Ulttyq brendten aırylyp qalmaımyz ba?

2710
Adyrna.kz Telegram

Jeti qazynanyń biri sanalatyn ıt qadym zamannan beri adamnyń senimdi serigi bolyp keledi. Úıiniń tórine shyǵarmasa da qarǵybaý taǵyp, tórt aıaqty dosyn qazaq qashanda jaqsy kóredi. «Itiń ury…» degen adammen ustasa ketetin qyzyq minezi taǵy bar.

Qumaı tazy salyp, qıqýlatyp ańǵa shyqqan atalarymyzdyń senimdi serigine degen qumarlyǵy tańǵa aıtsa taýsylmaıtyn áńgime. Aty alysqa ketip, arlan alǵan tazylaryn bir qyzdyń qalyńmalyna jeterlik jylqyǵa aıyrbastamaǵandar da bolǵan desedi kezinde. Jelden júırik sol tazylardyń tuqymy búginde quryp ketti deý-den aýlaqpyz, biraq sondaı qaýiptiń bary ras. Qumdy, taýly, ań aýlaýǵa qolaıly aýdandarda ǵana bolmasa, qazir qalaǵa jaqyn jerden tazyny kórý murajaıdaǵy jádigerdi tamashalaǵanmen birdeı. Odan beride qazaqy tóbetterimiz de «qaıdasyń?» dep izdettiretindeı jaǵdaıǵa jetińkirep qaldy. Dálirek aıtqanda ıt tuqymy azyp barady. Basy aıýdikindeı, iri deneli qazaqy ıt qazir qaltasy qalyńdardyń úı kúzetshisine aınalǵan. Kóbi týa salysymen, bas salatyn túrli aýrýlarǵa qarsy vakına egilmegendikten erte ólip qalady. Ony álpeshtep, ýaqtysymen dárisin saldyryp, baǵyp-qaǵyp otyratyn qazekeń qaıda?
1939 jyly Qazaqstanda tazynyń sany — 7 myń, al tóbet 19 myńǵa jeteqabyl bolǵan eken. Al búginde elimiz boıynsha tazynyń 300-deı, qazaqy tóbettiń 1 myńǵa jeter-jetpes qana tuqymy qalypty. Dabyl qaǵarlyqtaı-aq jaǵdaı. Qolǵa alyp qorǵamasa, aınaldyrǵan az ǵana jyl ishinde «Qyzyl kitapqa» enýi de ǵajap emes. «Qyzyl kitap» demekshi, 2003 jyly asyl tuqymdy úı janýarlary men jabaıy ańdardy qorǵaý týraly Qazaqstan Úkimetiniń qaýlysy shyqqan bolatyn. Áıtse de, qaýlydan qaıran bolmaıtyn túri bar. Óıtkeni, taza qandy ıtterdi qorǵaý, saqtaý týraly jazylǵan birde-bir bap joq. Sol sebepti, tazymyz ben tóbetimiz Qazaqstannyń «Qyzyl kitabyna» enbeı qalǵan. Mamandar ulttyq brend bolatyndaı asyl tuqymdy ıtterimizdiń elimiz úshin asa mańyzy bar ekendigin tamsanyp aıtady da qoıady.
Álemde ıesine pálenbaı myń dollar tabys túsiretin óte baı ıtter de bar. Olardyń túrli baıqaýlarǵa qatysyp, alǵan medaldarynyń ózi bir tóbe. It júgirtýden, ıt tóbelesten ozyp shyqqan olardyń kúshikteri de óte qymbat. Ári tuqymynyń tektiligi de eskeriledi. Máselen, ákesi tıan-shandyq taıgan, sheshesi eýropalyq bladgaýnd dese bitti. Odan beride ákesi chempıon, sheshesi kandıdat dese de kókesiniń qunyn surap, sharyqtatyp áketedi. Biraq sol medaldi ıtterdiń qatarynan qazaqy tóbet kórinbeıdi. Qoı baǵýdan qoly tımeı júr me, álde… Olardyń tuqymynyń tym azaıyp ketýiniń de túrli sebepteri bar. Birinshiden, úrkinshilik jyldary baı ıelerimen arǵy betke asyp ketti. Ekinshiden, kezinde sholaqbelsendilerdiń kesirinen indet qadaǵalaý stansasy mamandarynyń syltaýymen ıt atqyshtardyń qaraýylyna iligip qyryldy. Úshinshiden, soǵys jyldarynda ıtterdi maıdanǵa attandyrý da qazaqy tóbetterdiń sıreksýine sebep boldy. Arqasyna granata baılap, jaý tankterin jaryp jiberýge paıdalanǵan qaıran sol qazaqy tóbetterdiń erligi elenbedi-aý! Tek el aýzynda aıtylǵany bolmasa… Úı kúzetip, qoı da qaıyrysatyn, adamnyń senimdi serigi ıtti baǵalamaıtyn ádetimiz jáne bar.
Túrkimenstan, Ózbekstan, Kavkazda úılený toılarynda ıt tóbelestirý ádetke aınalǵan. Sol úshin olar asyltuqymdy ıtterdiń tuqymyn kóbeıtip, baptaıdy. Túrkimenderdiń Ahalteke jylqysymen aty shyqsa, endi Alabaı ıtimen de aty asqaqtap tur. Ony qorǵaýdy túrkimender memlekettik deńgeıde sheship qoıǵan. Alabaı tuqymdy ıtti shekaradan shetke shyǵarý múmkin emes. Shekaradan shyǵaryp, qolǵa túsken adam bas bostandyǵynan aıyrylady. Búginde Túrkimenstanda Ahalteke jylqysy men Alabaı ıtin ósirýge arnalǵan arnaıy baǵdarlamalar qolǵa alynǵan. Olarda tuqymyn asyldandyrý úshin arnaıy zerthana, pıtomnık, tipti zaýyttar salynǵan. Osylaısha, olar ulttyq maqtanyshtaryn saqtap qana qoımaı, tuqymyn kóbeıtip satyp, shash etekten paıda taýyp otyr.
Bizge áli de kesh emes. Taza qandy ıtterdiń sanyn kóbeıtý úshin zertteý jumystaryn júrgizip, ıtterdi baptap ósiretin arnaıy oryndar ashý qajet. Ol úshin nıet bolsa bolǵany. Aıýdaı azýly arlandarymyzdy qorǵaýǵa alyp, tuqymyn kóbeıtýdi eshkim eskermeı otyrǵany ókinishti. Endi biraz jyldan soń onsyz da az qalǵan qazaqy tuqymdy ıtten múldem aıyrylyp qalýymyz ábden múmkin. Sondyqtan da qazaqy tóbet pen tazyny qorǵaýdy búginnen qolǵa alý kerek. Áıtpese, qymyzymyzǵa ıelik etken nemister sııaqty taǵy bir pysyqtardyń shyǵa kelmesine kim kepil?..


Gúljan KÓShEROVA

 

Pikirler