Jasyratyny joq, kúı óneri áli de ózgeshe damýdy, qaıta qaraýdy qajet etetini sózsiz. Ol jóninde jastaıynan kúıdiń sólin qanyp ishken dombyrashy, prozashy, mıfologııa zertteýshisi, mýzyka synshysy, aýdarmashy, dombyra jasaý sheberi, “Birjan sal” fılmi senarııiniń avtory Talasbek ÁSEMQULOV bylaı oı qozǵaıdy.
– Men burynǵy Semeı oblysy Aıǵyz aýylynda naǵashy atam, kúıshi Júnisbaı Stambaevtyń qolynda óstim. Baıdyń balasy bolǵandyqtan abaqtyǵa aıdalǵan atam 1944 jyly elge kelgenimen, 9 jyl NKVD-dyń nazarynda bolady. Tek Stalın ólgen soń ǵana erkindikti sezingen atam atqa mine salyp, Qarqaralyny betke alady. Ondaǵy oıy – ánshiler men kúıshiler mekeni Qarqaralymen qaýyshý. Kelse, ónerpazdardyń bárin jaý shaýyp ótkendeı. Biri de qalmapty. Biri ashtyqta ólse, endi biri soǵystan qaıtpaǵan. Solarmen birge ulttyq dástúr de ǵaıyp bolǵan. XVIII ǵasyrdan, Abylaı zamanynan bastaý alatyn kúılerdi atamnan, Qarqaralynyń ataqty kúıshisi Ǵazız Nurpeıisovten, Aqsýattaǵy Baǵanaly Saıatólekovten, Ádilbek Atyǵaevtan úırendim. Jasyratyn nesi bar, shertpe kúı teperish kórip, oqý oryndarynan alastatylyp keldi. Áli kúnge adymy ashylǵan joq. Keńes dáýirinde kúı óneri Táttimbetten, Qurmanǵazydan bastalady delinip keldi. Al shyndyǵynda olar – kúıdiń ǵasyrlar boıǵy damýynyń nátıjesi, sharyqtaý shegi. 18 jasymda Almatyǵa kelgenimde Baıjigittiń 40 shaqty kúıin ákeldim. Biraq shertpe kúıdi alyp kelgen meni alǵashynda konertterge jolatpaı júrdi. Kúnderdiń kúninde men týraly klassık jazýshy Muhtar Maǵaýın estip, úsh ishekti dombyra tartatyn Jarqyn Shákárimovke ertip kelýin tapsyrady. Sóıtip, biz shertpe kúılerdi áreń degende teledıdarǵa shyǵardyq.
Daryndy akter Dosqan Joljaqsynovtyń ótinishimen “Birjan sal” fılminiń senarııin, ómiriniń sońǵy eki jylyn qamtıtyn senarııdi 20 kúnde jazyp, Dosqanǵa tabystap em, ol qatty unatty. Fılmge laıyqty rejısserdi tabýdyń reti kelmegen soń Dosqan ózi túsirýge bel býdy. Álemdik kıno tarıhynda debıýttiń sátti shyǵýy – sırek qubylys. Al shamaly qarjyǵa debıýti sheber oryndalǵan “Birjan saldy” el jyly qabyldady. Ánderin Erkin Shúkimanov oryndaıdy. Fılm jaz ortasynda Kókshedegi Maıbalyqta túsirildi.
Táttimbet dombyra shertip otyryp, kóbelekti qondyratyn bolǵan. Ony tyńdaǵannan keıin ishte qaıǵy-qasiret qalmaıdy eken. Naǵashy atam Táttimbettiń shertkenin kórgen. Táttimbettiń tuqymdaryn bolshevıkter Novosibirden qýǵan ǵoı. Abaıdyń aýylyn qalaı talqandasa solaı etken. Táttimbettiń bar kinási polkovnık, zaýyt, fabrıkasy bar baı Qazanǵaptyń balasy bolǵandyǵynda. Keńes úkimeti Táttimbettiń atyn óshirýge janyn saldy. Biraq, óshpeıdi ǵoı. El ishinde kúıshilerdiń bárin qyryp tastasań ǵana óshetin shyǵar. Aıtaıyn degenim, sol Táttimbettiń birneshe kúıleri mende ǵana bar eken. Shertpe kúıdiń has sheberi Táttimbettiń Isataı, Musataı degen balalary bolǵan. Musataıdyń kindiginen taraǵan Parıjde turatyn urpaqtary meni 2004 jyly qonaqqa shaqyrdy. Ardaq Isataeva, Nurjan Janpeıisov, Saıan Aqmolda bárimiz baryp, Parıjde bir apta konert berdik.
Búgingi balalar kúıdi oqý ornyna kelgende biraq úırenedi. Sosyn notanyń oń jáne keri áseri bar. Notanyń arqasynda kóne kúılerdi bilgenmen, kúıshilerdiń qaǵystary berilmeıdi. Kúıdi notamen úırengen adamnyń estý qabileti damymaıdy. Sondyqtan da ár dombyrashy tek notamen shektelmeı, kúıshiniń oryndaýyna kóz qanyqtyryp, kóp estise bolady. Qazir konservatorııadaǵy jas dombyrashylardyń qaǵystary ınkýbatordyń balapandaryndaı birdeı. Kúıdi árkim ózinshe tartýy shart. Máselen, Dına Nurpeıisova men Qalı Jantileýovti, Maǵaýııa Hamzın men Ábiken Hasenovti shatastyra almaısyz. Nege? Óıtkeni olardyń árqaısysynyń qaıtalanbaıtyn keremet stıli bar.
Bolshevıkterdiń kesirinen bizdiń tarıh qısyq arnaǵa tústi. Qurmanǵazyny Dáýletkereıden bıik qoıdyq. Dáýletkereıdiń kinási tóre bolǵandyǵynda. Al negizinde Dáýletkereı – eń uly kúıshi. Onyń arǵy jaǵyndaǵy Arynǵazy Dáýletkereıden eki ese uly kúıshi bolǵan.
Kúı óneri – basynan baǵy taıǵan názik óner. Al onyń ishinde shertpe kúılerdi saqtap qalý úshin jergilikti aýqattylardyń qarjysyna qarjylandyrylatyn, memlekettik júıege baǵynbaıtyn aımaqtyq konservatorııalar bolýy kerek. Baıaǵyda eldegi balalardyń oqýyna aqy tóleıtin Kúshikbaı degen baıdyń jalǵyz balasy qaıtys bolady. Sonda ol “Elge sharapat qyldym, balalaryn oqyttym. Qaı qylyǵymnan taptym eken” dep nalıdy. Ý iship óleıin dese, ýdyń bárin tyǵyp tastalǵan. Pyshaqtalyp óleıin dese de, ol da tyǵýly. Endeshe, ashtan ólemin dep jatyp alǵanda, qaıǵysyn Táttimbet qana kúıimen seıiltipti desedi jurt. Sonda Táttimbet tabaldyryqqa kelip “Tabaldyryq qosbasar” kúıin, tórge ozyp “Zar qosbasar” kúıin, odan keıin “Jaıdary qosbasarǵa” basady. Sońǵy kúıi “Qyrmyzy qosbasar” eken. Qyrmyzynyń gúli bir-eki kúnnen soń jelge ushyp ketedi ǵoı. Kúshikbaı sonda “ne aıtaıyn dep ediń?” degende, “Qyrmyzydaı eki-aq kúndik ómirdi onan saıyn qysqartyp qaıtesiz?” dep sońǵy kúıi “Qyrmyzy qosbasarǵa” oıysqan eken.
Osy áńgimeden soń Talasbek kúıshi: “Keıde biz, dombyrashylar, ózimizdi joıylyp ketken qalada júrgendeı sezinemiz”, – dedi. Kúıge de, kúıshige de, kúıshilik ónerge de qamqorlyq kerek-aq.
Raýza Musabaı,
Ekibastuz qalasy.
«Jas Alash».
