Jetı qazynanyŋ bırı sanalatyn it qadym zamannan berı adamnyŋ senımdı serıgı bolyp keledı. Üiınıŋ törıne şyǧarmasa da qarǧybau taǧyp, tört aiaqty dosyn qazaq qaşanda jaqsy köredı. «İtıŋ ūry…» degen adammen ūstasa ketetın qyzyq mınezı taǧy bar.
Qūmai tazy salyp, qiqulatyp aŋǧa şyqqan atalarymyzdyŋ senımdı serıgıne degen qūmarlyǧy taŋǧa aitsa tausylmaityn äŋgıme. Aty alysqa ketıp, arlan alǧan tazylaryn bır qyzdyŋ qalyŋmalyna jeterlık jylqyǧa aiyrbastamaǧandar da bolǧan desedı kezınde. Jelden jüirık sol tazylardyŋ tūqymy bügınde qūryp kettı deu-den aulaqpyz, bıraq sondai qauıptıŋ bary ras. Qūmdy, tauly, aŋ aulauǧa qolaily audandarda ǧana bolmasa, qazır qalaǧa jaqyn jerden tazyny köru mūrajaidaǧy jädıgerdı tamaşalaǧanmen bırdei. Odan berıde qazaqy töbetterımız de «qaidasyŋ?» dep ızdettıretındei jaǧdaiǧa jetıŋkırep qaldy. Dälırek aitqanda it tūqymy azyp barady. Basy aiudıkındei, ırı denelı qazaqy it qazır qaltasy qalyŋdardyŋ üi küzetşısıne ainalǧan. Köbı tua salysymen, bas salatyn türlı aurularǧa qarsy vaksina egılmegendıkten erte ölıp qalady. Ony älpeştep, uaqtysymen därısın saldyryp, baǧyp-qaǧyp otyratyn qazekeŋ qaida?
1939 jyly Qazaqstanda tazynyŋ sany — 7 myŋ, al töbet 19 myŋǧa jeteqabyl bolǧan eken. Al bügınde elımız boiynşa tazynyŋ 300-dei, qazaqy töbettıŋ 1 myŋǧa jeter-jetpes qana tūqymy qalypty. Dabyl qaǧarlyqtai-aq jaǧdai. Qolǧa alyp qorǧamasa, ainaldyrǧan az ǧana jyl ışınde «Qyzyl kıtapqa» enuı de ǧajap emes. «Qyzyl kıtap» demekşı, 2003 jyly asyl tūqymdy üi januarlary men jabaiy aŋdardy qorǧau turaly Qazaqstan Ükımetınıŋ qaulysy şyqqan bolatyn. Äitse de, qaulydan qairan bolmaityn türı bar. Öitkenı, taza qandy itterdı qorǧau, saqtau turaly jazylǧan bırde-bır bap joq. Sol sebeptı, tazymyz ben töbetımız Qazaqstannyŋ «Qyzyl kıtabyna» enbei qalǧan. Mamandar ūlttyq brend bolatyndai asyl tūqymdy itterımızdıŋ elımız üşın asa maŋyzy bar ekendıgın tamsanyp aitady da qoiady.
Älemde iesıne pälenbai myŋ dollar tabys tüsıretın öte bai itter de bar. Olardyŋ türlı baiqaularǧa qatysyp, alǧan medaldarynyŋ özı bır töbe. İt jügırtuden, it töbelesten ozyp şyqqan olardyŋ küşıkterı de öte qymbat. Ärı tūqymynyŋ tektılıgı de eskerıledı. Mäselen, äkesı tian-şandyq taigan, şeşesı europalyq bladgaund dese bıttı. Odan berıde äkesı chempion, şeşesı kandidat dese de kökesınıŋ qūnyn sūrap, şaryqtatyp äketedı. Bıraq sol medaldı itterdıŋ qatarynan qazaqy töbet körınbeidı. Qoi baǧudan qoly timei jür me, älde… Olardyŋ tūqymynyŋ tym azaiyp ketuınıŋ de türlı sebepterı bar. Bırınşıden, ürkınşılık jyldary bai ielerımen arǧy betke asyp kettı. Ekınşıden, kezınde şolaqbelsendılerdıŋ kesırınen ındet qadaǧalau stansasy mamandarynyŋ syltauymen it atqyştardyŋ qarauylyna ılıgıp qyryldy. Üşınşıden, soǧys jyldarynda itterdı maidanǧa attandyru da qazaqy töbetterdıŋ sireksuıne sebep boldy. Arqasyna granata bailap, jau tankterın jaryp jıberuge paidalanǧan qairan sol qazaqy töbetterdıŋ erlıgı elenbedı-au! Tek el auzynda aitylǧany bolmasa… Üi küzetıp, qoi da qaiyrysatyn, adamnyŋ senımdı serıgı ittı baǧalamaityn ädetımız jäne bar.
Türkımenstan, Özbekstan, Kavkazda üilenu toilarynda it töbelestıru ädetke ainalǧan. Sol üşın olar asyltūqymdy itterdıŋ tūqymyn köbeitıp, baptaidy. Türkımenderdıŋ Ahalteke jylqysymen aty şyqsa, endı Alabai itımen de aty asqaqtap tūr. Ony qorǧaudy türkımender memlekettık deŋgeide şeşıp qoiǧan. Alabai tūqymdy ittı şekaradan şetke şyǧaru mümkın emes. Şekaradan şyǧaryp, qolǧa tüsken adam bas bostandyǧynan aiyrylady. Bügınde Türkımenstanda Ahalteke jylqysy men Alabai itın ösıruge arnalǧan arnaiy baǧdarlamalar qolǧa alynǧan. Olarda tūqymyn asyldandyru üşın arnaiy zerthana, pitomnik, tıptı zauyttar salynǧan. Osylaişa, olar ūlttyq maqtanyştaryn saqtap qana qoimai, tūqymyn köbeitıp satyp, şaş etekten paida tauyp otyr.
Bızge älı de keş emes. Taza qandy itterdıŋ sanyn köbeitu üşın zertteu jūmystaryn jürgızıp, itterdı baptap ösıretın arnaiy oryndar aşu qajet. Ol üşın niet bolsa bolǧany. Aiudai azuly arlandarymyzdy qorǧauǧa alyp, tūqymyn köbeitudı eşkım eskermei otyrǧany ökınıştı. Endı bıraz jyldan soŋ onsyz da az qalǧan qazaqy tūqymdy itten müldem aiyrylyp qaluymyz äbden mümkın. Sondyqtan da qazaqy töbet pen tazyny qorǧaudy bügınnen qolǧa alu kerek. Äitpese, qymyzymyzǧa ielık etken nemıster siiaqty taǧy bır pysyqtardyŋ şyǧa kelmesıne kım kepıl?..
Güljan KÖŞEROVA
