تىلەۋقابىل ەسەنبەك، «قۇسبەگى» حالىقارالىق مەكتەپ-ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، كاسىپكەر:
– تىلەۋقابىل اعا، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا ۇمىتىلىپ بارا جاتقان بۇركىتشىلىك ونەردى قايتا قولعا الىپ، بابالاردان قالعان قۇس سالۋ ونەرىن جانداندىرعان مامانداردىڭ ءبىرى ءوزىڭىزسىز. جالپى، وسى ونەردى، وسى كاسىپتى قولعا الۋىڭىزعا نە سەبەپ بولدى؟
– مەن ءوزىم قاراعاندى وبلىسىندا تۋىپ-ءوستىم. بالالىق شاعىمنىڭ ءبارى سوندا ءوتتى. سول كىشكەنە كۇنىمىزدە تۋىپ-وسكەن ولكەمدەگى قوتىرقىزىل دەگەن تاۋدا قۇستاس بولاتىن. اكەممەن ىلعي ىلەسىپ جۇرگەنىمدە مىناۋ نە دەگەن تاس، وندا نە بار دەپ سۇرايتىنمىن. سوندا اكەم ماعان وندا بۇركىتتىڭ ۇياسى بار ەكەنىن ايتاتىن.
مىنە، وسىنداي ولكەدە وسكەندىكتەن، ماعان بۇركىت قۇسى، بۇركىتشىلىك ونەرى جاقىن بولىپ كەتكەن شىعار. ارينە، ول كەزدە بۇركىتشى بولامىن دەپ ويلاعان جوقپىن، بىراق الگى جاقىندىق ءتۇبى مەنى وسى ونەرگە الىپ كەلدى دەپ ايتۋعا بولادى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى ەل ەكونوميكاسى عانا ەمەس، قازاق مادەنيەتى دە كۇيرەۋدىڭ شىڭىراۋ شەگىندە تۇرعان كەز ەدى. سوندا مەن وسى بۇركىتشىلىك ونەردى قولعا الۋدى ءجون كوردىم. ول ءۇشىن الدىمەن اكەم ايتقان قۇستاستاعى بۇركىتتىڭ ۇياسىن تاۋىپ الدىم. وسىلايشا، بۇركىتشىلىك ونەردى ءارى قاراي دامىتا بەردىم. قازىرگى كۇنى قاراعاندىداعى بۇركىتشىلەردىڭ بارلىعى مەنىڭ شاكىرتتەرىم دەپ ايتۋىما بولادى. سەبەبى مەن ولاردىڭ بارلىعىنا ءوزىمنىڭ بىلگەنىمدى، تۇيگەنىمدى ايتىپ بەرىپ وتىرامىن. قاي ۇيدە بۇركىت، نە باسقا قۇس وسىرەدى دەگەندى ەستىسەم، سول ۇيگە باس سۇقپاي قويمايمىن. ويتكەنى كەيبىر قۇس ءوسىرۋدى بىلمەيتىن ادامدار ونى ءولتىرىپ قويۋى مۇمكىن. «قوي باعۋدى بىلمەيتىن قۋالاپ ءجۇرىپ ولتىرەدىنىڭ» كەرى بولماسىن دەيمىن.
– «قوي باعۋدى بىلمەيدى» دەمەكشى، قازىرگى كۇنى ءار ادام شاما كەلسە، قولدا اڭ، قۇس اسىراۋدى سانگە اينالدىرىپ الدى نەمەسە ونى الىپ، ساتۋدى كاسىپ ەتىپ وتىرعاندار بار. وسى تۋرالى نە ايتاسىز؟
– ادام دا تابيعاتتىڭ ءبىر بولشەگىنە كىرەدى. اڭ مەن قۇس تا – ادامدار سياقتى تابيعاتتىڭ اجىراماس ءبىر بولشەگى. ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعانداي، قازىر شاما كەلسە، قۇس اسىراۋدى ءسان كورەتىندەر كوبەيىپ كەتتى. بۇل تابيعاتقا، البەتتە، زيان كەلتىرەدى. قازىر ءبىزدىڭ نەبىر باعالى قۇستارىمىز قۇرىپ كەتىپ جاتىر. قىزىل كىتاپقا ەنگىزىلگەنى قانشاما! ال ەندى ولاردى ساتۋ جاعىنا كەلەر بولساق، مۇنى ىستەپ جۇرگەندەر – قازاقستان مەن رەسەيگە وقۋعا كەلىپ الىپ، وقۋدان شىعىپ كەتكەن شەتەل ازاماتتارى. ولار بىزدە باعالى اڭ، قۇستاردىڭ بار ەكەنىن ەستىپ الادى دا، ولاردى ۇستاپ، ساتۋ ارقىلى بايلىققا كەنەلەمىن دەپ ويلايدى، ءسويتىپ، تابيعاتقا زيان كەلتىرەدى. ارينە، قۇستاردى ۇستاعانىمەن، ولاردى قىمبات باعاعا ساتا المايدى. ونىڭ ۇستىنە كەيبىر قۇستاردى ءولتىرىپ تە الادى. سونىمەن بىرگە اۋىلدىڭ ەسەرلەرى دە قازىر وسىنداي قىلمىستىق ىستەرمەن اينالىساتىن بولدى. قۇلقىننىڭ قۇلى بولعاندار پايدا تابامىز دەگەن ويمەن باعالى قۇستارىمىزدى قىرىپ جاتىر. مەنىڭ ويىمشا، ولارعا قاتىستى جازانى كۇشەيتكەندە عانا باعالى قۇستاردى ساقتاپ قالا الامىز.
– قۇس سالۋ ونەرىن العاش شوۋعا اينالدىرىپ، ەلدىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتقان ەدىڭىز. سىزدەن كەيىن بۇل شوۋدى جالعاستىرىپ جاتقاندار بار. قازىر داستۇرگە اينالعان وسىنداي دۋماندارعا ءوزىڭىزدىڭ كوڭىلىڭىز تولا ما؟
– كوڭىلىم تولمايدى دەپ ايتۋىما دا بولادى. بىزدەگى قۇس سالۋ جارىسىنا 20-30 ادامدى الىپ بارادى دا، ءۇيدىڭ قويانىن اۋلاتادى. بۇل دەگەن سۇمدىق نارسە عوي! ءۇيدىڭ قويانىن قاراقۇس تا الا الادى. بۇركىت دەگەن تۇلكى سياقتى اڭداردى ءبۇرۋى كەرەك. جاقىندا ماعان شەتەلدىك ءبىر ازاماتتار كەلىپ، وسىعان قاتىستى نارازىلىقتارىن ءبىلدىرىپ كەتتى. قۇس سالۋ ونەرى قازاقتىكى بولعانىمەن، ونى شىن مانىندە باسقالارعا كورسەتە الماي وتىرعانىمىز – ۇيات. سودان سوڭ بىزدە بۇركىتتى ۇيادان الادى. ۇيادان بۇركىتتى ەش ۋاقىتتا الۋعا بولمايدى. ماسەلەن، شوۋعا بىرەۋلەر جىل سايىن بالاپان بۇركىتتەر الىپ كەلەدى. دەمەك، ونىڭ بۇركىتتەرى جىل سايىن ءولىپ وتىرادى دەگەن ءسوز. اسىرەسە الماتى وبلىسىنداعى بۇركىتشىلەر جارىسقا بالاپان بۇركىتتەردى قوسادى. مەن وتكىزگەن شوۋدىڭ ءتاسىلى ءسال باسقاشالاۋ ەدى. وندا ءبىز ەكى-ءۇش ادامدى قولدارىنا قۇس بەرىپ – باتىسقا، ەندىگىلەرىن – شىعىسقا، كەلەسىلەرىن سولتۇستىككە جىبەرىپ، وسىلايشا، ولاردىڭ ۇستاپ كەلگەن قۇستارىنا قاراپ، باعا قوياتىنبىز. قازىر شوۋلاردى ەڭ بولماعاندا سول دەڭگەيگە جەتكىزۋىمىز كەرەك. بۇل شوۋدى باستاعان ءوزىم ەدىم، ەندى توقتاتا الماي ءجۇرمىن.
– جالپى، بۇركىتشىلىك ونەردى دامىتۋدىڭ قانداي جولدارىن ۇسىنار ەدىڭىز؟
– بۇرىن سەرىلىك ونەر دەگەن بولۋشى ەدى عوي. ءدال سونىڭ جۇيەسىمەن بۇل ونەردى دە دامىتۋعا بولادى. ول ءۇشىن ەكى-ءۇش بۇركىتشى بولسا، ونىڭ قاسىنا انشىلەرى، باسقا دا ونەرپازدارى بولسا، اۋىلداردى ارالاپ، قۇس سالۋ ونەرىن ناسيحاتتاۋعا بولادى. اۋىلداردا ءجۇرىپ، قۇستى قالاي قولعا ۇستايدى، قالاي شاقىرادى، قالاي تاماق بەرەدى، قالاي جاراتادى، قالاي تۇعىرعا قوندىرادى – سونىڭ ءبارىن كورسەتۋ كەرەك.
– ءوزىڭىزدىڭ مەكتەبىڭىز تۋرالى ايتىپ كەتسەڭىز. قانشا شاكىرت تاربيەلەپ جاتىرسىز، قانداي جاڭا ونەر ۇيرەتىپ جاتىرسىز؟
– جالپى، بۇركىتشىلىك دەگەن – بۇرىننان كەلە جاتقان ونەر ءتۇرى. ماسەلەن، باعزى زاماندا پاتشالار ءبىر-بىرىنە باعالى قۇس بەرەتىن ءداستۇر بولعان. قۇبىلاي حاندا مىڭداعان قۇس بولعانىن تاريحتان وقىدىق. ورىستىڭ پاتشالارى دا جۇزدەگەن قۇس وسىرگەن. سوندىقتان بۇل ونەر بارىنە دە ورتاق. بىراق قازىرگى كۇنى باتىستا قۇس سالۋ ونەرى العا وزىپ وتىر. مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىن؟ سەبەبى قازىر بىزدە بۇل ونەردى شىن ۇيرەنگىسى كەلەتىندەر از. ماسەلەن، 10 مىڭ ادام بۇل ونەردى ۇيرەنگىسى كەلسە، سونىڭ 50-ءى ۇيرەنەمىن دەپ شەشەدى، سولاردىڭ بىراق 10-ى مەكتەپكە كەلىپ، ەرتەڭگىسىن توعىزى كەرى قايتىپ كەتەدى. سوندا ونەردى شىن ۇيرەنگىسى كەلەتىن ءبىر-اق ادام قالادى. مىنە، ماعان كەلەتىن شاكىرتتەر دە – وسى 10 مىڭ ادامنىڭ بىرەۋى عانا. بىرەۋگە ۇيرەتەسىڭ، بىرەۋمەن عانا جۇمىس ىستەيسىڭ. ال، جالپى، جاڭا ايتىپ وتكەنىمدەي، قاراعاندىداعى بۇركىتشىلەردىڭ بارلىعىن مەن شاكىرتتەرىم دەپ ايتا الامىن. ولارعا بىلگەنىمدى ۇيرەتۋدەن جالىققان ەمەسپىن.
نۇرمۇحاممەد مامىربەكوۆ،
«الاش ايناسى».
