Tileýqabyl ESENBEK, «Qusbegi» halyqaralyq mektep-ortalyǵynyń dırektory, kásipker:
– Tileýqabyl aǵa, Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda umytylyp bara jatqan búrkitshilik ónerdi qaıta qolǵa alyp, babalardan qalǵan qus salý ónerin jandandyrǵan mamandardyń biri ózińizsiz. Jalpy, osy ónerdi, osy kásipti qolǵa alýyńyzǵa ne sebep boldy?
– Men ózim Qaraǵandy oblysynda týyp-óstim. Balalyq shaǵymnyń bári sonda ótti. Sol kishkene kúnimizde týyp-ósken ólkemdegi Qotyrqyzyl degen taýda qustas bolatyn. Ákemmen ylǵı ilesip júrgenimde mynaý ne degen tas, onda ne bar dep suraıtynmyn. Sonda ákem maǵan onda búrkittiń uıasy bar ekenin aıtatyn.
Mine, osyndaı ólkede óskendikten, maǵan búrkit qusy, búrkitshilik óneri jaqyn bolyp ketken shyǵar. Árıne, ol kezde búrkitshi bolamyn dep oılaǵan joqpyn, biraq álgi jaqyndyq túbi meni osy ónerge alyp keldi dep aıtýǵa bolady. Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary el ekonomıkasy ǵana emes, qazaq mádenıeti de kúıreýdiń shyńyraý sheginde turǵan kez edi. Sonda men osy búrkitshilik ónerdi qolǵa alýdy jón kórdim. Ol úshin aldymen ákem aıtqan qustastaǵy búrkittiń uıasyn taýyp aldym. Osylaısha, búrkitshilik ónerdi ári qaraı damyta berdim. Qazirgi kúni Qaraǵandydaǵy búrkitshilerdiń barlyǵy meniń shákirtterim dep aıtýyma bolady. Sebebi men olardyń barlyǵyna ózimniń bilgenimdi, túıgenimdi aıtyp berip otyramyn. Qaı úıde búrkit, ne basqa qus ósiredi degendi estisem, sol úıge bas suqpaı qoımaımyn. Óıtkeni keıbir qus ósirýdi bilmeıtin adamdar ony óltirip qoıýy múmkin. «Qoı baǵýdy bilmeıtin qýalap júrip óltirediniń» keri bolmasyn deımin.
– «Qoı baǵýdy bilmeıdi» demekshi, qazirgi kúni ár adam shama kelse, qolda ań, qus asyraýdy sánge aınaldyryp aldy nemese ony alyp, satýdy kásip etip otyrǵandar bar. Osy týraly ne aıtasyz?
– Adam da tabıǵattyń bir bólshegine kiredi. Ań men qus ta – adamdar sııaqty tabıǵattyń ajyramas bir bólshegi. Ózińiz aıtyp otyrǵandaı, qazir shama kelse, qus asyraýdy sán kóretinder kóbeıip ketti. Bul tabıǵatqa, álbette, zııan keltiredi. Qazir bizdiń nebir baǵaly qustarymyz quryp ketip jatyr. Qyzyl kitapqa engizilgeni qanshama! Al endi olardy satý jaǵyna keler bolsaq, muny istep júrgender – Qazaqstan men Reseıge oqýǵa kelip alyp, oqýdan shyǵyp ketken shetel azamattary. Olar bizde baǵaly ań, qustardyń bar ekenin estip alady da, olardy ustap, satý arqyly baılyqqa kenelemin dep oılaıdy, sóıtip, tabıǵatqa zııan keltiredi. Árıne, qustardy ustaǵanymen, olardy qymbat baǵaǵa sata almaıdy. Onyń ústine keıbir qustardy óltirip te alady. Sonymen birge aýyldyń eserleri de qazir osyndaı qylmystyq istermen aınalysatyn boldy. Qulqynnyń quly bolǵandar paıda tabamyz degen oımen baǵaly qustarymyzdy qyryp jatyr. Meniń oıymsha, olarǵa qatysty jazany kúsheıtkende ǵana baǵaly qustardy saqtap qala alamyz.
– Qus salý ónerin alǵash shoýǵa aınaldyryp, eldiń qyzyǵýshylyǵyn oıatqan edińiz. Sizden keıin bul shoýdy jalǵastyryp jatqandar bar. Qazir dástúrge aınalǵan osyndaı dýmandarǵa ózińizdiń kóńilińiz tola ma?
– Kóńilim tolmaıdy dep aıtýyma da bolady. Bizdegi qus salý jarysyna 20-30 adamdy alyp barady da, úıdiń qoıanyn aýlatady. Bul degen sumdyq nárse ǵoı! Úıdiń qoıanyn qaraqus ta ala alady. Búrkit degen túlki sııaqty ańdardy búrýi kerek. Jaqynda maǵan sheteldik bir azamattar kelip, osyǵan qatysty narazylyqtaryn bildirip ketti. Qus salý óneri qazaqtiki bolǵanymen, ony shyn máninde basqalarǵa kórsete almaı otyrǵanymyz – uıat. Sodan soń bizde búrkitti uıadan alady. Uıadan búrkitti esh ýaqytta alýǵa bolmaıdy. Máselen, shoýǵa bireýler jyl saıyn balapan búrkitter alyp keledi. Demek, onyń búrkitteri jyl saıyn ólip otyrady degen sóz. Ásirese Almaty oblysyndaǵy búrkitshiler jarysqa balapan búrkitterdi qosady. Men ótkizgen shoýdyń tásili sál basqashalaý edi. Onda biz eki-úsh adamdy qoldaryna qus berip – batysqa, endigilerin – shyǵysqa, kelesilerin soltústikke jiberip, osylaısha, olardyń ustap kelgen qustaryna qarap, baǵa qoıatynbyz. Qazir shoýlardy eń bolmaǵanda sol deńgeıge jetkizýimiz kerek. Bul shoýdy bastaǵan ózim edim, endi toqtata almaı júrmin.
– Jalpy, búrkitshilik ónerdi damytýdyń qandaı joldaryn usynar edińiz?
– Buryn serilik óner degen bolýshy edi ǵoı. Dál sonyń júıesimen bul ónerdi de damytýǵa bolady. Ol úshin eki-úsh búrkitshi bolsa, onyń qasyna ánshileri, basqa da ónerpazdary bolsa, aýyldardy aralap, qus salý ónerin nasıhattaýǵa bolady. Aýyldarda júrip, qusty qalaı qolǵa ustaıdy, qalaı shaqyrady, qalaı tamaq beredi, qalaı jaratady, qalaı tuǵyrǵa qondyrady – sonyń bárin kórsetý kerek.
– Ózińizdiń mektebińiz týraly aıtyp ketseńiz. Qansha shákirt tárbıelep jatyrsyz, qandaı jańa óner úıretip jatyrsyz?
– Jalpy, búrkitshilik degen – burynnan kele jatqan óner túri. Máselen, baǵzy zamanda patshalar bir-birine baǵaly qus beretin dástúr bolǵan. Qubylaı handa myńdaǵan qus bolǵanyn tarıhtan oqydyq. Orystyń patshalary da júzdegen qus ósirgen. Sondyqtan bul óner bárine de ortaq. Biraq qazirgi kúni Batysta qus salý óneri alǵa ozyp otyr. Muny nege aıtyp otyrmyn? Sebebi qazir bizde bul ónerdi shyn úırengisi keletinder az. Máselen, 10 myń adam bul ónerdi úırengisi kelse, sonyń 50-i úırenemin dep sheshedi, solardyń biraq 10-y mektepke kelip, erteńgisin toǵyzy keri qaıtyp ketedi. Sonda ónerdi shyn úırengisi keletin bir-aq adam qalady. Mine, maǵan keletin shákirtter de – osy 10 myń adamnyń bireýi ǵana. Bireýge úıretesiń, bireýmen ǵana jumys isteısiń. Al, jalpy, jańa aıtyp ótkenimdeı, Qaraǵandydaǵy búrkitshilerdiń barlyǵyn men shákirtterim dep aıta alamyn. Olarǵa bilgenimdi úıretýden jalyqqan emespin.
Nurmuhammed MAMYRBEKOV,
«Alash aınasy».