اۋقاتتىسى اقشاڭقان ءۇيىنىڭ تۇندىگىنەن، جاقىبايى قاراشا ءۇيىنىڭ جىرتىعىنان جۇلدىز ساناپ ۇيقىعا كەتەتىن قازاقتىڭ تابيعاتپەن ۇيلەسىمدىلىگى تۋرالى استە اڭگىمە كوپ. سول بارقىت اسپاندا بۋالدىر ساعىم سوزىلىپ جاتاتىنى تۇنىعى لايلانباعان اۋىل بالاسىنىڭ بارىنە ءمالىم. قازاق مۇنى «قۇس جولى» دەيدى. ءوزىنىڭ دۇنيەتانىمىن عارىشتىق مەجەمەن كەڭ قۇلاشتاپ ورگەن حالىقتىڭ بۇل اتاۋدى قويۋى بەكەر بولماسا كەرەك.قۇس – قازاقتىڭ جانى. سوندىقتان دا كوك تاڭىرىنە بالانعان عارىش كوكجيەگىندەگى عاجاپ جاراتىلىس «قۇس جولى» اتاۋىنا لايىق دەپ تۇيسىنەدى بۇل جۇرت.
البەتتە، جاراتىلىستىڭ جاۋھار سىيى – تابيعاتقا دەگەن كوڭىلى الابوتەن قازاقتىڭ.
الابوتەن بولاتىن. ەرتە-ەرتە، ەرتەدە…
بۇل ىڭكارلىك، جاراتىلىستىڭ ەڭ ەركىن ماقۇلىعى قۇستارعا، اسىرەسە، ايرىقشا ەدى. قىران باپتاپ، تۇيعىن ءوسىرىپ، قارشىعا سالاتىن قۇسبەگىلىك سونىڭ ءبىر كورىنىسى. بايتاق دالانى «قىران («ۇشقان قۇستىڭ» دەپ تە قولدانىلادى) قۇستىڭ قاناتى تالاتىن» دەگەن ولشەمدى دە وسى ايادا قاراستىرۋعا بولادى. شاۋ تارتىپ، كارىلىك مەڭدەگەندى «بۇركىت قارتايسا – تىشقانشىل» دەگەن ءبىر اۋىز ماتەلمەن بەدەرلەي سالاتىن ۇلتتىڭ بولمىسىنان قاناتتى جاراتىلىس ارقىلى قاناتتى ءسوز ايتۋعا قۇشتارلىقتى اڭدايسىز.
«كەرۋەننىڭ تۇنگى ءجۇرىسىن تورعاي بىلەر»، – دەيدى قورقىت بابا ءبىر سوزىندە. نەمەسە «توتى قۇس بويىنا قاراپ زورلانادى، اياعىنا قاراپ قورلانادى»، – دەيدى حالىقتىق ماتەل. دامىلسىز، تىنىمسىز، مازاسىز ءساتتى «ۇلارداي شۋلاپ..»، – دەپ سۋرەتتەيدى. ۇلار قۇسىڭىز وتە ساقساق كەلەتىن جەرگىلىكتى قۇس. توبىمەن جۇرەتىن بۇل قۇستار تاۋ بوكتەرىندە جايىلىپ جاتقاندا، بىرەۋى بيىك قۇزعا شىعىپ، جان-جاعىن باعدارلاپ تۇرادى ەكەن. ەگەر قاۋىپتى سەزسە ايرىقشا ءۇن شىعارىپ، حابار بەرەتىن كورىنەدى. مىنە، وسىدان تۋعان تەڭەۋ. جانە قانداي كوركەمدىككە يە تەڭەۋ دەسەڭىزشى.
وسىدان كەيىن «قۇس – قازاقتىڭ جانى» دەمەي كورىڭىز!
ال، قارلىعاشقا دەگەن قازاقتىڭ كوڭىلى ءتىپتى الابوتەن. ايگىلى تولە ءبيدىڭ «قارلىعاش بي» اتانۋى، حالقىمىزدىڭ قارلىعاشتىڭ ۇياسىنا اسا قامقورلىقپەن قاراپ، تەنتەككە بۇزدىرماي، جىلانعا بالاپانىن جەم قىلماي ءجىتى نازاردا ۇستاپ، ماپەلەۋى ءبىر باسقا. عىلىمي دايەكتەمەدە قارلىعاش وتە ۇشقىر، كۇنىنە مىڭداعان ماسا سياقتى ۇساق زيانكەس جاندىكپەن قورەكتەنەتىن پايدالى قۇس. بۇل دا ىزگىلىك ىلىمىندەگى ۇلتتىڭ ۇلى تانىمى بولسا كەرەك.
ال، كۇللى الەم بىلەتىن كونە گرەك اڭىزىنداعى قولا قاۋىرسىندى، جەز تىرناقتى الىپ ستيمفاليا قۇستارىمەن شايقاسقان گەراكلدىڭ ەرلىگى تۋرالى اڭگىمەلەر قازاقتىڭ قۇستانۋ جولىنداعى جيعان ءاپسانالارى مەن قاناتتى سوزدەرىنىڭ جانىندا ءجىپ ەسە المايدى دەپ سانار ەدىم. مۇمكىن، مەنتاليتەتتىك باعام دەر شىعارسىز. بىراق، مەن ءۇشىن «وتقا سالسا جانبايتىن، سۋعا سالسا باتپايتىن» گەراكلدىڭ قۇستارى جانىندا قازاقتىڭ قۇستار تۋرالى تۇسىنىگى شىنايى ءارى ءادىل. كوڭىل سارايىڭىزدى جادىراتاتىن، كۇيىڭىزدىڭ حوشىن كەلتىرەتىن ادامزاتتىڭ اۋەزدى ءۇنىن، ياعني، اسقاق ءانىن دە بۇل قازاق بۇلبۇل داۋىسىمەن سالعاستىرادى عوي. جانە ونىسى ۇنامدى، جاعىمدى.
بارلىق اڭ-قۇستىڭ ءتىلىن ءبىلىپتى دەيتىن سۇلەيمەن پاتشا تۋرالى اۆستريانىڭ ايگىلى زوولوگ-عالىمى كونراد لورەنتس بىلاي دەپ جازدى: «سۇلەيمەن پاتشا سيقىرلى ساقيناسىز-اق، اڭ-قۇستارمەن تىلدەسىپتى دەسە، مەن سەنەر ەدىم. ەگەر جانۋارلاردىڭ «دابىل كودىن» ءتىل دەپ ەسەپتەسەك، سونىڭ «سوزدىگىن» زەرتتەۋ ارقىلى ادام ول ءتىلدى تولىق تۇسىنە الادى».
شىنىندا، ءار قۇس ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىن، مىنەز-قۇلقى، قابىلەت-قارىمى، دارىنى جاعىنان الشاق ادامدارعا ۇقسايدى.
قۇستاردىڭ ىشىندە ادامنىڭ داۋسىن سالىپ، ءسوزىن قايتالايتىنى – توتىقۇس. ساۋىسقان دا سويلەۋگە قابىلەتتى قۇس ەكەن. ال، كەلەمەجدەۋگە قۇمار قۇستاردىڭ ءبىرى – جارعاققۇس دەسەدى. ول كەيبىر قۇستاردىڭ داۋسىن سالۋمەن قاتار، يت بولىپ ءۇرىپ، اتەش بولىپ شاقىرادى.
عالىمداردىڭ ايتۋىنا سۇيەنەر بولساق، قامىس تورعايى تاۋلىگىنە 9 ساعات ءان سالسا، شۇبار شىمشىق شامامەن 2 ساعات سايرايدى.
قۇستى انگە، جىرعا قوسپاعان قازاقتىڭ مارعاسقالارى كەمدە-كەم. الدىڭعى جىلدارى جىل قۇسى – قاراتورعاي بولىپ جاريالانعاندا «قاراتورعاي – قازاقتىڭ تۋىسى» دەپ جازعان ەدىك. شىنىمەن، قازاق پەن قۇس، سونىڭ ىشىندە قاراتورعاي ۇقساس. ايتپەسە، حالىق بولىپ، اقان سەرى بولىپ قاراتورعايدى انگە قوسار ما؟!..
مۇقاعاليدىڭ دا مۇڭدى جانى جابىققان جانىنا جالاۋ بولار جاراتىلىستى قۇستان ىزدەگەن.
…قۇس مىندىك تەمىر قانات، اتتار قالىپ،
ايتسە دە، ماقتانبالىق، ماقتانبالىق!..
ۇلپىلدەگەن، ۇرپيگەن ۇكىم مەنىڭ،
جىل قۇستارىن ساعىنىپ، كۇتۋدەمىن.
كوز الماي شۇباتىلعان قۇس جولىنان،
بۇكىل ەلىم كۇتۋدە، بۇكىل جەرىم.
قىرلارىم دا كۇتۋدە، دوڭدەرىم دە،
ساعىنادى بىزبەنەن كول دە بىرگە.
ۇكىم مەنىڭ، قاراشى، جىل قۇستارى
كەلەدى ەكەن قايسى ەندىك بەلدەۋىندە.
قاراتورعاي، قارلىعاش، تىرنالارىم،
قاشان بىزگە اكەلەر جىل حابارىن؟
قاشان قونار زەرگەرلەر – اققۋ، قازدار
اشەكەيلەپ كولدەرىن، جىلعالارىن.
قاشان بولار توعايدا ءان ساباعى،
ءان سالادى، قاشان كەپ جان سالادى؟
قاشان مىناۋ جايقالىپ ەمەن، تەرەك،
جاپىراقتار جابىلا قول سوعادى؟، – دەيدى مۇقاڭ ءبىر ولەڭىندە.
شىنىندا دەيمىز، ماقاتاەۆتىڭ جۇرەگى نەنى سەزدى ەكەن؟.. قازىر، قۇس كەلگەندە جاپىراقتارى قول سوعىپ، شاتتانىپ تۇراتىن بۇرىنعى الماتى قالدى ما؟!
قالادا قۇس كورىنبەيدى عوي.
بازارى تارقاعان شاھار دەمەي-اق قويايىق. ەكولوگيا شىعار… بىراق، تۇرعىنداردىڭ دا كوڭىلىنە جىلۋلىق شاقىراتىن شاھاردىڭ ءوز قۇستارى بولادى ەمەس پە؟ بۇل رەتتە ىلكىدە «الماتى اقشامى» كوتەرگەن «قۇستار كۇنىن» وتكىزۋ تۋرالى تاعى ايتامىز. بۇل – قاجەتتى، داستۇرگە اينالۋى ءتيىس يگى شارا بولۋى كەرەك.
الەمدىك قۇستار كۇنىنىڭ ورايىندا جازىلعان ماقالا ەمەس، قالامىزعا قاجەت ىزگى ۇسىنىس دەپ قابىلداڭىز.
ايگىلى كومپوزيتور شتراۋس شۇبار شىمشىقتىڭ داۋىس ىرعاعىن مۇقيات تىڭداپ الىپ، ونى ءوزىنىڭ اتاقتى ۆالسىنە ەنگىزگەن عوي. قۇستاردى ايالاساق، قالامىزعا قايتا ورالتساق، مۇمكىن قازاقتىڭ دا ءبىر بالاسى بالكوندا تىڭداعان قۇستىڭ انىنەن تاماشا ۆالس جازار، سيمفونيا جازار…
دۋمان اناش،
«الماتى اقشامى»، №41, 2-ءساۋىر، 2011 جىل
