116 túrli ıttiń ishinde qazaqtyń báıtóbeti men qumaı tazyǵa jeteri joq. Báıtóbet qasqyrǵa betpe-bet kele alatyndyǵymen erekshelenedi. Al qumaı tazynyń jelmen jarysar júıriktigi beseneden belgili.
Qasqyr maldy jeıdi, qyryp salady. Keıde tipti adamnyń ózine shabýyl jasaıdy. Sonda da qazaq qasqyrdy táńirdiń serisi, kók jal, kók bóri, syrttan, abadan dep madaqtaıdy. Ony jamandamaıdy, beıádep sózben balaǵattamaıdy. Qazaqtyń osy minezin túsiný qıyn. Babalarymyzdyń osy qasıeti ǵylymı turǵyda zerttelip, dáleldenýi qajet.
Al ıt janýar búkil ómirin adam balasyna baǵyshtaǵan qulaq kesti adal qul. Biraq qazaq ıtti maqtamaıdy. Maqtaý ornyna jaǵymsyz teńeýdiń kóbin ıtke teńeıdi. Mal-múlkin, ózin adaldyqpen qorǵaı bilgen qulaq kesti adal qulyn qazaq nege jaǵymsyz keıipker retinde ataıdy? Muny ǵylymı jolmen baǵalaǵan jón.
Batys ǵalymdarynyń biri ıt pen qasqyr teginiń súıegin taýyp alyp soǵan Tomark Tos dep óz atyn qoıypty. Sol ǵalymnyń boljamy boıynsha, álgi tekten taraǵan qasqyr men ıt 13 atadan keıin biri — ıt, biri — qasqyr bolyp eki túrli janýarǵa bólingen. Bir atadan taraǵan eki janýardyń biri — qasqyr erlikke, qaısarlyqqa boı aldyryp, batyr da batyl kókjalǵa aınalǵan. Óz aldyna baǵyt, baǵdary bar, oı, arman, tilegi bar Abadanǵa aınalǵan. Bizdiń qazaqqa qasqyrdyń osy qasıetteri unasa kerek. Ózin, malyn tartyp jeıtin erligin qadirleıtin bolar. Onyń malǵa, adamǵa shabýyl jasaǵandaǵy aıla-tásili, batyldyǵy baǵalanatyn shyǵar.
Adam balasyn asyraýshy janýarlar ishinde qasqyrdyń aldyna eshqandaı janýar salmaıdy eken. Álemdik zertteýler esebinde janýarlar asyraǵan balalardyń 60 paıyzyn azýly qasqyr apanyna aparyp asyraǵan. Mine, óz jaýynyń balasyn baýyryna basyp ósiretindigi úshin de qazaq qasqyrdy jaqsy kórgen tárizdi. Qasıetti babamyz Ashınany qasqyr asyrap jetildirdi. Ashına tuqymy ósip-ónip el boldy. Osynaý Ashına urpaǵy qasqyr atty janýardy qurmet tutty. Qasqyrdyń analyq meıirimin, aq sútin umytpaý — daǵdyly qalpynan aınymady. Sol tuqym el bolyp tý tikkende, tý betine qasqyr basyn salyp, memlekettik rámizge aınaldyrdy. Qasqyrdy jaǵymdy keıipker retinde beıneleý, somdaý Ashınadan qalǵan salt ekendigi aıqyn.
Taqyrypqa tuzdyq:
ál-Farabı babamyz «Aspannyń kórki juldyz, jerdiń kórki ún» degen eken. Al jerdegi únniń jaǵymdy, jaǵymsyzy bar emes pe? It degen úı janýary jaǵymsyp qyńsylaý, qorqyp qyńsylaý, qorqyp ulý, izdep ulý, qorǵanyp úrý, qorǵap úrý, sháýildep úrý, shábelenip úrý, arsyldap úrý, áýpildep úrý, qorqyp úrý, qorqytyp úrý, yryldaý, aryldaý sııaqty dybystar shyǵarady. Osy dybystardyń qulaqqa jaǵymdysy joqqa tán.
It nege jaǵymsyz keıipker? Itti barlyq jamandyq ataýlyǵa baýlıtyn qazaqtyń ózi, biraq qazaq óz tárbıesin ózi moıyndamaıdy. Itke ıt sóz aıtatyn adam ekeni ras qoı. Ittiń aıtaqqa shabatyndyǵy, máńgi quldyǵy, arsyzdyǵy (qazaq baǵasy), sheksiz dostyǵy bizdiń uǵymda onyń bolmysyn jaǵymsyz ete túspek.
Mańtóbet, báıtóbet, taýtóbet ataýlarynyń túp tórkini neni bildiredi? Mańtóbet — mańǵaz, salmaqty, sabyrly, syrbaz ıt. «Mań-mań tóbet, Mańtóbet» sóziniń túp tamyry da osynda jatyr. Báıtóbet — sóz tórkinin aıtý ońaı emes. Qazaqta «báıbishe» degen sóz bar. «Baı-bıshe» sózine úńile tússek, «baı» — shańyraq ıesi, mal ıesi, dáýlet ıesi, qojaıyn bolyp shyǵady. «Bıshe» — baıdyń alǵashqy qatyny, orynbasary, ekinshi bastyq ekeni daý týdyrmaıdy. Sondaı-aq, bıik terek, úlken terek, symbatty terek sekildi qasıetterdi boıyna jıǵan báıterek sózi de sózimizdi tuzdyqtaı túseri shúbásiz. Endeshe, báıtóbettegi «báı» de mal ıesi, qorǵaýshy uǵymdarymen astasyp jatqany anyqtalady. Báıtóbet — úlken tóbet. Taýtóbet — taý, taýdaı, úlken, iri, dáý, kesek degennen týǵan sóz.
Taýtóbet. Taýtóbetter úıshikke jatpaıdy. Qar nemese muz ústine jata salsa da, aıazǵa esh tońbaıdy. Álemdegi 116 ıt túri ishinde qazaqtyń taýtóbeti eń irisi bolyp tabylady. Onyń keýdesi, moıyny, tumsyǵy jýan, basy, aýyzy úlken, tisteri iri, ezýleri salaqtap júredi. Tumsyǵy kelteleý bolsa da jýan bolyp keledi.
Túktiligi eki túrli — júni qalyń, uzyn qylshyqty. Bas júni bet-aýzyn jaýyp turady. Qulaqtaryn da jún basyp alǵan. Denesinde de qalyń túbit qaptaǵan. Ekinshi túrinde júni sál tyqyrlaý, alaıda túbiti qalyń shyǵady.
MańtÓbet. Mańtóbetter tún boıy mal kúzetip, kúndiz mal uıyqtaıdy. Ittiń osy túri ǵana qasqyrmen jekpe-jekke shyǵýǵa batyly barady. Mańtóbetterdiń keıbiri, úı ıesi qaıtys bolǵanda, sol adamnyń molasyna baryp, jatyp alady. Olardyń molaǵa baryp qaıtyp júretinderi de bolady.
It kúshiktegende kúshikterdiń jelke terisinen shymshyp ustap kótergende daýys, dybys shyǵarmaǵany jaqsy ıt bolady dep qazaq halqy syn aıtady.
Taz ıt, tazy ıt, taza ıt degen sózder bar. Taz ıt — taqyr, júnsiz, jaraqat degen uǵym beredi. Qumaı tazy — júni asa taqyr, naǵyz qyranǵa balanady. Al tazy ıt — bir tuqym, bir tek, bir túr, bir násil degenge saıady. Taza ıt — taza qandy, taza tek, taza tuqym, taza násil, asyl tuqym, asyl tek uǵymdaryna oıysady. Osy aıtylǵan úsh tórkinniń qaısysy durys eken? Álbette, anyqtaǵan jón.
Qumaı tazy. «Qyran qumaı eki jumyrtqa tabady, biri — qus qumaı, ekinshisi — qumaı tazy» dep jorıdy babalarymyz ertedegi ańyzdarynda. «Qumaı tazylar óte júırik, asa qyran bolady. Óıtkeni ol qumaı qustyń balasy, qumaı qustyń uıasynan alynǵan» dep syr shertedi halyqtyń ápsana álemi. Al osy ańyzdy qazaq nege aıtqan?
Qyran qumaı men búrkit balapandaryn jyrtqyshtyqqa baýlý úshin «uıada ne kórseń, ushqanda sony ilesiń» degendeı, túlki, qarsaqtyń, keıde tipti ıttiń kúshikterin, keıde qońyr ańdardyń laqtary men qozylaryn kóterip alyp ketip, tirideı uıaǵa aparyp tastaıdy. Qyran qustyń balapandary álgi «oljanyń» kóbin basyp jese de, keıbirimen ermektep oınap, birge ómir keshedi. Osy oraıly múmkindikti tazy ıttiń qý kúshikteri paıdalanyp qalatyn bolsa kerek. Qyran ákelgen tamaqty balapan men kúshik bólisip jeıdi. Osyndaı dostasqan ómir aıaqtalyp, balapan uıadan ushyp ketkende tazy kúshik uıada qalady. Bıik jartas betindegi qumaı uıasynda japadan jalǵyz shoshyna, zaryǵa qyńqyldaǵan kúshiktiń daýysy saıatshylar, malshylar qulaǵyna shalynsa, ádette olar ne deýshi edi? «Qyran qumaıdyń uıasynan ıttiń qańqyly, ulyǵan daýysy shyǵady. Qyran qumaıdyń jumyrtqasyn jaryp shyqqan ıtti alalyq» demeı me? Endi osy kúshik «qumaı qustyń jumyrtqasynan shyqqan» degen kýáliktiń taraýyna serpin bereri anyq. Álgi kúshik qyran shyqsa, qyran qumaı qustan týǵandyǵy dáriptelmeı me, el ishinde onyń qustan týǵandyǵyna senim artpaı ma?
It pen qustyń birinen biri týar bıologııalyq múmkindigi joqtyǵyna qaramaı, qazaq elinde «qumaı tazy» degen ıt bar. Tazy ıttiń túri, tuqymy kóp. Sonyń ishinde qumaı tazy atalatyn tek — óte tyqyr, jarǵaq qulaq, salyq tós, tar myqyndy, bulshyq sandy, shymyr moıyn, tik qabaq, aýyzdy, azýly, sezimtal, kórgish, qaǵylez, saq, óte tez, óte júırik bolyp keledi. Odan qashqan túlki qutylmaıdy. Sondyqtan «qanatsyz bolsa da, arǵy tegi qyran ǵoı, tegine tartqan-aý, pátshaǵar» deıtin madaq úzilmeıdi.
Qazaqtyń qumaı tazylary óte taqyr bolǵandyqtan úıde, tósekte, tórde jata beredi. Syrtqa ózdiginen shyǵyp, ózdiginen qaıtyp kirýge ábden daǵdylanǵan. Eger ony syrtqa jatqyzýǵa týra kelse, asty-ústine qabattap kıiz tóselip, jabylady. Qalaıda ol jyly jatýǵa tıisti. Qystyń aıazdy kúnderinde ańǵa shyqqan qumaı tazylar at ústindegi ıesiniń aldyna sekirip shyǵyp qaptal tonnyń eteginiń astyna kirip alyp tumsyǵyn syrtqa shyǵaryp syǵalap jatady. Túlki, qarsaq, qoıan, qońyr ańdar kóringende etektiń astynan qarǵyp shyǵyp qýalaı jóneledi.
Oljalanǵan túlkini ańshy qanjyǵasyna baılap, atqa qaıta mingende tazy taǵy da ıesiniń aldyna qarǵyp shyǵyp seńseń ton eteginiń astyna kirip, jaltań qaǵyp, jortar jaqqa tesile qarap, ań ushyrassa, atylyp shyǵýǵa ázir turady. Bul qaqaǵan aıaz kúnderi qumaı tazy men ańshy arasyndaǵy qol qoıylǵan kelisimdi múltiksiz oryndap jatqandaı áser beredi. Iti men ıesi birin-biri qabaǵynan tanysady.
Qumaı qus. Qazaq dalasynda qyran qumaı, jemtikshi qumaı bar. Biraq qyran qumaı sany tym az. Onyń sany nege azaıdy?
Túrikmen elinde «qyran qumaıdyń kóleńkesi túsken adam baqytty bolady» degen sóz aıtylady.
Áıgili ǵalym Álkeı Marǵulan aǵamyz «qyran qumaı buryn bolǵan. Biraq qazir joq shyǵar, bolsa, Pamır taýynda bolýy múmkin» deıdi.
1945 jyldyń qysynda Hantáńiri taýynyń qytaı jaq qaptalynda Tolymbaı aqsaqal mal qystaǵynda qoıǵa shúıilgen alyp qusty kórgen. «Keıde qoıdy kóterip ketedi, keıde adamǵa shabýyl jasaıdy» depti qart. Osyǵan qaraǵanda, qumaı áli bar. Áıtse de, toqty-torym, qozy-laq bolmasa, tiri salmaǵy 70-80 keli keletin qoıdy kóterip alyp ketti deý tym senimsiz.
2006 jyly naýryz aıynda toı ótkizýge Qazyǵurt taýyna bardym. Meni bıologııa ǵylymdarynyń doktary Amanbek Aqaıuly alyp júrdi. Áńgime arasynda qyran qumaı tilge tıek etildi. Amanbek «sonaý 1980 jyldary Ońtústik Qazaqstan oblysyndaǵy «Aqsý-Jabaǵaly» qoryǵynda jumys istegen kezinde qystyń kúni bir alyp qus qoryq jerine jumyrtqa salǵan. Sol qus atylyp alynyp, denesi qoryqta saqtaldy. Kerilgen denesi 3 metrge jetti» dedi. Osy qus qumaı bolar…
Jaǵda BABALYQULY, etnograf,
«Dala men qala»,
2008 jyl
