، الگىندەي ويدى ايتقان ريناتتىڭ ءوزى دە زامانعا ۇيلەسىمدى وقالى جاعا كوستيۋم كيىپ ءجۇردى عوي. ايبەك قاليەۆ تە سونىڭ جارقىن ۇلگىسىن كورسەتىپ ءجۇر. دجينسى كيۋ دەگەن مۇلدەم دۇرىس ەمەس.
– «ارقادا ايتىس وتسە، امانجول التاەۆ جەڭەدى، وڭتۇستىكتە بەكارىس جەڭەدى، ايتىستا دا سىبايلاستىق بار» دەگەن سياقتى ەل ىشىندە ءبىر كوزقاراس بار. وسى قانشالىقتى شىندىققا جاناسىمدى نە بولماسا جاڭساق پىكىر؟
– مەن ءوزىم دە ءدال وسىنداي بولماسا دا، «سوڭعى جىلدارى ساحنادان وسى ءبىر ون-ون بەس اقىن تۇسپەي قويدى-اۋ» دەگەن ويدا جۇرەتىنمىن. بىراق وسى دوكتورلىق جۇمىسىمنىڭ بارىسىندا ءبىر نارسەگە كوزىم جەتتى: ەگەر امانجول جۇلدەنى جەڭىپ السا، نە بەكارىس باس جۇلدە السا، ول، راسىندا، الگى اقىنداردىڭ مىقتىلىعىنان ەكەن. بۇكىل ايتىستاردىڭ تاسپاسىن، سوسىن سوڭعى كەزدە شىققان ايتىستىڭ تومدىعىن قاراساڭىز، ءوزىڭىز دە بۇعان كوز جەتكىزەسىز. اتالى ءسوز ايتىپ، قوعامنىڭ كەلەلى ماسەلەسىن كوتەرىپ جۇرگەن، شىنىندا دا، بايانعالي ءالىمجانوۆ، سەرىك قۇسانباەۆ، قونىسباي ءابىلوۆ، اسەلحان، ءاسيا، امانجول، مۇحامەدجان، ايبەك، بەكارىس، رينات، بالعىنبەك سىندى ايتىسكەرلەر ەكەن. ال قالعاندارى جەڭىسكە جەتە الماي جاتسا، دەمەك، ولاردىڭ ءالى وسپەگەندىگى، ءالى دە ءالسىز ءتۇسىپ جاتقانى. تاعى دا قايتالاپ ايتامىن، مەن بۇل سالادا وقىدىم، زەرتتەدىم، ءۇڭىلدىم. دوكتورلىق تاقىرىبىمنىڭ ءوزى قوعامدىق ماڭىزى بار، ۇلتتىق مۇددەنى ناسيحاتتايتىن جىرلار ەدى. سونىڭ ىشىندە مەن وسى اقىنداردىڭ جىرلارىنا ەرىكسىز ورالدىم. ويتكەنى مەنىڭ ىزدەگەنىم وسىلاردان تابىلدى.
– ايتىسكەرلەر زامانىندا سال-سەرىلەر سەكىلدى ەل اراسىندا ۇلكەن قۇرمەتكە بولەنىپ، بارعان جەرلەرىندە ات مىنگىزىپ، شاپان جاۋىپ دەگەن سەكىلدى سىي-سياپاقا يە بولىپ ءجۇردى. قازىر دە ايتىسكەرلەر ايتىس سايىن جاڭا كولىكتىڭ يەسى بولىپ جاتادى. الايدا ول ايتىسكەردىڭ ەڭبەگىنە لايىق شىنايى ماراپات بولا الا ما؟ الدە ءالى دە بولسا ولارعا قوعام مەن مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ قاجەت پە؟
– جالپى، جۇلدە جايلى ايتساق، تاريحتان ءبىر مىسال كەلتىرەيىن. ءسۇيىنباي مەن قاتاعاننىڭ قىرعىز جەرىندە وتكەن ايتىسىندا قىرعىز مانابى جەڭىسكە جەتكەن ءسۇيىنبايدان «جۇلدەڭە نە سۇرايسىڭ؟» – دەيدى. سوندا ءسۇيىنباي: «التى قانات اق وردا، شاڭىراعى التىن، ۋىعى كۇمىس بولسىن، ماڭايىندا مىڭعىرعان مالى، ءتىپتى ەسىگىندە كۇڭى بولسىن»، – دەپ سيپاتتايتىن ەدى عوي. بۇل قاراپ تۇرساق، ونەردىڭ قۇندىلىعىن بىلدىرەتىن ەدى. سەبەبى ەكىنىڭ ءبىرى ايتىسكەر بولا المايدى، اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا سۋىرىپ سالىپ ايتىسۋ دەگەن وڭاي شارۋا ەمەس. قازىرگى ايتىس اقىندارى دا جۇلدەدەن كەندە ەمەس. وسى ەڭبەگىمدى قورعاردىڭ الدىندا مەن ءجۇرسىن ەرمان اعامىزدىڭ الدىندا بولدىم، سوندا ول كىسى «وسى ۋاقىتقا دەيىن ايتىسكەرلەرگە 150-دەن استام ماشينا تاراتقان ەكەنمىن» دەدى. شەتەلدە ءبىر ءانشى ءبىر كليپكە ءتۇسىپ، نە ءبىر تاسپاسىن شىعارۋ ارقىلى نە كينوعا ءتۇسىپ، ميلليونەر، ميللياردەر بوپ جاتقاندا، قازاقتىڭ ايتىسكەرلەرى ەلدىڭ ماسەلەسىن كوتەرىپ، بەس-التى كولىك مىنسە، ونى كەيبىرەۋلەر سەكىلدى كوپ كورۋدىڭ قاجەتى جوق. ولاردىڭ بارلىعىنىڭ دا شىكىرەيىپ، بايىپ وتىرعانى شامالى، اعايىن-تۋىسى بار دەگەندەي، بارىنە قارايلاسادى عوي. السىن، ايتىسكەردىڭ قوس-قوس كولىك مىنگەنىنەن قازاقتىڭ بايلىعى كەمىپ قالمايدى.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
الاشقا ايتار داتىم…
مەنى بۇگىندە ءبىر ماسەلە قاتتى الاڭداتادى. ول – ءتىلىمىزدىڭ تاعدىرى. ويتكەنى ونەر دە، تاريح تا، مادەنيەت تە، ادەبيەت تە، ءباسپاسوز دە تىلگە كەلىپ تىرەلىپ تۇر. قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل دەپ جاريالانعانىمەن، ءالى كۇنگە ونىڭ قولدانىس اياسى كەڭەيمەي وتىر. تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 20 جىلداي بولسا دا، ءالى كۇنگە پاۆلودار، پەتروپاۆل سىندى ءىرى-ءىرى قالالارىمىز ورىس اتاۋىندا. ودان كەيىن ءۇش تۇعىرلى ءتىل دەگەن ساياسات شىقتى. بىلاي قاراساق، قازاقتىڭ بالاسى ورىسشا دا، اعىلشىنشا دا ءبىلۋى كەرەك. بىراق وسى ساياساتتىڭ جاقسىلىعىمەن قاتار، جامان دا جاعى بار، ياعني ول ءوزى ەندى كوتەرىلىپ كەلە جاتقان ءتىلدى مۇلدەم تۇقىرتىپ تاستايدى. مىسالعا ايتساق، ءتىلدى دامىتۋعا 150 تەڭگە اقشا بولىنسە، ونىڭ 50-ءى ورىسشاعا، 50-ءى اعىلشىنشاعا ءبولىنىپ كەتەدى دە، قازاقشاعا دا سونداي عانا قالادى. ال الگى تىلدەر ونسىز دا وركەندەپ، دامىپ كەتكەن ءتىل، قازاق ءتىلىنىڭ كۇيى ولاردىڭ قاسىندا كوش كەيىن قالىپ قويعان. سوندىقتان دا تۋعان ءتىلىمنىڭ تاعدىرى قاتتى الاڭداتادى…
ءماريام ءابساتتار،
«الاش ايناسى».
