قازاق ولەڭدەرىن تۇرىك تىلىنە تارجىمالادىق - قۋانىش جۇمابەك

4598
Adyrna.kz Telegram

كوركەم اۋدارما حالىقتىڭ مادەني ءومىرىنىڭ جانە ادەبيەتتىڭ كەڭ ارنالى سالاسى ەكەنى بەلگىلى. اۋدارما ءتىلدى جەتىك بىلۋمەن قاتار، تەرەڭ ءبىلىم مەن اسقان جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەدى. شىعارمالاردى اۋدارۋ بارىسىندا تۇپنۇسقانىڭ كوركەمدىك جاعىن، سوزدەردىڭ بەينەلىك اسەرىن نەعۇرلىم تولىق جەتكىزۋ قاجەت. سونىمەن قاتار ءار ۇلتتىڭ وزىنە ءتان بولمىس-ءبىتىمى، تانىم-تۇسىنىگى بولعاندىقتان، ولاردى ەسكەرمەي كەتۋگە بولمايدى. ءتىپتى تابيعات ەرەكشەلىكتەرىنە دە ءمان بەرۋ كەرەك. ولاي بولماعان جاعدايدا، سوزبە-ءسوز اۋدارماعا اكەپ سوعادى. مىسالى، تۇرىك باۋىرلارىمىز كوزى ادەمى قىزعا «ەسەك كوزدى» دەيدى. بۇل ءسوزدى قازاقشاعا «بوتا كوزدى» دەپ اۋدارۋىمىز كەرەك. مۇنداي ماسەلەلەر قازاق تىلىنەن وزگە تىلگە اۋدارعاندا دا الدىمىزدان شىعادى. ادەبيەتتەگى اللەگوريا، مەتافورا سياقتى تروپتار مەن دومبىرا، قامشى ت.ب. «رەاليا» سوزدەرگە وتە مۇقيات بولعان ءجون. ۇلتتىق كولوريتتى ساقتاۋ – باستى مىندەتتەردىڭ ءبىرى.

قازاق اۋدارماتانۋ سالاسىنا ءوز ۇلەسىن قوسقان عالىمجان مۇقانوۆ پەن ورىس اۋدارماتانۋىندا ەڭبەك ەتكەن بوريس كارپوۆتى الاتىن بولساق، ەكەۋىن دە ءوز ىستەرىنىڭ ماماندارى دەۋگە نەگىز بار. سەبەبى ع.مۇقانوۆ قازاق، فرانتسۋز تىلدەرىن، ال ب.كارپوۆ ورىس، فرانتسۋز تىلدەرىن جاقسى بىلگەن. كەيىنگى كەزدەگى «اتتەگەن-اي» دەگىزەتىن ءبىر جايت، قازاق شىعارمالارىنىڭ ورىس تىلىندەگى نۇسقاسى ارقىلى باسقا تىلدەرگە اۋدارىلىپ جاتقاندىعى. انا ءتىلىمىزدى بىلمەيتىن ادامنىڭ قازاق حالقىنىڭ دۇنيەتانىمىن جەتكىلىكتى دەڭگەيدە ءتۇسىنىپ، شىعارمانىڭ مازمۇنىن تولىق اشۋى مۇمكىن ەمەس. ءوز قۇندىلىقتارىمىزدى ەڭ الدىمەن ءوزىمىز ناسيحاتتاعانىمىز دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن.

ەندى تۇرىك پوەزياسىنىڭ ولەڭ ولشەمدەرى مەن ۇيقاستارىنا قىسقاشا توقتالايىن. ولشەمدەرىنە قاراي ەركىن، ارۋز (اراب-پارسى) جانە بۋىن ساندارىنا بايلانىستى، ال ۇيقاستارىنا قاراي جارتىلاي (yarım kafiye, ءبىر ءارىپتىڭ ۇيقاسۋى), تولىق (tam kafiye, ەكى ءارىپتىڭ ۇيقاسۋى), باي (zengin kafiye, ءۇش نە ودان دا كوپ ارىپتەردىڭ ۇيقاسۋى) ت.ب. بولىپ بولىنەدى. بۇلاردىڭ ىشىندە ەڭ كوپ قولدانىلاتىنى – جارتىلاي جانە تولىق ۇيقاستار.

جوعارىدا ايتىلعانداردىڭ بارلىعىن ەسكەرە وتىرىپ، اقىن، «سەرپەر» سىيلىعىنىڭ يەگەرى، مادەنيەت سالاسىنىڭ ۇزدىگى، «قازاقستاننىڭ 100 جاڭا ەسىمى» جوباسىنىڭ جەڭىمپازى، تۇركيادا دوكتورانتۋرادا ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ جاتقان ەرجان جۇمابەك ەكەۋىمىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ «ۇشقوڭىر»، اقىن، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ توراعاسى ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ «سامىرسىن» اتتى كىتابىنداعى «ءبىز وتكەندە»، اقىن، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى تىنىشتىقبەك ابدىكاكىمۇلىنىڭ «بەسىنشى ماۋسىم جۇپارى» اتتى كىتابىنداعى «ەكولوگيا»، اقىن، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ يەگەرى، قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى باقىت بەدەلحاننىڭ «اۋاداعى جازۋ» اتتى كىتابىنداعى «و نەسى ەكەن؟»، اقىن ەرجان جۇمابەكتىڭ «شەكسىزدىك شۇعىلاسى» اتتى كىتابىنداعى «حات» اتتى ولەڭدەرىن تۇرىك تىلىنە تارجىمالادىق.

 

ۇشقوڭىر

ۇشقوڭىر الاتاۋدىڭ قويناۋىندا،

اكەمنىڭ ءىزى قالعان جايلاۋىندا،

قاسقا سۋ گۇر-گۇر تاسىپ، گۇلى ەركەلەپ،

ارقارلار جايىلاتىن ايماعىندا.

 

بۇل جەردە تاريح سىردىڭ سىبدىرى بار،

بابالار تۇلپارىنىڭ ءدۇبىرى بار،

بۇل جەردە جامبىل-جاكەڭ ولەڭ ايتقان،

ونەردىڭ، اقىندىقتىڭ تۇعىرى بار.

 

شىڭدارى تولە ءبيدىڭ قالپاعىنداي،

جازيرا جاسىل الەم القابىڭدى-اي.

جۋاسى، قاراقاتى، بۇلدىرگەنى،

اجەمنىڭ شەكەر قوسقان تالقانىنداي.

 

كورىنەر سونادايدان انىق ماعان،

شىڭىندا قىراندارى قالىقتاعان.

قىراننىڭ سامعاۋىنا قۇمار قىلىپ،

تۋىپتى ۇلاندارىڭ الىپ دالام.

 

قايىرماسى:

اي، ۇشقوڭىرىم، تۋعان جەرىم،

راحىم نۇرى تۇنعان جەرىم،

اي، ۇشقوڭىرىم، تال بەسىگىم،

جۇرەگىمدە ماڭگى ەسىمىڭ.

 

Üşkonır

Üşkonır, Alatau’ın etrafında

Babamın iz bıraktığı yaylasında

Kaskasu gürülder, gül sallanır

Dağ koyunu otlar yamacında.

 

Bu yerde tarihin sırlı sesi var

Ecdad atlarının ayak sesi var.

Bu yerde Jambıl «Jaken» şiir okumuş،

Sanatın, şairliğin zirvesi var.

 

Töle bey’in kalpağı gibi zirvelerin

Uçsuz bucaksız yemyeşil vadilerin

Soğanın, frenküzmün ve çileğin

Şeker katılan irmik helvası gibi ninemin.

 

Bana yakın görünür uzaklardan

Kartal uçar dağ şahikasından

Doğurmuş oğlanlarını büyük bozkır

Kartalları seven göğe uçan.

 

Nakarat

Üşkonır’ım, doğum yerim

Rahim nuru yoğun yerim.

Üşkonır’ım, dal beşiğim

Kalbimde saklı ebedi ismin.

 

ءبىز وتكەندە...

بiز وتكەندە جىلاما دا جوقتاما،

«اقىن ەدi!» – دەسەڭ، – جەتەر جوق باعا.

كۇنامiزدi قۇداي ءوزi كەشiرەر،

كەشپەي جاتسا ارا ءتۇسiپ، اقتاما.

 

بولەۋ ارتىق ۇلدە مەنەن بۇلدەگە،

كەرەگi جوق كومiپ ازا گۇلگە دە.

«اقىن ەدi!» – دەي سال،

ايتساڭ بiردەڭە،

ودان جىلى ءسوز تاپپاسسىڭ – ۇندەمە.

 

كەتەرi بار

كەلدi دەمە نەسiنە،

كوك اسپاننان كوپ iزدەمە تەسiلە.

جىلاما دا، جوقتاما دا، ويلاما...

ءوزiمiز-اق تۇسەرمiز بiز ەسiڭە.

 

زار ەمەسپiز زاڭعار بيiك مۇسiنگە،

جىر وقىساق جارار كەيدە تۇسiڭدە.

جىلاۋ،

جوقتاۋ،

ەسكە الۋ دا،

ءبارi بار

«اقىن ەدi!» – دەگەن ءسوزدiڭ iشiندە.

 

Biz gittiğimizde...

Biz gittiğimizde ağlama ve yaslanma

Şairdi! demen yeterli

Günahımızı Allah affeder

Affetmezse de bahane bulma bin türlü

Başka bir şeyin gereği yok,

Gereği yok güllere de gömmenin

Şairdi! de diyeceksen

En iyi söz bu zannederim.

 

Gidektin madem

Niçin geldin deme

Gökyüzünde çok arama

Ağlama, ağıt yakma ve düşünme

Aklına geliriz kendimiz de

 

İhtiyacımız yok öyle büyük heykele

Rüyanda şiir okursak yeter

Ağlamak var, yaslanmak var ve hatırlamak

Yalnızca «Şairdi!» sözünde.

 

ەكولوگيا

دۇنيەگە ءشوپ كوزىمەن قاراپ ەدىم،

ارامشوپتىگىمىز كورىندى.

دۇنيەگە اڭ كوزىمەن قاراپ ەدىم،

قورقاۋلىعىمىز كورىندى.

دۇنيەگە قۇس كوزىمەن قاراپ ەدىم،

قۇزعىندىعىمىز كورىندى...

دۇنيەگە ادام كوزىمەن قاراپ ەدىم،

دەرەۋ قازعىم كەلىپ كەتتى كورىمدى!

 

Ekoloji

Dünyaya ot gözüyle bakmıştım

Yabaniliğimiz göründü.

Dünyaya hayvan gözüyle bakmıştım

Zalimliğimiz göründü.

Dünyaya kuş gözüyle bakmıştım

Yavuzluğumuz göründü.

Dünyaya insan gözüyle bakmıştım

Kazmak istedim gömütümü.

 

و نەسى ەكەن؟..

بەلدەن تومەن ەكەنىن بەس كۇن جالعان

ايتا المادىم، ارلاندىم.

و نەسى ەكەن؟

ۇستاتپايدى قۇيرىعىن ەشكىمگە ارمان،

تاڭعالدىم...

و نەسى ەكەن؟

 

«ەلدى سۇيەم!» دەگەندى ەستۋ دە ارمان،

«سۇيە المايدى-اۋ» دەگەم جوق.

و نەسى ەكەن؟

شىن ماحاببات كورگەم جوق ەشبىر جاننان

كەتتىم سودان ولەڭ بوپ.

و نەسى ەكەن؟

 

اڭعال ويدان الامىن نەگە سەكەم،

جوق نارسەنى مۇڭ ەتتىم،

و نەسى ەكەن؟

ايتايىن دەگەنىم بۇل ەمەس ەكەن؟

سۇراڭدارشى جۇرەكتەن،

و نەسى ەكەن؟!

 

Bu da neymiş؟

Üç günlük dünyanın ayıplarını

Söyleyemedim, ar saydım

Bu da neymiş؟

Yakalanmaz hayalleri varsaydım

Şaşa kaldım

Bu da neymiş؟

 

Birini bulmak hayal vatanı seven

Sevemez de demedim

Bu da neymiş؟

Gerçek aşkı görmedim hiç kimseden

Bundandır, bir şiir oluverdim

Bu da neymiş؟

 

Her şeyden neden şüphelenirim?

Yok şeyden hüzünlenirim

Bu da neymiş؟

Söylemek istediğim bu değilmiş؟

Sorun kalbimde

Bu da neymiş؟

 

حات

رەنجىتتىم...

قۇرىپ كەتسىن باتىلىم!

نازالاندىڭ، باتار كۇندەي اقىرىن...

قوس جۇرەكتىڭ اراسىندا – كوسموس،

قوس اۋىلدىڭ اراسى – مىڭ شاقىرىم.

 

كەلەشەكتىڭ كوك نۇر بوياپ جولاعىن،

مي ىشىندە سىرقىرايدى مول اعىن...

ماحاباتتىڭ ءوزىن ۇقپاي جۇرسەمدە،

ماشاقاتىن تۇسىنگەندەي بولامىن.

 

قاتەسىن كەش، مەندەي ىمىرت كىسىنىڭ،

باق سامعاۋى – ءبىر-اق ساتتىك ۇشىرىم.

كۇڭگىرت ءۇمىت حاتىن جازدىم وزىڭە،

قيالىمنان سورعالاتىپ قۇس ءۇنىن...

 

اتىرىڭنەن ارمان ءيىسى اڭقي ما؟

جاقىنداسام، جۇرەك-دەمىڭ شارپيدى-اۋ!..

سەن جىميساڭ – كوڭىلىم قوبىز تارتادى.

سەن مۇڭايساڭ: ءتان – ساداقا، جان – پيدا!

 

كۇن كوزىنەن ەستىلگەندە اق سۇر ءۇن،

ءبىز كەزدەيسوق كەزىككەنبىز...

جاقسى ىرىم؟..

سەنى ويلاسام:

جۇرەگىنەن داڭعىرا،

سوققىلايتىن باقسىمىن...

 

Mektup

 

Ben bilmem sevgi nedir

Zor mudur, değil midir?

Tahminimdir

Bir uçurum ki

Boşluk aşağı

Kalbin kesilmesidir

Müphem bir mektup 

Getirdim sana

Kuş sesleriyle

Hayallerimin kokularını saklayıp

Kuşların kanatlarına

Yüreğimin yangınını yükledim

Küçücük omuzlarına.

 

Tut ki

Bir gülüşün

Kalbimde büyür

Bir orkestra olur

Güneşlerimi doğurur

Tut ki

Bir gözyaşın

Batırır güneşlerimi.

 

İncinirsin

İncitir cesaretim.

Beynimde deli bir akıntı

Mavi bir ışık

Güçlü bir mavi ışık

Seni çağırır

Hayallerimi çağırır

Sevmek zorlaşır

Sevmek imkansızlaşır

Ama ben yine de

Yüreğimin güçlü şarkısıyla

Seni düşünürüm.

 

«قازاقستاننىڭ 100 جاڭا ەسىمى» جوباسىنىڭ جەڭىمپازى، اۋدارماشى، PhD دوكتورى قۋانىش جۇمابەك

فەيسبۋك پاراقشاسىنان

پىكىرلەر