اۋەسقوي اڭشىلار دابىل قاعۋدا. سولاردىڭ ءبىرى – سوۆەت سەيىتوۆتى تىڭداساق، ەلىمىزدى مەكەن ەتكەن وتە سيرەك قۇستاردىڭ ءبىرى – يتەلگى قۇرىپ كەتۋدىڭ از-اق الدىندا. ونىڭ وزىندە دە تابيعات قورعاۋشىلاردىڭ وزدەرى مەن اڭشىلاردىڭ «ارقاسىندا».
ونسىز دا «قىزىل كىتاپقا» ەنگىزىلگەن جىرتقىش قۇستىڭ ۇياسى ءجيى بۇزىلادى ەكەن. ويتكەن سەبەبى اڭشىلار يتەلگىنى قولدان وسىرەتىندەرگە جۇمىرتقاسىن ساتىپ، ناپاقا تابادى دەسەدى. ال ولار ءوز كەزەگىندە يتەلگىنى شەتەلگە، اتاپ ايتقاندا، بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىنە ساتىپ، پايداعا شاش ەتەكتەن كەنەلىپ وتىر دەگەن پىكىر قالىپتاسقان.
«قاسقىرعا قوي باقتىرعان…»
ەل اۋزىنان ەسىتكەنىمىز – ارابتار ءبىر يتەلگى ءۇشىن 3-5 مىڭ دوللارىن اياماي شاشا سالاتىن كورىنەدى. بىراق ولاردىڭ كوز قۇرتى قولدا وسكەنىنە ەمەس، سايىن دالانى مەكەن ەتكەن ناعىز جىرتقىشىنا تۇسەدى ەكەن. ويتكەنى ولار قۇستى ءسان ءۇشىن ەمەس، اڭعا سالۋ ءۇشىن باپتايدى. امىرلىكتەردە يتەلگى اسا قاسيەتتى قۇس سانالادى. ءتىپتى سۋرەتى مەملەكەتتىك تۋىندا بەينەلەنگەنى دە تەكتەن-تەككە ەمەس-اۋ، شاماسى. ارابتاردىڭ ەڭبەكتەگەن ءسابيى مەن ەڭكەيگەن كارىسىنە دەيىن يتەلگى باپتاۋدى سانگە اينالدىرىپتى. ول جاقتا بىزدەگىدەي دۇنيە-مۇلىككە، ءۇي-جاي مەن كولىككە دەگەن قىزىعۋشىلىق جوق ەكەن. ماقتاناتىن بايلىعى – وسى يتەلگى. ۇلدار اتقا قوناتىن جاسقا جەتىسىمەن، ولارعا اكەسى يتەلگى ساتىپ الىپ بەرەدى دەسەدى. ءتىپتى بەلگىلى ءبىر كۇنى القا-قوتان وتىرىپ، تاڭدى تاڭعا ۇرىپ، اركىم ءوز يتەلگىسىن ماقتاپ، سيپاتتاۋدى دا داستۇرگە اينالدىرىپتى. سوندىقتان يتەلگىنىڭ قانداي بولۋى كەرەك ەكەنىن ارابتاردان ارتىق ەشكىم بىلمەسە كەرەك.
بۇل جىرتقىش قۇس امىرلىكتەردە دە بار. بىراق جىل سايىن تامىز-قىركۇيەك ايلارىندا وندا يتەلگى ساۋداسى قىزادى. جان-جاقتان اكەلىنگەن يتەلگىنىڭ نەشە ءتۇرىن ارابتار شەكەسىنەن شەرتىپ ءجۇرىپ تاڭداپ الادى. اراسىندا قازاقستاننان اپارىلعاندارى دا بار. بىراق ارابتار قولدان وسىرىلگەن يتەلگىگە كوز قيىعىن دا سالمايتىن كورىنەدى. «ويتكەنى قاماۋدا، تالىمباقتا وسكەنى اڭعا شىعۋ تۇگىل، ءوزى اڭ-قۇسقا جەم بولۋى ابدەن مۇمكىن ەكەن. جابايى تابيعاتتا مۇلدەم كۇنىن كورە الماۋى دا عاجاپ ەمەس. ينكۋباتوردان شىققان 100 يتەلگىنىڭ بىرەۋى تابيعاتقا جىبەرىلگەننەن كەيىن ءتىرى قالسا، سونىڭ ءوزى جاقسى. سوندىقتان يتەلگىنى قولدان ءوسىرۋدىڭ تابيعاتقا كەلتىرەر ەش پايداسى جوق»، – دەيدى اۋەسقوي اڭشى سوۆەت سەيىتوۆ. ونىڭ ۇسىنىسى – وسى يتەلگى ماسەلەسىن مەملەكەت ءوز قاراۋىنا الۋى كەرەك. «تۇرىكمەندەر اقالتەكەنى قالاي مەملەكەت دەڭگەيىندە قۇرمەتتەسە، قازاقتار يتەلگىنى دە سول دارەجەگە جەتكىزۋى كەرەك. بىرەۋ-مىرەۋ قۇستىڭ بەكزاتىن سىرتقا شىعارىپ ساتاتىن بولسا، مەملەكەت قازىناسىنا قىرۋار قارجى قۇيۋعا ءتيىس»، – دەيدى ول. ونىڭ ايتۋىنشا، قاماۋدا وسكەن يتەلگىنىڭ ءتىپتى جۇمىرتقالاۋى دا نەكەن-ساياق. سوۆەت ساۋىتۇلى بۇگىنگى يتەلگى ماسەلەسىن كەزىندەگى سايعاق ماسەلەسىمەن سالىستىرىپ، ءبىر قاتارعا قويادى. «سايعاقتىڭ ءمۇيىزى اسا قىمبات بولعاندىقتان، ءبىر كەزدەرى وعان ەرىنبەگەننىڭ ءبارى شۇيلىگىپ، تۇقىمىن قۇرتىپ جىبەرە جازدادى. سول كەزدە مەملەكەت بۇعان توسقاۋىل قويدى. قازىر يتەلگىنى ساتۋعا دا تىيىم سالۋ كەرەك»، – دەيدى ول.
«جاماناتتى بولار جايىم جوق»
بۇدان سوڭ ىلە-شالا يتەلگىنى قولدان وسىرەتىندەردى ىزدەستىردىك. مۇنداي شارۋامەن اينالىساتىن جالعىز كاسىپورىن الماتىداعى «سۇڭقار» ورتالىعى ەكەن. ول 1989 جىلى جىرتقىش قۇستاردى قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىندا اشىلعان. وعان گەرمانيانىڭ جىرتقىش قۇس وسىرۋدە جوعارى تەحنولوگيانى مەڭگەرگەن كاسىپورىندارى دا اتسالىستى. باستاپقىدا الماتىنىڭ حايۋانات باعىنان 13 يتەلگى ساتىلىپ الىنعان. كەيىن سولار كوبەيتىلگەن. وسى جىلدار ىشىندە تالىمباقتا 1300-دەن استام قۇس ءوسىرىلىپ، ونىڭ 471-ءى تابيعاتقا جىبەرىلگەن. تالىمباق، نەگىزىنەن، يتەلگى وسىرۋمەن اينالىسادى. و باستا يتەلگىنى شەتەلگە ساتۋ تۋرالى وي دا بولماعان. ويتكەنى قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان سوڭ «سيتەس» كونۆەنتسياسىنا (سيرەك قۇستار مەن وسىمدىكتەر ساۋداسى جونىندەگى كونۆەنتسيا) ەنبەي قالعان. سوندىقتان تالىمباق بەس جىل بويى قۇستاردى شەتەلگە شىعارا الماپتى. ورتالىقتىڭ قازىرگى ديرەكتورى اشوت انزوروۆ بۇل جەردە 15 جىلدان بەرى جۇمىس ىستەيدى ەكەن. «بۇل – قازاقستانداعى وسىنداي جالعىز ورتالىق. ءبىز ەشكىمنەن يتەلگىنىڭ ءوزىن دە، جۇمىرتقاسىن دا قابىلدامايمىز. راس، اكەلۋشىلەر بولعان. بىراق ءبىز ءوز اتىمىزعا كىر كەلتىرىپ قايتەمىز؟ ونىڭ ۇستىنە، بىزگە ايىنا 2-3 رەت ارنايى كوميسسيا كەلىپ تەكسەرەدى. ءار جۇمىرتقا تىركەلىپ، قاتتالادى. ءار جۇمىرتقانىڭ، ءار قۇستىڭ ءوز قۇجاتى بار. ول قاعازسىز يتەلگىنى شەتەلگە شىعارۋ مۇمكىن ەمەس. ونىڭ ۇستىنە، 15 كۇندىك بالاپاننىڭ اياعىنا ساقينا سالامىز. سونىڭ نەگىزىندە مەملەكەتتىك مەكەمە ارنايى تولقۇجات بەرەدى. ساقينادا ءنومىر جازىلعان. سول ارقىلى ارقىلى قۇس تۋرالى بارلىق اقپاراتتى بىلۋگە بولادى، ول ورتالىقتا ساقتالعان. قۇس ەسەيگەننەن كەيىن ونىڭ اياعىنا مۇنداي ساقينا كيگىزۋ مۇمكىن ەمەس قوي. سوندىقتان ءبىزدىڭ تالىمباقتا تەك ءوزىمىز ءوسىرىپ شىعارعان قۇستار عانا بار. ولاردىڭ ءبارى دە وسىنداعى يتەلگىلەردىڭ جۇمىرتقاسىنان باسىپ شىعارىلعان. ءتىپتى ءبىزدىڭ كەيبىر قۇستارىمىز جابايىسىنان دا ارتىق دەپ باتىل تۇردە ايتا الامىن. ويتكەنى، مىسالى، مەن ءوز باسىم وسى باعىتتا تىنىمسىز جۇمىس جۇرگىزىپ كەلەمىن. يتەلگىنىڭ ءتۇر-ءتۇرىن ءبىر-بىرىمەن بۋدانداستىرۋ ارقىلى بۇگىندە ارابتار قاتتى باعالايتىن ەڭ اسىلتۇقىمىن جاساپ شىعاردىق دەپ ايتا الامىن. ءتۇر-ءتۇسى وسىنداي كەرەمەت، سىمباتتى، سۇلۋ قۇستار تابيعاتتا دا كەزدەسپەيتىن شىعار. ەگەر ءدال وسىندايىن بىرەۋ اكەلىپ بەرسە، ءجۇز يتەلگىمدى ايىرباستار ەدىم. ايتپەسە اڭشىلار ۇستاپ اكەلگەن كەز كەلگەن قۇستى قابىلداي بەرىپ، جاماناتتى بولار جايىم جوق»، – دەيدى اشوت اميرانۇلى.
ونىڭ ۇستىنە، يتەلگىنى اسىراۋدىڭ ءوزى دە ارزان كاسىپ ەمەس ەكەن. بۇل ورتالىق ولارعا جەم رەتىندە ەگەۋقۇيرىق وسىرەدى. سولارعا كۇنىنە 400 كەلى ەت، 240 كەلى سۇلى بەرەدى ەكەن. 2-3 كۇن سايىن استىنداعى اعاش ۇگىندى توسەنىشىن اۋىستىرادى. ەگەۋقۇيرىقتار ءۇشىن ارنايى چەح قۇرال-جابدىعىن ساتىپ الىپتى. ونىڭ ءوزى – قىپ-قىزىل اقشا. سونداي-اق كۇنىنە تاۋىقتىڭ ءبىر تاۋلىكتىك 2 مىڭ بالاپانىن ساتىپ الادى. بۇل دا يتەلگىگە تاماق. «ءوز يتەلگىمىزدى تويدىرىپ الايىق. بوتەنى كەرەك ەمەس»، – دەپ ازىلدەيدى ديرەكتور.
قۇستىڭ بەكزاتىن بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىنە اپارىپ ساتاتىنىن جاسىرىپ وتىرعان جوق. سونداي-اق گەرمانيا، جاپونيا، رەسەي مەن اۆسترياعا دا شىعارادى ەكەن. بىراق قازىر يتەلگى ساۋداسى بۇرىنعىداي قىزۋ ەمەس كورىنەدى. يتەلگى ساۋداسىنىڭ باسەڭسىگەنىن اشوت انزوروۆ بىرنەشە سەبەپپەن بايلانىستىرادى. ەڭ الدىمەن، ارابتار اڭعا شىعاتىن اۋماقتىڭ تارىلعانى. ەكىنشىسى، اراب ەلىنىڭ يتەلگى دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن بۇرىنعى باسشىسى دۇنيەدەن وتكەنى سەبەپ. ءار ەلدىڭ باسشىسى قاي نارسەگە قۇمار بولسا، حالقى دا سوعان قۇشتار. مىسالى، بىزدە ەلباسى شاڭعى تەۋىپ ەدى، ءبارى جاپپاي شىمبۇلاققا جامىرادى. گولف ويناپ ەدى، ءبارى وسى شارعا قۇمارتتى. باسقا ەلدەردە دە ءدال وسىلاي. «امىرلىكتىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى يتەلگىگە، اڭشىلىققا اۋەس ەدى. سوندىقتان حالقى دا مۇنداي كاسىپكە ىنتىزار بولاتىن. ال قازىر جاعداي باسقاشا. سوندىقتان دا بولار، امىرلىكتەردە بۇرىنعىداي ساۋدا جوق»، – دەيدى ا.انزوروۆ.
بۇل ورتالىق وزدەرى وسىرگەن يتەلگىنى ءۇش توپقا بولەدى ەكەن. ءبىرى – ارابتارعا ساتىلاتىن قۇستار. ەكىنشى توبى 15-20 شاقتىسى ۇيا باسۋ ءۇشىن ورتالىققا قالدىرىلادى. ال 40-50 يتەلگى جىل سايىن تابيعات قورعاۋشىلاردىڭ باقىلاۋىمەن الاتاۋدى بوكتەرلەپ، قانات قاعىپ كەتەدى. 20 جىل ىشىندە 600-دەن استام قۇس تابيعاتقا جىبەرىلگەن. بۇلاردىڭ ارقايسىسى جەكە-جەكە تاربيەلەنەدى ەكەن. مىسالى، ارابتار بۇلشىق ەتى دامىماعان، ياعني ۇزاققا ۇشپايتىن، باپتالماعان قۇستى ساتىپ المايدى. سوندىقتان ورتالىق ماماندارى ساتۋعا دايارلاناتىن قۇستاردى اڭعا ءجيى سالادى. «بىراق تالىمباقتا وسكەن يتەلگىگە ولاردىڭ اسا قىزىقپايتىنى راس. ءبىزدىڭ قۇستاردىڭ كەيبىرەۋى جابايى يتەلگىلەردەن دە ارتىق بولسا دا، ارابتاردى «تالىمباقتا ءوستى» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى ۇركىتەدى»، – دەيدى اشوت. ال ۇشىرىلعان قۇستاردىڭ كەيىنگى تىرشىلىگىن باقىلاۋ مۇمكىن ەمەس ەكەن. ول ءۇشىن ارقاسىنا وتە قىمبات اپپارات ورناتىپ، وعان ءتىپتى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنەن رۇقسات الۋ كەرەك كورىنەدى. سوندىقتان ورتالىق ماماندارى وزدەرى ۇشىرعان قۇستاردىڭ كەيىنگى تاعدىرىنان بەيحابار.
سىرت كوز
«تابيعات» ەكولوگيالىق وداعىنىڭ توراعاسى مەلس ەلەۋسىزوۆتەن وسى ماسەلەگە قاتىستى پىكىرىن سۇراعان ەدىك. ءوز ءىسىنىڭ مامانى تابيعاتتا وسكەن يتەلگىنىڭ باسقاشا بولاتىنىن، ياعني ناعىز قىران ەكەنىن، ال تالىمباقتان شىققانى شىنىمەن دە بىرەۋگە جەم بولاتىنىن مويىندادى. بىراق ول جابايى يتەلگىنىڭ جۇمىرتقاسى بىرەۋلەردەن ساتىپ الىنىپ، باسىپ شىعارىلىپ، شەتەلگە ساۋدالانادى دەگەن پىكىردى تەرىسكە شىعاردى: «سۇڭقار» ورتالىعىنىڭ ماماندارى وزدەرى ءوسىرىپ شىعارادى، ۇيرەتەدى، تاربيەلەيدى. شەتەلگە شىعارىپ ساتۋعا دا حاقىسى بار. ءبىزدىڭ ۇكىمەت وسى تالىمباقتان ساتىپ الىپ، تابيعاتقا ۇشىرسا، كومەك بولار ەدى. ال تابيعاتتان ۇرلاپ شەتەلگە ساتىپ جاتقانداردى، ارينە، سوتتاۋ كەرەك»، – دەدى م. ەلەۋسىزوۆ.
P.S. اۋەسقوي اڭشى س.سەيىتوۆتى ەلىمىزدە يتەلگى وسىرۋمەن ءبىر عانا ورتالىق اينالىساتىنى دا تولعاندىرادى ەكەن. «وسى شارۋاعا بەيىمى، قابىلەتى بارلاردىڭ بارىنە نەگە اينالىسپاسقا؟ جالپى، بۇل شارۋانى نەلىكتەن مەملەكەت باقىلاۋىنا جانە قامقورلىعىنا الماسقا؟» – دەيدى ول. ءبىز وسى ماسەلەگە قاتىسى بارلاردىڭ پىكىرىن گازەت بەتىندە جاريالاۋعا ءازىرمىز.
روزا شاكەەۆا،
"جاس قازاق" گازەتى
