اتىراۋ ءوڭiرi — قويناۋى كەن-بايلىققا تولى، سونداي-اق، ونى مەكەندەگەن ادامداردىڭ دا جان-دۇنيەسi تىلسىم سىرلارعا تولى قۇتتى مەكەن. سونداي جۇرەگi تۋعان جەر دەپ سوعاتىن، تۋعان ولكەنiڭ شەجiرەسiنiڭ ءار بەتiن تالماي زەرتتەيتiن وقىرمانىمىزدىڭ بiرi – ءالiمجان امانباەۆ. ءوزi جوعارى بiلiمدi زاڭگەر بولعانىمەن، حالقىمىزدىڭ تىنىس-تiرشiلiگiن جەتiك بiلەتiن، كوكiرەگi كۇيساندىقتاي كۇمبiرلەگەن ءالiمجان اعانىڭ تاعى بiر قىرى –قازاق حالقىنىڭ ەتنوگرافيالىق سالت-ءداستۇرiن زەردەلەۋi. وسى ورايدا وقىرماندار نازارىنا ءالiمجان اقساقالدىڭ رەداكتسياعا كەلiپ، اڭگiمەلەگەن قۇماي تازى حاقىنداعى اڭگiمەسiن ۇسىنىپ وتىرمىز.
جەردiڭ كوركi دىبىس، اسپاننىڭ كوركi جۇلدىز. دارقان دالامىزدا دىبىس بەرiپ، قىراتىنان كوككە كوتەرiلگەن قىران-بۇركiتتiڭ شاڭقىلداعان داۋسىن ەستiمەگەندەر بولماس. «تاۋدى الاسارتپاي، جازىق دالانى ماراپاتتايىق» دەگەن ناقىل ءسوز بار. جەردەگi تەكتiلەس جىلقىداعى تۇلپار مەن قۇستاعى قىران. قىراننان قۇماي تۋاتىنى، تابيعاتتا وتە سيرەك كەزدەسەتiن، ايتسا نانعىسىز قۇبىلىس.
قۇمايدى قولىنا تازى ەتiپ اسىراپ، اڭدى ۇستاۋعا قوسقاندار بولماسا، مۇنى سەندiرۋدi قاجەت ەتەتiنi ءسوزسiز. سونىمەن، داۋىلپاز اقىن ماحامبەت وتەمiسۇلىنىڭ:
«قاراقۇستان تۋعان قۇمايمىن،
بiر سۇڭقارعا جارايمىن.
ساۋىرىما قامشى تيگەندە،
شاپپاسقا نەعىپ شىدايمىن»،
- دەگەن ولەڭ جولدارى وسىنىڭ ايشىقتى ايعاعى بولعانداي. اقىننىڭ حان جاڭگiرگە: «سەنi كوكتەن قۇداي، جەردەن قۇماي الا ما»،- دەگەنi بار. بابالارىم بايگەگە ارعىماق ات جاراتىپ شاپتىرىپ، قۇماي تازى اسىراپ، اڭداردى ۇستاۋعا جۇگiرتكەن. مىلتىق اسىنىپ، قاقپان سالعان، اتاقتى اڭ اۋلايتىن ابىز اڭشىلار بولعان. قوڭدىباي اتامىز اڭ دەسە، قار جاۋعان قان سوناردا، اۋىرعان اعايىنىنا، اسىراعان مالىنا قارامايتىن اڭشى دەسەدi. سونىڭ بiرiندە، «اتان ولسە سويىلار، اكە ولسە كومiلەر، بۇنداي قان سونار كۇندە قايدان تابىلار»،- دەپ قار جاۋعان تۇنگi جۇرگەن قاسقىردىڭ iزiنە ءتۇسiپ كەتiپ، قارا مىلتىعىمەن قاسقىردى اتىپ الىپ كەلiپتi, دەيتiن اعالارىمىز. اكەم ەكi اعايىندى، «ۇلكەنi تەرلiكبايدى ۇشقانعا، ورتانشىسى قاناتبايدى قاشقانعا، امانبايدى قاقپانعا جاقسى»،- دەپ ايتادى ەكەن. شەشەمiز شالەكەي زايىبى تۋماش جايىق اۋباكiر قىزى ءلاتيپا كiندiكتەن جالعىز، الدىنان كiسi وتپەيتiن، قاسيەتتi بولىپتى. ۇلدارىنا جۇكتi بولعاندا، تۇسiندە اتتىڭ تەرلiگiن تاۋىپ الىپ بالاسىن تەرلiكباي، قۇستىڭ قاناتىن تاۋىپ العان ءتۇس كورiپ بالاسىن قاناتباي، ال، ءسۇت كەنجەسi مەنiڭ اكەمە جۇكتi بولعاندا تۇسiندە اتالارىمەن امانداسىپ بالاسىن امانباي دەپ، اتتارىن ءوزi قويعان كورiنەدi. اكەم امانباي اڭشى بولۋىمەن قاتار، تەمiردەن تۇيمە تۇيگەن، كورiك ۇستاعان ۇستا بولدى. 1941 جىلدىڭ قاراشاسىندا دۇنيەگە كەلگەن كەنجە ۇلى ماعان ارناپ كۇمiستەن سوققان، باعدار سالعان قۇيىسقانى مەندە ساقتاۋلى.
قاراقۇس – قىراننىڭ ۇياسىندا ءۇش جۇمىرتقا بولسا، بiرەۋi قۇماي بولادى دەگەن بار. بۇل بiر قيىن-قىستاۋ كەزەڭ، ول كەزدە ەلدiڭ كۇن كورiسi مال باققان كۇندەر بولاتىن. ەكiنشi دۇنيەجۇزiلiك سۇراپىل سوعىس جەڭiسپەن اياقتالعاننان كەيiنگi, حالىق شارۋاشىلىعىن قالپىنا كەلتiرۋگە باعىتتالعان جىلدار، تەڭiز جاعاسىندا قىستاعىنان نارىن قۇمىنا جايلاۋعا كيiز ۇيمەن كوشiپ شىققان كەز. اكەم امانباي شاعىلدىڭ جيەگiندەگi بۇيىرعىندى، بوز جۋساندى بيiك توبە باسىنداعى قاراقۇس — قىراننىڭ ۇياسىنان ءۇش جۇمىرتقانى كورiپتi. كولiگiنiڭ ۇستiنەن تۇسپەي، بالاپان شىعاتىن كۇنiن قاداعالاپ جۇرگەن. بۇعان قوسا، قىراننىڭ اڭعا كوكتە ۇشقان باعىتتارىن جەتە باقىلاعان. كۇندەردiڭ بiر كۇنiندە، ۇيانى قاراسا، ەكi بالاپان بولىپتى دا، ال، ءۇشiنشiسiنiڭ جۇمىرتقاسىنان بالاپان شىققان قاۋىزى قالعان دا، ءوزi بولماپتى. بۇدان سوڭ اكەم بالاپاندى iزدەپ ءجۇرiپ، بiر قابات شاعىل iشiندەگi قالىڭ قياقتىڭ اراسىنان نازiك شاڭقىلداعان داۋىستى ەستiپ، وسى كۇشiك-قۇمايدى تاۋىپ الىپتى. سودان ونى كيiز ۇيگە الىپ كەلگەننەن كەيiن، كۇرتكەنiڭ جەڭiنە كiرگiزiپ وراپ، اسىرادىق. قاراڭعى تۇسكەن ۋاقىتتا قىراننىڭ شاڭقىلداعان نازiك دىبىسىن شىعارىپ تىنىعاتىن. بەرتiن كەلە قوڭىرقاي ءتۇسi كومiردەي قارايىپ، جىنىسى قانشىق، الدىڭعى اياعى قىسقا، ارتقى اياعى ۇزىن، قولتىعىنىڭ استىندا قۇستىڭ قاناتى سياقتى بەلگi بولدى. قايىقتىڭ تۇمسىعىنا ۇقساس، ءسۇيiر كەلگەن تۇمسىعىنىڭ ۇستiندە اقشىل سىزىق ءجۇنi بايقالدى.
قۇمايدى، جالپى يت تەكتiلەستەردi بiر جىلدا ەكi جاسقا كەلەدi دەپ ەسەپتەيدi. بiر قار باسقاننان كەيiن، ياعني، دۇنيەگە كەلگەننەن سوڭ التى اي وتكەندە اڭعا سالدىق. قالاي ەكەنiن بiلمەيمiن، وعان ات قويماساق تا «قاراعانشىق» اتانىپ كەتتi. بۇرىنداردا بابالارىمنىڭ قىراننان تۋعان «قاراعانشىق» اتالعان قۇماي ۇستاعاندارى بولعان ەكەن. مۇمكiن وسى داعدىمەن اتى «قاراعانشىق» اتالدى ما دەپ ويلايمىن. قۇمايدىڭ «قاراعانشىق» اتالۋى، تiل-كوزدەن، باسقا بiر كولدەنەڭ كەزدەسەتiن جاعدايلاردان امان-ساۋ بولۋىنا قويىلاتىن ات كورiنەدi. ۇيiمiزدە ۇشار، ۇشقىن اتتى ارلان تازىلار بولدى. ولار قۇماي-تازى قاراعانشىقپەن قوسىلماي بولەكتەۋ، بۇدان جاسقانىپ جۇرەتiن. قاراعانشىقتىڭ جيناقى ءجۇرiسi, جىلدامدىعى ولاردان الدەقايدا شاپشاڭ بولاتىن. جەردەن ۇشقان شىبىن، تورعايدى جوعارى كوتەرiلiپ كەتكەنشە اياعىمەن جەرگە قاعىپ تۇسiرەتiن، كوز iلەسپەيتiن شاپشاڭدىعىن كورiپ ءجۇردiم. جەردەن الىپ لاقتىرعاندا، مىسىق سياقتى اياعىمەن جەرگە تۇسەتiن. اڭعا قوسۋعا شىعاردا كيiزبەن قومدالعان تۇيەنiڭ قومىندا، كولدەنەڭ كوزگە كورسەتپەي الىپ جۇرەتiنبiز. ءۇيدiڭ وتىرعان جەرiنەن بiراز قاشىقتاپ كەتكەننەن كەيiن، اڭدار جۇرەتiن جەر-اۋ دەگەن تۇسقا كەلگەندە، قۇمايدى جەرگە ءتۇسiرiپ جiبەرەتiنبiز. قاشقان قويان، تۇلكiنi كورiپ قۋارىنىڭ الدىندا، بiزدەرگە بەلگi رەتiندە اسپانعا ەكi-ءۇش رەت سەكiرiپ بارىپ، اڭدى قۋاتىن. قۋعان اڭىن كوپ ۇزاققا جۇگiرتپەي، قايىرىپ، الدىڭا كورiنەتiن جەرگە قۋىپ اكەلiپ، قاتارلاسا بەرiپ اڭدى شالىپ قۇلاتاتىن. كوكسەركە بالىعىنىڭ تiسiندەي، تiزiلگەن تiستەرiمەن اڭنىڭ ارتقى اياعىنىڭ تولارساعى تۇسىنداعى سiڭiرiن قيىپ جiبەرەتiن. قويان بولسا شالعاندا شوقايىپ وتىرىپ قالاتىن دا، تۇلكi بولسا شالعاننان كەيiن كەرiلiپ جاتاتىن ەدi. اڭدى قۋىپ جەتiپ، قاتارلاسا بەرiپ قايىرىپ شالعاندا، جەردiڭ بۇرىق ەتiپ شاڭى شىعاتىن. جەردە قار بولسا، شالعان جەردiڭ قارى ۇشاتىن. كەيبiردە شاڭنان قۇمايعا شالىنعان اڭنىڭ كورiنبەي قالاتىن كەزدەرi بولاتىن. كوبiنەسە قۋعان اڭىن دوڭەس – بيiكتەۋ كورiنەتiن جەرگە شالىپ قۇلاتاتىن. قۇمايدىڭ بiر قاسيەتi يت قۇساپ ىرىلدامايتىن، نە بولماسا ۇرمەيتiن. اكەم قۇمايدى تازىمەن شاعىلىستىرىپ، كۇشiگiن الۋ كەرەكتiگiن ايتىپ ءجۇرۋشi ەدi. بiراق، بۇل ماقساتى ورىندالمادى.
«قۇمايعا قونعان ات قاراعانشىق،
قاراقۇستان تۋىلعانى بولدى انىق.
قۇندىزداي جىلتىلداعان ءجۇنi جۇمساق،
قۇتىلماعان جەر باسقان بۇدان قاشىپ!»
- دەپ وعان ارنالىپ ولەڭ شىققاندا، اكەمiز بۇل ەندi بiزگە تۇرمايدى دەپ ايتقانى ەسiمدە قالىپتى. ايتقانىنداي، قۇماي قاراعانشىق قولىمىزدا بiر جىلعا جۋىق بولعاننان كەيiن، بiر تۇندە جوق بولدى. جەر-جەردەن ىجداعاتتاپ ونى iزدەگەنiمiزبەن، تابىلمادى. جاقسى، اقىلدى يت ولەردە سۇيەگiن كورسەتپەيدi دەگەن بار. مۇمكiن، بۇل راس تا شىعار، ايتەۋiر، سول كەتكەننەن قۇمايدى كورمەدiك. اپتالاپ دالاعا قونىپ، iزدەستiرگەنمەن تابا المادىق. ەڭ بولماسا، كوڭiلگە توق بولاتىن، iزiن دە كەزدەستiرمەدiك.
كۇنi بۇگiندە، وسى بiر قۇماي تابىلعان جەرگە جاقىن، اكەمنiڭ ەسiمiندە «امانبايقۇدىق» دەگەن سۋى تۇششى قۇدىق شاعىل بار. وسى جەردە بولعاندا، اكەمنiڭ كيiز قاپتاعى دومبىراسىن الىپ قۇرمانعازىنىڭ «تەرiس قاقپايى»، دينانىڭ «اسەم قوڭىر»، داۋلەتكەرەيدiڭ «جەڭگەم سۇيەر» كۇيلەرiن ورىنداعان دىبىسى قۇلاعىما ەستiلiپ، قۇمايى كوز الدىمدا ەلەستەپ، كوككە كوتەرiلگەن قىراننىڭ شاڭقىلداعان داۋىسى ەستiلگەندەي بولادى. قايران، كiندiك قانىڭ تامعان تۋعان جەر، نە بiر سىرعا تولى سۇلۋ تابيعاتىڭمەن، ايسىز قاراڭعى تۇندە عارىشتا جىلتىلداعان جۇلدىزداي باۋرايتىن وزiندiك قۇپياڭ بار-اۋ، شiركiن!
ءالiمجان امانباەۆ،
اتىراۋ وبلىسى
