استانا دەگەن قالانىڭ ءبىر ميسسياسى سول بولار — جەر بەتىندە شاشىراعان قازاقتىڭ ات توبەلىندەي ءتۇرلى توبىن قوستى دا، ميداي ارالاستىردى. اسىرەسە، شەتەلدەن كەلگەن قانداستار دا سول «كومپانەنتتىڭ» ءبىرى بولىپ ءجۇر. كازىر كادىمگىدەي ەل بولىپ قالدىق. باسىندا ءبىر-ءبىرىمىزدى جاتىرقاپ، اناۋ-مىناۋىمىزدى تۇرتكىلەپ كۇلىپ وتىراتىنبىز. ەندى جاس كۇنىمىزدەن بىرگە وسكەن دوس-جارانداي قيماس جاندارعا اينالدىق. ولارسىز بۇگىنگى قازاقتىڭ بۇتىندىگىن دە ەلەستەتۋ قيىن، ويتكەنى، بۇگىنىمىزگە قويان-قولتىق ارالاسىپ، كەۋلەپ بارادى سابازدار! سويلەسە، سوزىنەن قازاقتىڭ قانى تامىپ تۇرعانداي، جازسا — جازۋى سايراپ تۇر… قازاقتىڭ ءىزى سياقتى… قۇسبەگىلىك ونەرگە سوڭعى جىلدارى اراب جۇرتى قاتتى قىزىعاتىن بولىپتى.
اسىرەسە داۋلەتتى ادامدار سۇڭقار باپتاپ، ۇستاعاندى اسا ۇناتاتىن كورىنەدى. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن اراب امىرلىگىنىڭ شەيحتەرى سوناۋ يتارقاسى قيانداعى بايولكەدە قىران قۇس باپتاپ، اڭ اۋلايتىن قازاق دەگەن حالىقتىڭ جۇرناعى تۇرادى دەگەندى ەستىپ، ءوز كوزىمەن كورمەككە قۇمارتىپتى. «ىزدەگەنگە — سۇراعان» دەگەندەي، سول تۇستا مونعوليانىڭ اتىنان مىسىردا وتىرعان توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشى، ۇلتى قازاق سايران قادىرۇلى دەيتىن ازاماتتىڭ ارالاسۋىمەن بۇل جۇمىس جۇزەگە اسقان ەكەن.
وسىلاي التايى قىراندار ارابيا توپىراعىنا بارىپ، اق سالدەلى اراب شەيحتەرىنىڭ شەرىن تارقاتىپتى. اراب امىرلىگىنە بۇركىت باپتاپ اپارعان بايولكەلىك شايزادا جاقايۇلى مەن اردابەك قيناياتۇلى دەگەن ازاماتتار ەكەن. وسى ساپار جايىندا جۋىقتا شايزادامەن اڭگىمەلەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.
شايزادانىڭ اڭگىمەسى
بىزگە «كەلسىن» دەگەن حابار 2002 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا جەتتى. سودان بۇركىتتەرىمىزدى الىپ ۇلانباتىرعا ايىرپلانمەن (ۇشاقتى ايتادى) ۇشىپ جەتتىك. استانادا ونشاقتى كۇن ايالداپ، قۇستىڭ قۇجاتتارىن، وزىمىزگە ۆيزا دايىنداپ الىپ، تۋرا اقپان ايىنىڭ 12-ءسى كۇنى ماسكەۋگە كەلدىك. قولىمىزدا بۇركىت، تۇلكى تىماعىمىزدىڭ ۇكىسى جەلبىرەپ، مۇرتىمىز سالبىراپ جەتىپ كەلگەن ءبىزدى كورىپ، ورىستىڭ كەدەنشىلەرى شوشىپ كەتتى-اۋ دەيمىن، كوزى شەگىر سارى قىز شاڭىلداپ شىعا كەلدى. «اتىپ جىبەرسەڭ دە ءوزىڭ ءبىل!» دەگەندەي ماڭقيىپ تۇرا بەردىك. التايدىڭ بۇركىتى ماسكەۋدىڭ مادەنيەتىن قايدان ءبىلسىن، ءبىر ارەدىكتە مەنىڭ قولىمداعى قۇس سۋۆينەر ساتىپ تۇرعان دۇڭگىرشەككە قاراي ساڭعىتىپ كەپ جىبەرگەنى.
ءبىزدى بۇركىتىمىزبەن قوسىپ كەدەننەن سايران قادىرۇلى الىپ ءوتتى. كەشىكپەي ماسكەۋ — دۋباي باعىتى بويىنشا ۇشاتىن كولىككە وتىردىق. تاڭەرتەڭ دۋبايعا كەلىپ قوندىق. مۇندا كۇننىڭ ىستىعى 30 گرادۋس. كەشە عانا 30 گرادۋس سۋىقتان شىققان ەدىك. اينالا ساعىم قۋعان قىزىل قۇم. قالا تاپ-تازا. جاپ-جاسىل. دۋب، پالما اعاشتارىن كوردىك.
ۇشاقتان تۇسكەن جەردە ۇستەرىنە اق حالات كيگەن ەكى اراب جىگىتى بۇركىتتەردى الىپ كەتتى. ءبىزدى دۋباي قالاسىنان 165 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان ءابۋ دابي شاھارىنا الىپ كەلدى. بەس جۇلدىزدى قوناق ۇيگە ورنالاستىردى.
قالادان 60 شاقىرىم جەردە بيىكتىگى 120 مەتر قولدان تۇرعىزىلعان جاساندى توبەشىك بار ەكەن. وزدەرى ونى «تاۋ» دەپ، اسپەتتەيتىن كورىنەدى. وسى «تاۋدىڭ» ەتەگىندە پاتشانىڭ «قۇس بازاسى» دەيتىن تورلانىپ، ارنايى جاسالعان ورىن بار. وسىندا سۇڭقاردىڭ ءتۇر-ءتۇرىن وسىرەدى ەكەن. ءبىزدىڭ بۇركىتتەردى اكەلىپ وسىندا ورنالاستىرىپتى. ءبىزدى كورگەندە بۇركىتتەرىمىز قاناتىن قومداپ جىبەرىپ، ءدۇر سىلكىندى. ەرىكسىز كوزىمە جاس ءۇيىرىلدى. جات جۇرتتا جاۋتەڭدەگەن ءومىر-اي دەگەن…
ءبىزدىڭ بۇركىتتەر مۇنداي ىستىقتى كورمەگەن، قايىرىمنان جاڭىلىپ قوجىراپ كەتسە قايتەمىز دەپ، قورىقتىق. كۇندەلىكتى باپتاپ، ارا-تۇرا شىرعا سالىپ دايىنداي باستادىق. ول ەلدىڭ تۇلكىلەرى ءبىزدىڭ جاقتىڭ قارساعىنان دا كىشكەنە. قويانى ءبىزدىڭ تاۋدىڭ كوجەگى ءتارىزدى. مۇنداي ۇساق اڭدى ۇستاپ كورمەگەن قىراندار اڭعا تۇسپەي ۇياتقا قالدىرۋى دا مۇمكىن ەدى.
سودان ءبىر كۇنى «مانسۋر شەيح كەلىپ كورەدى» دەگەن حابار جەتتى. شەيحتىڭ جاسى 80-نەن اسقان ادام ەكەن. بىرنەشە العىنشاق ايەلىنەن 19 بالاسى بار. بۇكىل ءۇرىم بۇتاعىمەن ءتورت-بەس ماشيناعا وتىرىپ، اينالما جولمەن توبەنىڭ باسىنا كەلىپ توقتادى. قۇداي ساقتاسىن، مىنا دۇنيەنىڭ بۇكىل تەلەتىلشىلەرى شەيحكە ەرىپ كەلدى. جارق-جۇرق، ساتىر-كۇتىردەن بۇركىت تۇرعوي ءوزىمىزدىڭ ەسىمىز شىعىپ كەتتى. ماعان بۇكىل الەم بىزگە قاراپ تۇرعانداي ەلەستەپ كەتتى.
ات شاپتىرىم الاڭقايعا 2 تۇلكى، 3 قوياندى جىبەردى. بىزدە ءبىر اللاعا سيىنىپ بۇركىتتەردىڭ توماعاسىن سىپىردىق. جارىقتىق قۇس ەكەش قۇستىڭ دا نامىسى بار ەكەن، ەكەۋى قايقاڭ ەتىپ قايشىلاي اسپانعا كوتەرىلدى. قايتەر ەكەن دەپ، قاراپ تۇرمىز. ويىرىم-اي، اتقان وقتاي ءشۇيىلىپ كەلىپ تۇلكى، قويانداردىڭ تۋ-تالاقايىن بىراق شىعاردى. بايقۇس اڭداردىڭ ءجۇنى شاشىراپ اسپانعا ۇشتى. وسى عۇمىرىمدا قىراننىڭ وسىلاي زارىنا كىرگەنىن بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن ەدىم. ال كەپ اعىل-تەگىل جىلايىن. جانىمىزعا شەيحتىڭ ءوزى كەلىپ، قوس بۇركىتتى قولىنا ۇستاپ سۋرەتكە ءتۇستى. وسىلاي ارابيادا ابىرويىمىز استى.
قايتاردا ءبىزدى باستاپ كەلگەن سايران مىرزا ءوز جۇمىسىمەن مىسىرعا كەتەتىن بولدى. جولداسىم ەكەۋىمىز بۇركىتتەردى تاستاپ كەتۋگە بەل بايلادىق. ءوز باسىمىزدى امان-ەسەن ەلگە جەتكىزسەك سونىڭ ءوزى ۇلكەن ولجا ەدى. ءبىز كەتكەن سوڭ بۇركىتتەردىڭ اياعىنا ساقينا سالىپ ۇشىرىپ جىبەرىپتى.
***
ارادا تاعى ءبىر جىل وتكەن سوڭ بۇكىل جۇرت عاجايىپ وقيعانىڭ كۋاسى بولدى. ارابيادا قالعان ءشايزادانىڭ قوڭىر بۇركىتى تۋعان توپىراعىنا ورالىپتى.
بەكەن قايراتۇلى،
«اباي-اقپارات»
