Qazırgı qūs salu dumandaryna köŋılım tolmaidy

Tıleuqabyl ESENBEK, «Qūsbegı» halyqaralyq mektep-ortalyǧynyŋ direktory, käsıpker:

– Tıleuqabyl aǧa, Täuelsızdıktıŋ al­ǧaşqy jyldarynda ūmytylyp bara jatqan bürkıtşılık önerdı qaita qolǧa alyp, babalardan qalǧan qūs salu öne­rın jandandyrǧan mamandardyŋ bırı özıŋızsız. Jalpy, osy önerdı, osy käsıptı qolǧa aluyŋyzǧa ne sebep boldy?

– Men özım Qaraǧandy oblysynda tuyp-östım. Balalyq şaǧymnyŋ bärı sonda öttı. Sol kışkene künımızde tuyp-ösken ölkemdegı Qotyrqyzyl degen tauda qūstas bolatyn. Äkemmen ylǧi ılesıp jürgenımde mynau ne degen tas, onda ne bar dep sūrai­tynmyn. Son­da äkem maǧan onda bürkıttıŋ ūiasy bar ekenın aitatyn.

Mıne, osyndai ölkede ösken­dıkten, maǧan bürkıt qūsy, bürkıtşılık önerı jaqyn bolyp ketken şyǧar. Ärine, ol kezde bürkıtşı bolamyn dep oilaǧan joqpyn, bıraq älgı jaqyndyq tübı menı osy önerge alyp keldı dep aituǧa bolady. Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldary el ekonomikasy ǧana emes, qazaq mädenietı de küireudıŋ şyŋyrau şegınde tūrǧan kez edı. Sonda men osy bürkıtşılık önerdı qolǧa aludy jön kördım. Ol üşın aldymen äkem aitqan qūstastaǧy bürkıttıŋ ūiasyn tauyp aldym. Osylaişa, bürkıtşılık önerdı ärı qarai damyta berdım. Qazırgı künı Qaraǧan­dydaǧy bürkıtşılerdıŋ barlyǧy menıŋ şäkırtterım dep aituyma bolady. Sebebı men olardyŋ barlyǧyna özımnıŋ bılgenımdı, tüigenımdı aityp berıp otyramyn. Qai üide bürkıt, ne basqa qūs ösıredı degendı estısem, sol üige bas sūqpai qoi­maimyn. Öitkenı kei­bır qūs ösırudı bılmeitın adamdar ony öltırıp qoiuy mümkın. «Qoi baǧudy bılmeitın qualap jürıp öltı­redınıŋ» kerı bolmasyn deimın.

– «Qoi baǧudy bılmeidı» demekşı, qazırgı künı är adam şama kelse, qolda aŋ, qūs asyraudy sänge ainaldyryp al­dy nemese ony alyp, satudy kä­sıp etıp otyrǧandar bar. Osy turaly ne aitasyz?

– Adam da tabiǧattyŋ bır bölşegıne kıredı. Aŋ men qūs ta – adamdar siiaqty ta­bi­­ǧattyŋ ajyramas bır bölşegı. Özıŋız ai­typ otyrǧandai, qazır şama kelse, qūs asy­raudy sän köretınder köbeiıp kettı. Būl tabi­ǧatqa, älbette, ziian keltıredı. Qazır bızdıŋ nebır baǧaly qūstarymyz qūryp ketıp jatyr. Qyzyl kıtapqa engızılgenı qan­şa­ma! Al endı olardy satu jaǧyna keler bolsaq, mūny ıstep jürgender – Qazaqstan men Reseige oquǧa kelıp alyp, oqudan şy­ǧyp ketken şetel azamattary. Olar bızde baǧaly aŋ, qūstardyŋ bar ekenın estıp alady da, olardy ūstap, satu arqyly bailyqqa kenelemın dep oilaidy, söitıp, tabiǧatqa ziian keltıredı. Ärine, qūstardy ūstaǧany­men, olardy qymbat baǧaǧa sata almaidy. Onyŋ üstıne keibır qūstardy öltırıp te alady. Sonymen bırge auyldyŋ eserlerı de qazır osyndai qylmystyq ıstermen ai­na­lysatyn boldy. Qūlqynnyŋ qūly bol­ǧandar paida tabamyz degen oimen baǧaly qūs­tarymyzdy qyryp jatyr. Menıŋ oiymşa, olarǧa qatysty jazany küşeitkende ǧana baǧaly qūstardy saqtap qala alamyz.

– Qūs salu önerın alǧaş şouǧa ainaldyryp, eldıŋ qyzyǧuşylyǧyn oiat­qan edıŋız. Sızden keiın būl şoudy jalǧastyryp jatqandar bar. Qazır dästürge ainalǧan osyndai duman­darǧa özıŋızdıŋ köŋılıŋız tola ma?

– Köŋılım tolmaidy dep aituyma da bolady. Bızdegı qūs salu jarysyna 20-30 adamdy alyp barady da, üidıŋ qoianyn aulatady. Būl degen sūmdyq närse ǧoi! Üidıŋ qoianyn qaraqūs ta ala alady. Bürkıt degen tülkı siiaqty aŋdardy büruı kerek. Jaqynda maǧan şeteldık bır azamattar kelıp, osyǧan qatysty narazylyqtaryn bıl­dırıp kettı. Qūs salu önerı qazaqtıkı bol­ǧa­nymen, ony şyn mänınde basqalarǧa körsete almai otyrǧanymyz – ūiat. Sodan ­soŋ bızde bürkıttı ūiadan alady. Ūiadan bürkıttı eş uaqytta aluǧa bolmaidy. Mäselen, şouǧa bıreuler jyl saiyn balapan bür­kıtter alyp keledı. Demek, onyŋ bürkıtterı jyl saiyn ölıp otyrady degen söz. Äsı­rese Almaty oblysyndaǧy bürkıtşıler jarysqa balapan bürkıtterdı qosady. Men ötkızgen şoudyŋ täsılı säl basqaşalau edı. Onda bız ekı-üş adamdy qoldaryna qūs berıp – batysqa, endıgılerın – şyǧysqa, kelesılerın soltüstıkke jıberıp, osylaişa, olardyŋ ūstap kelgen qūstaryna qarap, baǧa qoiatynbyz. Qazır şoulardy eŋ bol­maǧanda sol deŋgeige jetkızuımız kerek. Būl şoudy bastaǧan özım edım, endı toqtata almai jürmın.

– Jalpy, bürkıtşılık önerdı damy­tudyŋ qandai joldaryn ūsynar edı­ŋız?

– Būryn serılık öner degen boluşy edı ǧoi. Däl sonyŋ jüiesımen būl önerdı de damytuǧa bolady. Ol üşın ekı-üş bürkıtşı bolsa, onyŋ qasyna änşılerı, basqa da önerpazdary bolsa, auyldardy aralap, qūs salu önerın nasihattauǧa bolady. Auyl­darda jürıp, qūsty qalai qolǧa ūstai­dy, qalai şaqyrady, qalai tamaq beredı, qalai jaratady, qalai tūǧyrǧa qondyra­dy – sonyŋ bärın körsetu kerek.

– Özıŋızdıŋ mektebıŋız turaly aityp ketseŋız. Qanşa şäkırt tärbielep jatyrsyz, qandai jaŋa öner üiretıp jatyrsyz?

– Jalpy, bürkıtşılık degen – būrynnan kele jatqan öner türı. Mäselen, baǧzy zamanda patşalar bır-bırıne baǧaly qūs beretın dästür bolǧan. Qūbylai handa myŋ­da­ǧan qūs bolǧanyn tarihtan oqydyq. Orystyŋ patşalary da jüzdegen qūs ösır­gen. Sondyqtan būl öner bärıne de ortaq. Bıraq qazırgı künı Batysta qūs salu önerı alǧa ozyp otyr. Mūny nege aityp otyrmyn? Sebebı qazır bızde būl önerdı şyn üirengısı keletınder az. Mäselen, 10 myŋ adam būl önerdı üirengısı kelse, sonyŋ 50-ı üirenemın dep şeşedı, solardyŋ bıraq 10-y mektepke kelıp, erteŋgısın toǧyzy kerı qai­typ ketedı. Sonda önerdı şyn üiren­gısı keletın bır-aq adam qalady. Mıne, ma­ǧan keletın şäkırtter de – osy 10 myŋ adam­nyŋ bıreuı ǧana. Bıreuge üirete­sıŋ, bıreumen ǧana jūmys ısteisıŋ. Al, jalpy, jaŋa aityp ötkenımdei, Qaraǧan­dydaǧy bürkıt­şılerdıŋ barlyǧyn men şäkırtterım dep aita alamyn. Olarǧa bılgenımdı üire­tuden ja­lyqqan emespın.

Nūrmūhammed MAMYRBEKOV,

«Alaş ainasy».