جەتى قازىنانىڭ ءبىرى سانالاتىن يت قادىم زاماننان بەرى ادامنىڭ سەنىمدى سەرىگى بولىپ كەلەدى. ءۇيىنىڭ تورىنە شىعارماسا دا قارعىباۋ تاعىپ، ءتورت اياقتى دوسىن قازاق قاشاندا جاقسى كورەدى. «ءيتىڭ ۇرى…» دەگەن اداممەن ۇستاسا كەتەتىن قىزىق مىنەزى تاعى بار.
قۇماي تازى سالىپ، قيقۋلاتىپ اڭعا شىققان اتالارىمىزدىڭ سەنىمدى سەرىگىنە دەگەن قۇمارلىعى تاڭعا ايتسا تاۋسىلمايتىن اڭگىمە. اتى الىسقا كەتىپ، ارلان العان تازىلارىن ءبىر قىزدىڭ قالىڭمالىنا جەتەرلىك جىلقىعا ايىرباستاماعاندار دا بولعان دەسەدى كەزىندە. جەلدەن جۇيرىك سول تازىلاردىڭ تۇقىمى بۇگىندە قۇرىپ كەتتى دەۋ-دەن اۋلاقپىز، بىراق سونداي قاۋىپتىڭ بارى راس. قۇمدى، تاۋلى، اڭ اۋلاۋعا قولايلى اۋدانداردا عانا بولماسا، قازىر قالاعا جاقىن جەردەن تازىنى كورۋ مۇراجايداعى جادىگەردى تاماشالاعانمەن بىردەي. ودان بەرىدە قازاقى توبەتتەرىمىز دە «قايداسىڭ؟» دەپ ىزدەتتىرەتىندەي جاعدايعا جەتىڭكىرەپ قالدى. دالىرەك ايتقاندا يت تۇقىمى ازىپ بارادى. باسى ايۋدىكىندەي، ءىرى دەنەلى قازاقى يت قازىر قالتاسى قالىڭداردىڭ ءۇي كۇزەتشىسىنە اينالعان. كوبى تۋا سالىسىمەن، باس سالاتىن ءتۇرلى اۋرۋلارعا قارسى ۆاكتسينا ەگىلمەگەندىكتەن ەرتە ءولىپ قالادى. ونى الپەشتەپ، ۋاقتىسىمەن ءدارىسىن سالدىرىپ، باعىپ-قاعىپ وتىراتىن قازەكەڭ قايدا؟
1939 جىلى قازاقستاندا تازىنىڭ سانى — 7 مىڭ، ال توبەت 19 مىڭعا جەتەقابىل بولعان ەكەن. ال بۇگىندە ەلىمىز بويىنشا تازىنىڭ 300-دەي، قازاقى توبەتتىڭ 1 مىڭعا جەتەر-جەتپەس قانا تۇقىمى قالىپتى. دابىل قاعارلىقتاي-اق جاعداي. قولعا الىپ قورعاماسا، اينالدىرعان از عانا جىل ىشىندە «قىزىل كىتاپقا» ەنۋى دە عاجاپ ەمەس. «قىزىل كىتاپ» دەمەكشى، 2003 جىلى اسىل تۇقىمدى ءۇي جانۋارلارى مەن جابايى اڭداردى قورعاۋ تۋرالى قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ قاۋلىسى شىققان بولاتىن. ايتسە دە، قاۋلىدان قايران بولمايتىن ءتۇرى بار. ويتكەنى، تازا قاندى يتتەردى قورعاۋ، ساقتاۋ تۋرالى جازىلعان بىردە-ءبىر باپ جوق. سول سەبەپتى، تازىمىز بەن توبەتىمىز قازاقستاننىڭ «قىزىل كىتابىنا» ەنبەي قالعان. ماماندار ۇلتتىق برەند بولاتىنداي اسىل تۇقىمدى يتتەرىمىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن اسا ماڭىزى بار ەكەندىگىن تامسانىپ ايتادى دا قويادى.
الەمدە يەسىنە پالەنباي مىڭ دوللار تابىس تۇسىرەتىن وتە باي يتتەر دە بار. ولاردىڭ ءتۇرلى بايقاۋلارعا قاتىسىپ، العان مەدالدارىنىڭ ءوزى ءبىر توبە. يت جۇگىرتۋدەن، يت توبەلەستەن وزىپ شىققان ولاردىڭ كۇشىكتەرى دە وتە قىمبات. ءارى تۇقىمىنىڭ تەكتىلىگى دە ەسكەرىلەدى. ماسەلەن، اكەسى تيان-شاندىق تايگان، شەشەسى ەۋروپالىق بلادگاۋند دەسە ءبىتتى. ودان بەرىدە اكەسى چەمپيون، شەشەسى كانديدات دەسە دە كوكەسىنىڭ قۇنىن سۇراپ، شارىقتاتىپ اكەتەدى. بىراق سول مەدالدى يتتەردىڭ قاتارىنان قازاقى توبەت كورىنبەيدى. قوي باعۋدان قولى تيمەي ءجۇر مە، الدە… ولاردىڭ تۇقىمىنىڭ تىم ازايىپ كەتۋىنىڭ دە ءتۇرلى سەبەپتەرى بار. بىرىنشىدەن، ۇركىنشىلىك جىلدارى باي يەلەرىمەن ارعى بەتكە اسىپ كەتتى. ەكىنشىدەن، كەزىندە شولاقبەلسەندىلەردىڭ كەسىرىنەن ىندەت قاداعالاۋ ستانساسى ماماندارىنىڭ سىلتاۋىمەن يت اتقىشتاردىڭ قاراۋىلىنا ىلىگىپ قىرىلدى. ۇشىنشىدەن، سوعىس جىلدارىندا يتتەردى مايدانعا اتتاندىرۋ دا قازاقى توبەتتەردىڭ سيرەكسۋىنە سەبەپ بولدى. ارقاسىنا گراناتا بايلاپ، جاۋ تانكتەرىن جارىپ جىبەرۋگە پايدالانعان قايران سول قازاقى توبەتتەردىڭ ەرلىگى ەلەنبەدى-اۋ! تەك ەل اۋزىندا ايتىلعانى بولماسا… ءۇي كۇزەتىپ، قوي دا قايىرىساتىن، ادامنىڭ سەنىمدى سەرىگى ءيتتى باعالامايتىن ادەتىمىز جانە بار.
تۇركىمەنستان، وزبەكستان، كاۆكازدا ۇيلەنۋ تويلارىندا يت توبەلەستىرۋ ادەتكە اينالعان. سول ءۇشىن ولار اسىلتۇقىمدى يتتەردىڭ تۇقىمىن كوبەيتىپ، باپتايدى. تۇركىمەندەردىڭ احالتەكە جىلقىسىمەن اتى شىقسا، ەندى الاباي يتىمەن دە اتى اسقاقتاپ تۇر. ونى قورعاۋدى تۇركىمەندەر مەملەكەتتىك دەڭگەيدە شەشىپ قويعان. الاباي تۇقىمدى ءيتتى شەكارادان شەتكە شىعارۋ مۇمكىن ەمەس. شەكارادان شىعارىپ، قولعا تۇسكەن ادام باس بوستاندىعىنان ايىرىلادى. بۇگىندە تۇركىمەنستاندا احالتەكە جىلقىسى مەن الاباي ءيتىن وسىرۋگە ارنالعان ارنايى باعدارلامالار قولعا الىنعان. ولاردا تۇقىمىن اسىلداندىرۋ ءۇشىن ارنايى زەرتحانا، پيتومنيك، ءتىپتى زاۋىتتار سالىنعان. وسىلايشا، ولار ۇلتتىق ماقتانىشتارىن ساقتاپ قانا قويماي، تۇقىمىن كوبەيتىپ ساتىپ، شاش ەتەكتەن پايدا تاۋىپ وتىر.
بىزگە ءالى دە كەش ەمەس. تازا قاندى يتتەردىڭ سانىن كوبەيتۋ ءۇشىن زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، يتتەردى باپتاپ وسىرەتىن ارنايى ورىندار اشۋ قاجەت. ول ءۇشىن نيەت بولسا بولعانى. ايۋداي ازۋلى ارلاندارىمىزدى قورعاۋعا الىپ، تۇقىمىن كوبەيتۋدى ەشكىم ەسكەرمەي وتىرعانى وكىنىشتى. ەندى ءبىراز جىلدان سوڭ ونسىز دا از قالعان قازاقى تۇقىمدى يتتەن مۇلدەم ايىرىلىپ قالۋىمىز ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان دا قازاقى توبەت پەن تازىنى قورعاۋدى بۇگىننەن قولعا الۋ كەرەك. ايتپەسە، قىمىزىمىزعا يەلىك ەتكەن نەمىستەر سياقتى تاعى ءبىر پىسىقتاردىڭ شىعا كەلمەسىنە كىم كەپىل؟..
گۇلجان كوشەروۆا
