جاسىراتىنى جوق، كۇي ونەرi ءالi دە وزگەشە دامۋدى، قايتا قاراۋدى قاجەت ەتەتiنi ءسوزسiز. ول جونiندە جاستايىنان كۇيدiڭ ءسولiن قانىپ iشكەن دومبىراشى، پروزاشى، ميفولوگيا زەرتتەۋشiسi, مۋزىكا سىنشىسى، اۋدارماشى، دومبىرا جاساۋ شەبەرi, “بiرجان سال” فيلمi ستسەناريiنiڭ اۆتورى تالاسبەك اسەمقۇلوۆ بىلاي وي قوزعايدى.
– مەن بۇرىنعى سەمەي وبلىسى ايعىز اۋىلىندا ناعاشى اتام، كۇيشi ءجۇنiسباي ستامباەۆتىڭ قولىندا ءوستiم. بايدىڭ بالاسى بولعاندىقتان اباقتىعا ايدالعان اتام 1944 جىلى ەلگە كەلگەنiمەن، 9 جىل نكۆد-دىڭ نازارىندا بولادى. تەك ستالين ولگەن سوڭ عانا ەركiندiكتi سەزiنگەن اتام اتقا مiنە سالىپ، قارقارالىنى بەتكە الادى. ونداعى ويى – انشiلەر مەن كۇيشiلەر مەكەنi قارقارالىمەن قاۋىشۋ. كەلسە، ونەرپازداردىڭ ءبارiن جاۋ شاۋىپ وتكەندەي. بiرi دە قالماپتى. بiرi اشتىقتا ولسە، ەندi بiرi سوعىستان قايتپاعان. سولارمەن بiرگە ۇلتتىق ءداستۇر دە عايىپ بولعان. XVIII عاسىردان، ابىلاي زامانىنان باستاۋ الاتىن كۇيلەردi اتامنان، قارقارالىنىڭ اتاقتى كۇيشiسi عازيز نۇرپەيiسوۆتەن، اقسۋاتتاعى باعانالى ساياتولەكوۆتەن، ادiلبەك اتىعاەۆتان ۇيرەندiم. جاسىراتىن نەسi بار، شەرتپە كۇي تەپەرiش كورiپ، وقۋ ورىندارىنان الاستاتىلىپ كەلدi. ءالi كۇنگە ادىمى اشىلعان جوق. كەڭەس داۋiرiندە كۇي ونەرi تاتتiمبەتتەن، قۇرمانعازىدان باستالادى دەلiنiپ كەلدi. ال شىندىعىندا ولار – كۇيدiڭ عاسىرلار بويعى دامۋىنىڭ ناتيجەسi, شارىقتاۋ شەگi. 18 جاسىمدا الماتىعا كەلگەنiمدە بايجiگiتتiڭ 40 شاقتى كۇيiن اكەلدiم. بiراق شەرتپە كۇيدi الىپ كەلگەن مەنi العاشىندا كونتسەرتتەرگە جولاتپاي ءجۇردi. كۇندەردiڭ كۇنiندە مەن تۋرالى كلاسسيك جازۋشى مۇحتار ماعاۋين ەستiپ، ءۇش iشەكتi دومبىرا تارتاتىن جارقىن شاكارiموۆكە ەرتiپ كەلۋiن تاپسىرادى. ءسويتiپ، بiز شەرتپە كۇيلەردi ارەڭ دەگەندە تەلەديدارعا شىعاردىق.
دارىندى اكتەر دوسقان جولجاقسىنوۆتىڭ وتiنiشiمەن “بiرجان سال” فيلمiنiڭ ستسەناريiن، ءومiرiنiڭ سوڭعى ەكi جىلىن قامتيتىن ستسەناريدi 20 كۇندە جازىپ، دوسقانعا تابىستاپ ەم، ول قاتتى ۇناتتى. فيلمگە لايىقتى رەجيسسەردi تابۋدىڭ رەتi كەلمەگەن سوڭ دوسقان ءوزi تۇسiرۋگە بەل بۋدى. الەمدiك كينو تاريحىندا دەبيۋتتiڭ ءساتتi شىعۋى – سيرەك قۇبىلىس. ال شامالى قارجىعا دەبيۋتi شەبەر ورىندالعان “بiرجان سالدى” ەل جىلى قابىلدادى. اندەرiن ەركiن شۇكiمانوۆ ورىندايدى. فيلم جاز ورتاسىندا كوكشەدەگi مايبالىقتا ءتۇسiرiلدi.
تاتتiمبەت دومبىرا شەرتiپ وتىرىپ، كوبەلەكتi قوندىراتىن بولعان. ونى تىڭداعاننان كەيiن iشتە قايعى-قاسiرەت قالمايدى ەكەن. ناعاشى اتام تاتتiمبەتتiڭ شەرتكەنiن كورگەن. تاتتiمبەتتiڭ تۇقىمدارىن بولشەۆيكتەر نوۆوسiبiردەن قۋعان عوي. ابايدىڭ اۋىلىن قالاي تالقانداسا سولاي ەتكەن. تاتتiمبەتتiڭ بار كiناسi پولكوۆنيك، زاۋىت، فابريكاسى بار باي قازانعاپتىڭ بالاسى بولعاندىعىندا. كەڭەس ۇكiمەتi تاتتiمبەتتiڭ اتىن وشiرۋگە جانىن سالدى. بiراق، وشپەيدi عوي. ەل iشiندە كۇيشiلەردiڭ ءبارiن قىرىپ تاستاساڭ عانا وشەتiن شىعار. ايتايىن دەگەنiم، سول تاتتiمبەتتiڭ بiرنەشە كۇيلەرi مەندە عانا بار ەكەن. شەرتپە كۇيدiڭ حاس شەبەرi تاتتiمبەتتiڭ يساتاي، مۇساتاي دەگەن بالالارى بولعان. مۇساتايدىڭ كiندiگiنەن تاراعان پاريجدە تۇراتىن ۇرپاقتارى مەنi 2004 جىلى قوناققا شاقىردى. ارداق يساتاەۆا، نۇرجان جانپەيiسوۆ، سايان اقمولدا ءبارiمiز بارىپ، پاريجدە بiر اپتا كونتسەرت بەردiك.
بۇگiنگi بالالار كۇيدi وقۋ ورنىنا كەلگەندە بiراق ۇيرەنەدi. سوسىن نوتانىڭ وڭ جانە كەرi اسەرi بار. نوتانىڭ ارقاسىندا كونە كۇيلەردi بiلگەنمەن، كۇيشiلەردiڭ قاعىستارى بەرiلمەيدi. كۇيدi نوتامەن ۇيرەنگەن ادامنىڭ ەستۋ قابiلەتi دامىمايدى. سوندىقتان دا ءار دومبىراشى تەك نوتامەن شەكتەلمەي، كۇيشiنiڭ ورىنداۋىنا كوز قانىقتىرىپ، كوپ ەستiسە بولادى. قازiر كونسەرۆاتورياداعى جاس دومبىراشىلاردىڭ قاعىستارى ينكۋباتوردىڭ بالاپاندارىنداي بiردەي. كۇيدi اركiم وزiنشە تارتۋى شارت. ماسەلەن، دينا نۇرپەيiسوۆا مەن قالي جانتiلەۋوۆتi, ماعاۋيا حامزين مەن ابiكەن حاسەنوۆتi شاتاستىرا المايسىز. نەگە؟ ويتكەنi ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ قايتالانبايتىن كەرەمەت ستيلi بار.
بولشەۆيكتەردiڭ كەسiرiنەن بiزدiڭ تاريح قيسىق ارناعا ءتۇستi. قۇرمانعازىنى داۋلەتكەرەيدەن بيiك قويدىق. داۋلەتكەرەيدiڭ كiناسi تورە بولعاندىعىندا. ال نەگiزiندە داۋلەتكەرەي – ەڭ ۇلى كۇيشi. ونىڭ ارعى جاعىنداعى ارىنعازى داۋلەتكەرەيدەن ەكi ەسە ۇلى كۇيشi بولعان.
كۇي ونەرi – باسىنان باعى تايعان نازiك ونەر. ال ونىڭ iشiندە شەرتپە كۇيلەردi ساقتاپ قالۋ ءۇشiن جەرگiلiكتi اۋقاتتىلاردىڭ قارجىسىنا قارجىلاندىرىلاتىن، مەملەكەتتiك جۇيەگە باعىنبايتىن ايماقتىق كونسەرۆاتوريالار بولۋى كەرەك. باياعىدا ەلدەگi بالالاردىڭ وقۋىنا اقى تولەيتiن كۇشiكباي دەگەن بايدىڭ جالعىز بالاسى قايتىس بولادى. سوندا ول “ەلگە شاراپات قىلدىم، بالالارىن وقىتتىم. قاي قىلىعىمنان تاپتىم ەكەن” دەپ ناليدى. ۋ iشiپ ولەيiن دەسە، ۋدىڭ ءبارiن تىعىپ تاستالعان. پىشاقتالىپ ولەيiن دەسە دە، ول دا تىعۋلى. ەندەشە، اشتان ولەمiن دەپ جاتىپ العاندا، قايعىسىن تاتتiمبەت قانا كۇيiمەن سەيiلتiپتi دەسەدi جۇرت. سوندا تاتتiمبەت تابالدىرىققا كەلiپ “تابالدىرىق قوسباسار” كۇيiن، تورگە وزىپ “زار قوسباسار” كۇيiن، ودان كەيiن “جايدارى قوسباسارعا” باسادى. سوڭعى كۇيi “قىرمىزى قوسباسار” ەكەن. قىرمىزىنىڭ گۇلi بiر-ەكi كۇننەن سوڭ جەلگە ۇشىپ كەتەدi عوي. كۇشiكباي سوندا “نە ايتايىن دەپ ەدiڭ؟” دەگەندە، “قىرمىزىداي ەكi-اق كۇندiك ءومiردi ونان سايىن قىسقارتىپ قايتەسiز؟” دەپ سوڭعى كۇيi “قىرمىزى قوسباسارعا” ويىسقان ەكەن.
وسى اڭگiمەدەن سوڭ تالاسبەك كۇيشi: “كەيدە بiز، دومبىراشىلار، ءوزiمiزدi جويىلىپ كەتكەن قالادا جۇرگەندەي سەزiنەمiز”، – دەدi. كۇيگە دە، كۇيشiگە دە، كۇيشiلiك ونەرگە دە قامقورلىق كەرەك-اق.
راۋزا مۇساباي،
ەكiباستۇز قالاسى.
«جاس الاش».
