116 ءتۇرلi يتتiڭ iشiندە قازاقتىڭ بايتوبەتi مەن قۇماي تازىعا جەتەرi جوق. بايتوبەت قاسقىرعا بەتپە-بەت كەلە الاتىندىعىمەن ەرەكشەلەنەدi. ال قۇماي تازىنىڭ جەلمەن جارىسار جۇيرiكتiگi بەسەنەدەن بەلگiلi.
قاسقىر مالدى جەيدi, قىرىپ سالادى. كەيدە تiپتi ادامنىڭ وزiنە شابۋىل جاسايدى. سوندا دا قازاق قاسقىردى ءتاڭiردiڭ سەرiسi, كوك جال، كوك ءبورi, سىرتتان، ابادان دەپ ماداقتايدى. ونى جاماندامايدى، بەيادەپ سوزبەن بالاعاتتامايدى. قازاقتىڭ وسى مiنەزiن ءتۇسiنۋ قيىن. بابالارىمىزدىڭ وسى قاسيەتi عىلىمي تۇرعىدا زەرتتەلiپ، دالەلدەنۋi قاجەت.
ال يت جانۋار بۇكiل ءومiرiن ادام بالاسىنا باعىشتاعان قۇلاق كەستi ادال قۇل. بiراق قازاق يتتi ماقتامايدى. ماقتاۋ ورنىنا جاعىمسىز تەڭەۋدiڭ كوبiن يتكە تەڭەيدi. مال-مۇلكiن، ءوزiن ادالدىقپەن قورعاي بiلگەن قۇلاق كەستi ادال قۇلىن قازاق نەگە جاعىمسىز كەيiپكەر رەتiندە اتايدى؟ مۇنى عىلىمي جولمەن باعالاعان ءجون.
باتىس عالىمدارىنىڭ بiرi يت پەن قاسقىر تەگiنiڭ سۇيەگiن تاۋىپ الىپ سوعان تومارك توس دەپ ءوز اتىن قويىپتى. سول عالىمنىڭ بولجامى بويىنشا، الگi تەكتەن تاراعان قاسقىر مەن يت 13 اتادان كەيiن بiرi — يت، بiرi — قاسقىر بولىپ ەكi ءتۇرلi جانۋارعا بولiنگەن. بiر اتادان تاراعان ەكi جانۋاردىڭ بiرi — قاسقىر ەرلiككە، قايسارلىققا بوي الدىرىپ، باتىر دا باتىل كوكجالعا اينالعان. ءوز الدىنا باعىت، باعدارى بار، وي، ارمان، تiلەگi بار ابادانعا اينالعان. بiزدiڭ قازاققا قاسقىردىڭ وسى قاسيەتتەرi ۇناسا كەرەك. ءوزiن، مالىن تارتىپ جەيتiن ەرلiگiن قادiرلەيتiن بولار. ونىڭ مالعا، ادامعا شابۋىل جاساعانداعى ايلا-ءتاسiلi, باتىلدىعى باعالاناتىن شىعار.
ادام بالاسىن اسىراۋشى جانۋارلار iشiندە قاسقىردىڭ الدىنا ەشقانداي جانۋار سالمايدى ەكەن. الەمدiك زەرتتەۋلەر ەسەبiندە جانۋارلار اسىراعان بالالاردىڭ 60 پايىزىن ازۋلى قاسقىر اپانىنا اپارىپ اسىراعان. مiنە، ءوز جاۋىنىڭ بالاسىن باۋىرىنا باسىپ وسiرەتiندiگi ءۇشiن دە قازاق قاسقىردى جاقسى كورگەن ءتارiزدi. قاسيەتتi بابامىز اشينانى قاسقىر اسىراپ جەتiلدiردi. اشينا تۇقىمى ءوسiپ-ءونiپ ەل بولدى. وسىناۋ اشينا ۇرپاعى قاسقىر اتتى جانۋاردى قۇرمەت تۇتتى. قاسقىردىڭ انالىق مەيiرiمiن، اق ءسۇتiن ۇمىتپاۋ — داعدىلى قالپىنان اينىمادى. سول تۇقىم ەل بولىپ تۋ تiككەندە، تۋ بەتiنە قاسقىر باسىن سالىپ، مەملەكەتتiك رامiزگە اينالدىردى. قاسقىردى جاعىمدى كەيiپكەر رەتiندە بەينەلەۋ، سومداۋ اشينادان قالعان سالت ەكەندiگi ايقىن.
تاقىرىپقا تۇزدىق:
ءال-فارابي بابامىز «اسپاننىڭ كوركi جۇلدىز، جەردiڭ كوركi ءۇن» دەگەن ەكەن. ال جەردەگi ءۇننiڭ جاعىمدى، جاعىمسىزى بار ەمەس پە؟ يت دەگەن ءۇي جانۋارى جاعىمسىپ قىڭسىلاۋ، قورقىپ قىڭسىلاۋ، قورقىپ ۇلۋ، iزدەپ ۇلۋ، قورعانىپ ءۇرۋ، قورعاپ ءۇرۋ، شاۋiلدەپ ءۇرۋ، شابەلەنiپ ءۇرۋ، ارسىلداپ ءۇرۋ، اۋپiلدەپ ءۇرۋ، قورقىپ ءۇرۋ، قورقىتىپ ءۇرۋ، ىرىلداۋ، ارىلداۋ سياقتى دىبىستار شىعارادى. وسى دىبىستاردىڭ قۇلاققا جاعىمدىسى جوققا ءتان.
يت نەگە جاعىمسىز كەيiپكەر؟ يتتi بارلىق جاماندىق اتاۋلىعا باۋليتىن قازاقتىڭ ءوزi, بiراق قازاق ءوز تاربيەسiن ءوزi مويىندامايدى. يتكە يت ءسوز ايتاتىن ادام ەكەنi راس قوي. يتتiڭ ايتاققا شاباتىندىعى، ماڭگi قۇلدىعى، ارسىزدىعى (قازاق باعاسى), شەكسiز دوستىعى بiزدiڭ ۇعىمدا ونىڭ بولمىسىن جاعىمسىز ەتە تۇسپەك.
ماڭتوبەت، بايتوبەت، تاۋتوبەت اتاۋلارىنىڭ ءتۇپ توركiنi نەنi بiلدiرەدi? ماڭتوبەت — ماڭعاز، سالماقتى، سابىرلى، سىرباز يت. «ماڭ-ماڭ توبەت، ماڭتوبەت» ءسوزiنiڭ ءتۇپ تامىرى دا وسىندا جاتىر. بايتوبەت — ءسوز توركiنiن ايتۋ وڭاي ەمەس. قازاقتا «بايبiشە» دەگەن ءسوز بار. «باي-بيشە» سوزiنە ۇڭiلە تۇسسەك، «باي» — شاڭىراق يەسi, مال يەسi, داۋلەت يەسi, قوجايىن بولىپ شىعادى. «بيشە» — بايدىڭ العاشقى قاتىنى، ورىنباسارى، ەكiنشi باستىق ەكەنi داۋ تۋدىرمايدى. سونداي-اق، بيiك تەرەك، ۇلكەن تەرەك، سىمباتتى تەرەك سەكiلدi قاسيەتتەردi بويىنا جيعان بايتەرەك ءسوزi دە ءسوزiمiزدi تۇزدىقتاي تۇسەرi ءشۇباسiز. ەندەشە، بايتوبەتتەگi «ءباي» دە مال يەسi, قورعاۋشى ۇعىمدارىمەن استاسىپ جاتقانى انىقتالادى. بايتوبەت — ۇلكەن توبەت. تاۋتوبەت — تاۋ، تاۋداي، ۇلكەن، iرi, ءداۋ، كەسەك دەگەننەن تۋعان ءسوز.
تاۋتوبەت. تاۋتوبەتتەر ۇيشiككە جاتپايدى. قار نەمەسە مۇز ۇستiنە جاتا سالسا دا، ايازعا ەش توڭبايدى. الەمدەگi 116 يت ءتۇرi iشiندە قازاقتىڭ تاۋتوبەتi ەڭ iرiسi بولىپ تابىلادى. ونىڭ كەۋدەسi, مويىنى، تۇمسىعى جۋان، باسى، اۋىزى ۇلكەن، تiستەرi iرi, ەزۋلەرi سالاقتاپ جۇرەدi. تۇمسىعى كەلتەلەۋ بولسا دا جۋان بولىپ كەلەدi.
تۇكتiلiگi ەكi ءتۇرلi — ءجۇنi قالىڭ، ۇزىن قىلشىقتى. باس ءجۇنi بەت-اۋزىن جاۋىپ تۇرادى. قۇلاقتارىن دا ءجۇن باسىپ العان. دەنەسiندە دە قالىڭ ءتۇبiت قاپتاعان. ەكiنشi تۇرiندە ءجۇنi ءسال تىقىرلاۋ، الايدا ءتۇبiتi قالىڭ شىعادى.
ماڭتوبەت. ماڭتوبەتتەر ءتۇن بويى مال كۇزەتiپ، كۇندiز مال ۇيىقتايدى. يتتiڭ وسى ءتۇرi عانا قاسقىرمەن جەكپە-جەككە شىعۋعا باتىلى بارادى. ماڭتوبەتتەردiڭ كەيبiرi, ءۇي يەسi قايتىس بولعاندا، سول ادامنىڭ مولاسىنا بارىپ، جاتىپ الادى. ولاردىڭ مولاعا بارىپ قايتىپ جۇرەتiندەرi دە بولادى.
يت كۇشiكتەگەندە كۇشiكتەردiڭ جەلكە تەرiسiنەن شىمشىپ ۇستاپ كوتەرگەندە داۋىس، دىبىس شىعارماعانى جاقسى يت بولادى دەپ قازاق حالقى سىن ايتادى.
تاز يت، تازى يت، تازا يت دەگەن سوزدەر بار. تاز يت — تاقىر، ءجۇنسiز، جاراقات دەگەن ۇعىم بەرەدi. قۇماي تازى — ءجۇنi اسا تاقىر، ناعىز قىرانعا بالانادى. ال تازى يت — بiر تۇقىم، بiر تەك، بiر ءتۇر، بiر ءناسiل دەگەنگە سايادى. تازا يت — تازا قاندى، تازا تەك، تازا تۇقىم، تازا ءناسiل، اسىل تۇقىم، اسىل تەك ۇعىمدارىنا ويىسادى. وسى ايتىلعان ءۇش توركiننiڭ قايسىسى دۇرىس ەكەن؟ البەتتە، انىقتاعان ءجون.
قۇماي تازى. «قىران قۇماي ەكi جۇمىرتقا تابادى، بiرi — قۇس قۇماي، ەكiنشiسi — قۇماي تازى» دەپ جوريدى بابالارىمىز ەرتەدەگi اڭىزدارىندا. «قۇماي تازىلار وتە جۇيرiك، اسا قىران بولادى. ويتكەنi ول قۇماي قۇستىڭ بالاسى، قۇماي قۇستىڭ ۇياسىنان الىنعان» دەپ سىر شەرتەدi حالىقتىڭ ءاپسانا الەمi. ال وسى اڭىزدى قازاق نەگە ايتقان؟
قىران قۇماي مەن بۇركiت بالاپاندارىن جىرتقىشتىققا باۋلۋ ءۇشiن «ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى iلەسiڭ» دەگەندەي، تۇلكi, قارساقتىڭ، كەيدە تiپتi يتتiڭ كۇشiكتەرiن، كەيدە قوڭىر اڭداردىڭ لاقتارى مەن قوزىلارىن كوتەرiپ الىپ كەتiپ، تiرiدەي ۇياعا اپارىپ تاستايدى. قىران قۇستىڭ بالاپاندارى الگi «ولجانىڭ» كوبiن باسىپ جەسە دە، كەيبiرiمەن ەرمەكتەپ ويناپ، بiرگە ءومiر كەشەدi. وسى ورايلى مۇمكiندiكتi تازى يتتiڭ قۋ كۇشiكتەرi پايدالانىپ قالاتىن بولسا كەرەك. قىران اكەلگەن تاماقتى بالاپان مەن كۇشiك ءبولiسiپ جەيدi. وسىنداي دوستاسقان ءومiر اياقتالىپ، بالاپان ۇيادان ۇشىپ كەتكەندە تازى كۇشiك ۇيادا قالادى. بيiك جارتاس بەتiندەگi قۇماي ۇياسىندا جاپادان جالعىز شوشىنا، زارىعا قىڭقىلداعان كۇشiكتiڭ داۋىسى ساياتشىلار، مالشىلار قۇلاعىنا شالىنسا، ادەتتە ولار نە دەۋشi ەدi? «قىران قۇمايدىڭ ۇياسىنان يتتiڭ قاڭقىلى، ۇلىعان داۋىسى شىعادى. قىران قۇمايدىڭ جۇمىرتقاسىن جارىپ شىققان يتتi الالىق» دەمەي مە؟ ەندi وسى كۇشiك «قۇماي قۇستىڭ جۇمىرتقاسىنان شىققان» دەگەن كۋالiكتiڭ تاراۋىنا سەرپiن بەرەرi انىق. الگi كۇشiك قىران شىقسا، قىران قۇماي قۇستان تۋعاندىعى دارiپتەلمەي مە، ەل iشiندە ونىڭ قۇستان تۋعاندىعىنا سەنiم ارتپاي ما؟
يت پەن قۇستىڭ بiرiنەن بiرi تۋار بيولوگيالىق مۇمكiندiگi جوقتىعىنا قاراماي، قازاق ەلiندە «قۇماي تازى» دەگەن يت بار. تازى يتتiڭ ءتۇرi, تۇقىمى كوپ. سونىڭ iشiندە قۇماي تازى اتالاتىن تەك — وتە تىقىر، جارعاق قۇلاق، سالىق ءتوس، تار مىقىندى، بۇلشىق ساندى، شىمىر مويىن، تiك قاباق، اۋىزدى، ازۋلى، سەزiمتال، كورگiش، قاعىلەز، ساق، وتە تەز، وتە جۇيرiك بولىپ كەلەدi. ودان قاشقان تۇلكi قۇتىلمايدى. سوندىقتان «قاناتسىز بولسا دا، ارعى تەگi قىران عوي، تەگiنە تارتقان-اۋ، پاتشاعار» دەيتiن ماداق ۇزiلمەيدi.
قازاقتىڭ قۇماي تازىلارى وتە تاقىر بولعاندىقتان ۇيدە، توسەكتە، توردە جاتا بەرەدi. سىرتقا وزدiگiنەن شىعىپ، وزدiگiنەن قايتىپ كiرۋگە ابدەن داعدىلانعان. ەگەر ونى سىرتقا جاتقىزۋعا تۋرا كەلسە، استى-ۇستiنە قاباتتاپ كيiز توسەلiپ، جابىلادى. قالايدا ول جىلى جاتۋعا تيiستi. قىستىڭ ايازدى كۇندەرiندە اڭعا شىققان قۇماي تازىلار ات ۇستiندەگi يەسiنiڭ الدىنا سەكiرiپ شىعىپ قاپتال توننىڭ ەتەگiنiڭ استىنا كiرiپ الىپ تۇمسىعىن سىرتقا شىعارىپ سىعالاپ جاتادى. تۇلكi, قارساق، قويان، قوڭىر اڭدار كورiنگەندە ەتەكتiڭ استىنان قارعىپ شىعىپ قۋالاي جونەلەدi.
ولجالانعان تۇلكiنi اڭشى قانجىعاسىنا بايلاپ، اتقا قايتا مiنگەندە تازى تاعى دا يەسiنiڭ الدىنا قارعىپ شىعىپ سەڭسەڭ تون ەتەگiنiڭ استىنا كiرiپ، جالتاڭ قاعىپ، جورتار جاققا تەسiلە قاراپ، اڭ ۇشىراسسا، اتىلىپ شىعۋعا ءازiر تۇرادى. بۇل قاقاعان اياز كۇندەرi قۇماي تازى مەن اڭشى اراسىنداعى قول قويىلعان كەلiسiمدi مۇلتiكسiز ورىنداپ جاتقانداي اسەر بەرەدi. يتi مەن يەسi بiرiن-بiرi قاباعىنان تانىسادى.
قۇماي قۇس. قازاق دالاسىندا قىران قۇماي، جەمتiكشi قۇماي بار. بiراق قىران قۇماي سانى تىم از. ونىڭ سانى نەگە ازايدى؟
تۇرiكمەن ەلiندە «قىران قۇمايدىڭ كولەڭكەسi تۇسكەن ادام باقىتتى بولادى» دەگەن ءسوز ايتىلادى.
ايگiلi عالىم الكەي مارعۇلان اعامىز «قىران قۇماي بۇرىن بولعان. بiراق قازiر جوق شىعار، بولسا، پامير تاۋىندا بولۋى مۇمكiن» دەيدi.
1945 جىلدىڭ قىسىندا ءحانتاڭiرi تاۋىنىڭ قىتاي جاق قاپتالىندا تولىمباي اقساقال مال قىستاعىندا قويعا شۇيiلگەن الىپ قۇستى كورگەن. «كەيدە قويدى كوتەرiپ كەتەدi, كەيدە ادامعا شابۋىل جاسايدى» دەپتi قارت. وسىعان قاراعاندا، قۇماي ءالi بار. ايتسە دە، توقتى-تورىم، قوزى-لاق بولماسا، تiرi سالماعى 70-80 كەلi كەلەتiن قويدى كوتەرiپ الىپ كەتتi دەۋ تىم سەنiمسiز.
2006 جىلى ناۋرىز ايىندا توي وتكiزۋگە قازىعۇرت تاۋىنا باردىم. مەنi بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتارى امانبەك اقايۇلى الىپ ءجۇردi. اڭگiمە اراسىندا قىران قۇماي تiلگە تيەك ەتiلدi. امانبەك «سوناۋ 1980 جىلدارى وڭتۇستiك قازاقستان وبلىسىنداعى «اقسۋ-جاباعالى» قورىعىندا جۇمىس iستەگەن كەزiندە قىستىڭ كۇنi بiر الىپ قۇس قورىق جەرiنە جۇمىرتقا سالعان. سول قۇس اتىلىپ الىنىپ، دەنەسi قورىقتا ساقتالدى. كەرiلگەن دەنەسi 3 مەترگە جەتتi» دەدi. وسى قۇس قۇماي بولار…
جاعدا بابالىقۇلى، ەتنوگراف،
«دالا مەن قالا»،
2008 جىل
