Atyraý óńiri — qoınaýy ken-baılyqqa toly, sondaı-aq, ony mekendegen adamdardyń da jan-dúnıesi tylsym syrlarǵa toly qutty meken. Sondaı júregi týǵan jer dep soǵatyn, týǵan ólkeniń shejiresiniń ár betin talmaı zertteıtin oqyrmanymyzdyń biri – Álimjan Amanbaev. Ózi joǵary bilimdi zańger bolǵanymen, halqymyzdyń tynys-tirshiligin jetik biletin, kókiregi kúısandyqtaı kúmbirlegen Álimjan aǵanyń taǵy bir qyry –qazaq halqynyń etnografııalyq salt-dástúrin zerdeleýi. Osy oraıda oqyrmandar nazaryna Álimjan aqsaqaldyń redakııaǵa kelip, áńgimelegen Qumaı tazy haqyndaǵy áńgimesin usynyp otyrmyz.
Jerdiń kórki dybys, aspannyń kórki juldyz. Darqan dalamyzda dybys berip, qyratynan kókke kóterilgen qyran-búrkittiń shańqyldaǵan daýsyn estimegender bolmas. «Taýdy alasartpaı, jazyq dalany marapattaıyq» degen naqyl sóz bar. Jerdegi tektiles jylqydaǵy tulpar men qustaǵy qyran. Qyrannan Qumaı týatyny, tabıǵatta óte sırek kezdesetin, aıtsa nanǵysyz qubylys.
Qumaıdy qolyna tazy etip asyrap, ańdy ustaýǵa qosqandar bolmasa, muny sendirýdi qajet etetini sózsiz. Sonymen, daýylpaz aqyn Mahambet Ótemisulynyń:
«Qaraqustan týǵan qumaımyn,
Bir suńqarǵa jaraımyn.
Saýyryma qamshy tıgende,
Shappasqa neǵyp shydaımyn»,
- degen óleń joldary osynyń aıshyqty aıǵaǵy bolǵandaı. Aqynnyń han Jáńgirge: «Seni kókten qudaı, jerden qumaı ala ma»,- degeni bar. Babalarym báıgege arǵymaq at jaratyp shaptyryp, qumaı tazy asyrap, ańdardy ustaýǵa júgirtken. Myltyq asynyp, qaqpan salǵan, ataqty ań aýlaıtyn abyz ańshylar bolǵan. Qońdybaı atamyz ań dese, qar jaýǵan qan sonarda, aýyrǵan aǵaıynyna, asyraǵan malyna qaramaıtyn ańshy desedi. Sonyń birinde, «Atan ólse soıylar, áke ólse kómiler, bundaı qan sonar kúnde qaıdan tabylar»,- dep qar jaýǵan túngi júrgen qasqyrdyń izine túsip ketip, qara myltyǵymen qasqyrdy atyp alyp kelipti, deıtin aǵalarymyz. Ákem eki aǵaıyndy, «úlkeni Terlikbaıdy ushqanǵa, ortanshysy Qanatbaıdy qashqanǵa, Amanbaıdy qaqpanǵa jaqsy»,- dep aıtady eken. Sheshemiz Shalekeı zaıyby Týmash Jaıyq Áýbákir qyzy Látıpa kindikten jalǵyz, aldynan kisi ótpeıtin, qasıetti bolypty. Uldaryna júkti bolǵanda, túsinde attyń terligin taýyp alyp balasyn Terlikbaı, qustyń qanatyn taýyp alǵan tús kórip balasyn Qanatbaı, al, sút kenjesi meniń ákeme júkti bolǵanda túsinde atalarymen amandasyp balasyn Amanbaı dep, attaryn ózi qoıǵan kórinedi. Ákem Amanbaı ańshy bolýymen qatar, temirden túıme túıgen, kórik ustaǵan usta boldy. 1941 jyldyń qarashasynda dúnıege kelgen kenje uly maǵan arnap kúmisten soqqan, baǵdar salǵan quıysqany mende saqtaýly.
Qaraqus – qyrannyń uıasynda úsh jumyrtqa bolsa, bireýi qumaı bolady degen bar. Bul bir qıyn-qystaý kezeń, ol kezde eldiń kún kórisi mal baqqan kúnder bolatyn. Ekinshi dúnıejúzilik surapyl soǵys jeńispen aıaqtalǵannan keıingi, halyq sharýashylyǵyn qalpyna keltirýge baǵyttalǵan jyldar, teńiz jaǵasynda qystaǵynan Naryn qumyna jaılaýǵa kıiz úımen kóship shyqqan kez. Ákem Amanbaı shaǵyldyń jıegindegi buıyrǵyndy, boz jýsandy bıik tóbe basyndaǵy qaraqus — qyrannyń uıasynan úsh jumyrtqany kóripti. Kóliginiń ústinen túspeı, balapan shyǵatyn kúnin qadaǵalap júrgen. Buǵan qosa, qyrannyń ańǵa kókte ushqan baǵyttaryn jete baqylaǵan. Kúnderdiń bir kúninde, uıany qarasa, eki balapan bolypty da, al, úshinshisiniń jumyrtqasynan balapan shyqqan qaýyzy qalǵan da, ózi bolmapty. Budan soń ákem balapandy izdep júrip, bir qabat shaǵyl ishindegi qalyń qııaqtyń arasynan názik shańqyldaǵan daýysty estip, osy Kúshik-Qumaıdy taýyp alypty. Sodan ony kıiz úıge alyp kelgennen keıin, kúrtkeniń jeńine kirgizip orap, asyradyq. Qarańǵy túsken ýaqytta qyrannyń shańqyldaǵan názik dybysyn shyǵaryp tynyǵatyn. Bertin kele qońyrqaı túsi kómirdeı qaraıyp, jynysy qanshyq, aldyńǵy aıaǵy qysqa, artqy aıaǵy uzyn, qoltyǵynyń astynda qustyń qanaty sııaqty belgi boldy. Qaıyqtyń tumsyǵyna uqsas, súıir kelgen tumsyǵynyń ústinde aqshyl syzyq júni baıqaldy.
Qumaıdy, jalpy ıt tektilesterdi bir jylda eki jasqa keledi dep esepteıdi. Bir qar basqannan keıin, ıaǵnı, dúnıege kelgennen soń alty aı ótkende ańǵa saldyq. Qalaı ekenin bilmeımin, oǵan at qoımasaq ta «Qaraǵanshyq» atanyp ketti. Buryndarda babalarymnyń qyrannan týǵan «Qaraǵanshyq» atalǵan qumaı ustaǵandary bolǵan eken. Múmkin osy daǵdymen aty «Qaraǵanshyq» ataldy ma dep oılaımyn. Qumaıdyń «Qaraǵanshyq» atalýy, til-kózden, basqa bir kóldeneń kezdesetin jaǵdaılardan aman-saý bolýyna qoıylatyn at kórinedi. Úıimizde Ushar, Ushqyn atty arlan tazylar boldy. Olar qumaı-tazy Qaraǵanshyqpen qosylmaı bólekteý, budan jasqanyp júretin. Qaraǵanshyqtyń jınaqy júrisi, jyldamdyǵy olardan áldeqaıda shapshań bolatyn. Jerden ushqan shybyn, torǵaıdy joǵary kóterilip ketkenshe aıaǵymen jerge qaǵyp túsiretin, kóz ilespeıtin shapshańdyǵyn kórip júrdim. Jerden alyp laqtyrǵanda, mysyq sııaqty aıaǵymen jerge túsetin. Ańǵa qosýǵa shyǵarda kıizben qomdalǵan túıeniń qomynda, kóldeneń kózge kórsetpeı alyp júretinbiz. Úıdiń otyrǵan jerinen biraz qashyqtap ketkennen keıin, ańdar júretin jer-aý degen tusqa kelgende, qumaıdy jerge túsirip jiberetinbiz. Qashqan qoıan, túlkini kórip qýarynyń aldynda, bizderge belgi retinde aspanǵa eki-úsh ret sekirip baryp, ańdy qýatyn. Qýǵan ańyn kóp uzaqqa júgirtpeı, qaıyryp, aldyńa kórinetin jerge qýyp ákelip, qatarlasa berip ańdy shalyp qulatatyn. Kókserke balyǵynyń tisindeı, tizilgen tisterimen ańnyń artqy aıaǵynyń tolarsaǵy tusyndaǵy sińirin qıyp jiberetin. Qoıan bolsa shalǵanda shoqaıyp otyryp qalatyn da, túlki bolsa shalǵannan keıin kerilip jatatyn edi. Ańdy qýyp jetip, qatarlasa berip qaıyryp shalǵanda, jerdiń buryq etip shańy shyǵatyn. Jerde qar bolsa, shalǵan jerdiń qary ushatyn. Keıbirde shańnan qumaıǵa shalynǵan ańnyń kórinbeı qalatyn kezderi bolatyn. Kóbinese qýǵan ańyn dóńes – bıikteý kórinetin jerge shalyp qulatatyn. Qumaıdyń bir qasıeti ıt qusap yryldamaıtyn, ne bolmasa úrmeıtin. Ákem qumaıdy tazymen shaǵylystyryp, kúshigin alý kerektigin aıtyp júrýshi edi. Biraq, bul maqsaty oryndalmady.
«Qumaıǵa qonǵan at Qaraǵanshyq,
Qaraqustan týylǵany boldy anyq.
Qundyzdaı jyltyldaǵan júni jumsaq,
Qutylmaǵan jer basqan budan qashyp!»
- dep oǵan arnalyp óleń shyqqanda, ákemiz bul endi bizge turmaıdy dep aıtqany esimde qalypty. Aıtqanyndaı, qumaı Qaraǵanshyq qolymyzda bir jylǵa jýyq bolǵannan keıin, bir túnde joq boldy. Jer-jerden yjdaǵattap ony izdegenimizben, tabylmady. Jaqsy, aqyldy ıt ólerde súıegin kórsetpeıdi degen bar. Múmkin, bul ras ta shyǵar, áıteýir, sol ketkennen qumaıdy kórmedik. Aptalap dalaǵa qonyp, izdestirgenmen taba almadyq. Eń bolmasa, kóńilge toq bolatyn, izin de kezdestirmedik.
Kúni búginde, osy bir qumaı tabylǵan jerge jaqyn, ákemniń esiminde «Amanbaıqudyq» degen sýy tuy qudyq shaǵyl bar. Osy jerde bolǵanda, ákemniń kıiz qaptaǵy dombyrasyn alyp Qurmanǵazynyń «Teris qaqpaıy», Dınanyń «Ásem qońyr», Dáýletkereıdiń «Jeńgem súıer» kúılerin oryndaǵan dybysy qulaǵyma estilip, Qumaıy kóz aldymda elestep, kókke kóterilgen qyrannyń shańqyldaǵan daýysy estilgendeı bolady. Qaıran, kindik qanyń tamǵan týǵan jer, ne bir syrǵa toly sulý tabıǵatyńmen, aısyz qarańǵy túnde ǵaryshta jyltyldaǵan juldyzdaı baýraıtyn ózindik qupııań bar-aý, shirkin!
Álimjan AMANBAEV,
Atyraý oblysy
